ۇلتتىق ادەبيەتiمiزدiڭ ايدىنىنا 90-جىلداردىڭ باسىندا بiر تولقىننىڭ كەلiپ قوسىلعانى بەلگiلi. ۇمiتiنەن كۇدiگi كوپتەۋ تومەندەگi ماقالا «وسى تولقىن­نىڭ بۇگiنگi رۋحاني حال-احۋالى قانداي؟» دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋگە تىرىسادى.

***

بiر ادامنان ەكi ادامنىڭ ويى iزگi,

قوس رەلس زىمىراتار پوەزدى.

تولەگەن ايبەرگەنوۆ.

بىلتىر افينىدا جازعى وليمپيادا ويىندارى ءوتتi.بۇل اڭىزدار مەن ءافسانالار ەلi - ەجەلگi ەللاداعا تورتكۇل دۇنيە نازارىن تiككەن تاماشا اي بولدى. قۇدايعا شۇكiر، سالىمىز سۋعا كەتiپ، دىمىمىز قۇرىپ تۇرعانداي بولعان سوڭعى ساتتە جالعىز بالامىز، بوكسشى باقتيار ارتاەۆ توپ جارىپ، كوڭiلiمiزدi بiر دەمدەپ الدىق.

مiنە، وسى وليمپيادا ويىندارى ءوتiپ جاتقان كەزدە مەنiڭ ەسiمە بالا كەزiمنiڭ بiر وقيعاسى قايتا-قايتا ورالا بەرگەن. ول وقيعانىڭ ەللاداعا، كونە گرەكياعا تiكەلەي قاتىسى بار ەدi.

ۇشiنشiدەن تورتiنشiگە وتكەن جىلى جازدا، ەگiن باسىندا نەمەرە اعام وزiندە «ەللادا ەرلەرi» اتتى كiتاپ بارىن، ونى بiر كلاستاسىنا وقۋعا بەرگەنiن ايتىپ قالدى. كiتاپتىڭ مازمۇنى، بەسiكتە جاتىپ ءوزiن شاعۋعا كەلگەن جىلاندى قىلعىندىرىپ ولتiرگەن ءبۇلدiرشiن گەراكل، تەزەي مەن پەرسەيلەر تۋرالى قىسقاشا اڭگiمەلەپ بەردi. ارينە ەرتەگi دەسە ەلەڭ ەتە قالاتىن مەن بۇل اڭگiمەلەردi اۋزىمنىڭ سۋى قۇرىپ تىڭدادىم.

ۇلتتىق ادەبيەتiمiزدiڭ ايدىنىنا 90-جىلداردىڭ باسىندا بiر تولقىننىڭ كەلiپ قوسىلعانى بەلگiلi. ۇمiتiنەن كۇدiگi كوپتەۋ تومەندەگi ماقالا «وسى تولقىن­نىڭ بۇگiنگi رۋحاني حال-احۋالى قانداي؟» دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋگە تىرىسادى.

***

بiر ادامنان ەكi ادامنىڭ ويى iزگi,

قوس رەلس زىمىراتار پوەزدى.

تولەگەن ايبەرگەنوۆ.

بىلتىر افينىدا جازعى وليمپيادا ويىندارى ءوتتi.بۇل اڭىزدار مەن ءافسانالار ەلi - ەجەلگi ەللاداعا تورتكۇل دۇنيە نازارىن تiككەن تاماشا اي بولدى. قۇدايعا شۇكiر، سالىمىز سۋعا كەتiپ، دىمىمىز قۇرىپ تۇرعانداي بولعان سوڭعى ساتتە جالعىز بالامىز، بوكسشى باقتيار ارتاەۆ توپ جارىپ، كوڭiلiمiزدi بiر دەمدەپ الدىق.

مiنە، وسى وليمپيادا ويىندارى ءوتiپ جاتقان كەزدە مەنiڭ ەسiمە بالا كەزiمنiڭ بiر وقيعاسى قايتا-قايتا ورالا بەرگەن. ول وقيعانىڭ ەللاداعا، كونە گرەكياعا تiكەلەي قاتىسى بار ەدi.

ۇشiنشiدەن تورتiنشiگە وتكەن جىلى جازدا، ەگiن باسىندا نەمەرە اعام وزiندە «ەللادا ەرلەرi» اتتى كiتاپ بارىن، ونى بiر كلاستاسىنا وقۋعا بەرگەنiن ايتىپ قالدى. كiتاپتىڭ مازمۇنى، بەسiكتە جاتىپ ءوزiن شاعۋعا كەلگەن جىلاندى قىلعىندىرىپ ولتiرگەن ءبۇلدiرشiن گەراكل، تەزەي مەن پەرسەيلەر تۋرالى قىسقاشا اڭگiمەلەپ بەردi. ارينە ەرتەگi دەسە ەلەڭ ەتە قالاتىن مەن بۇل اڭگiمەلەردi اۋزىمنىڭ سۋى قۇرىپ تىڭدادىم.

سوسىن نەمەرە اعام كiتاپتى وقىعىڭ كەلسە ماعان كومەكتەس دەگەن. سول جىلى بiر اي بويى جۇيەككە جالاڭاياق ءتۇسiپ الىپ نەمەرە اعامنىڭ ءۇيiنiڭ داربىزىن تاسىعانىم ءالi ەسiمدە. ويتكەنi, نەمەر اعام «العان ادام ءالi وقىپ بiتiرمەپتi, ەرتەڭ اكەلiپ بەرەم، ارعى كۇنi اكەلiپ بەرەم» دەپ الداۋسىراتا بەرگەن. ال كiتاپ قولىما تۇسكەنشە اعاما كومەكتەسپەسكە مەندە دە لاج جوق-تى. سەبەبi كiتاپ ءۇشiن اعاما بايلاۋسىز تۇتقىنعا اينالىپ ەدiم.

مiنە، بiر اي ەڭبەكپەن قولىما تۇسiرگەن سول كiتاپتا التىن جاباعىنى iزدەپ كولحيداعا اتتاناتىن ارگونا­ۆ­شى­لار تۋرالى ءافسانا بار-دى. ءبارi كiلەڭ جامپوز، سەگiز قىر­لى، بiر سىرلى جiگiتتەر، جورىققا ەللادانىڭ تۇكپiر-تۇك­پiرiنەن جينالعان قاھارماندار. ارالارىندا گەراكل، تەزەي، اعايىندى پوليدەۆك پەن كوستور، انكەي، ادمەت، تەلاموندار بار بۇل توپتى سول كەزگi گرەكيانىڭ ۇزدiك سپورت­تىق قۇراماسى دەۋگە ابدەن بولادى. جۇدى­رىق­تاسۋدىڭ شەبەرi پوليدەۆك پەن بەبريكتەر پاتشاسى اميكتiڭ اراسىندا وتكەن جەكپە-جەك، بالكiم، بوكستان مەن وقىعان العاشقى رەپورتاج شىعار.

ءيا، بۇل سپورتتان مەن بiلەتiن العاشقى قۇرامالاردىڭ بiرi ەدi. بiراق ەڭ بiرiنشiسi ەمەس-تiن. مەن بiلەتiن تۇڭعىش قۇراما بiزدiڭ ءوزiمiزدiڭ «باتىرلار جىرىنىڭ» iشiندە جۇرگەن-دi. ول قۇراما دوتان باتىر شىنتەمiر حاننىڭ قىزىن iزدەپ جورىققا شىققاندا، جولاي جينالاتىن. ەسiمدەرi دە قازاقى ەسiمدەر-دi. جەلاياق، مەرگەن، ساققۇلاق، كولتاۋىسار، تاۋسوعار - مiنە، مەن بiلەتiن العاشقى سپورت قۇراماسىنىڭ مۇشەلەرi.

كەيiن، ەر جەتە كەلە، ارگوناۆشى يازون مەن ونىڭ سەرiكتەرi تۋرالى بiر ەمەس، بiرنەشە فيلمدi, تiپتi مۋلتفيلمدەردi دە تاماشالاۋدىڭ رەتi كەلگەن. بiراق مەن بiلەتiن العاشقى قۇراما جايىندا ولار ءالi كۇنگە ءۇنسiز قالىپ كەلەدi. مەيلi, وزگەلەر بiلمەسە بiلمەيتiن شىعار، ال ءوزiمiزدiڭ كينوگەرلەر مەن مۋلتفيلمشiلەردiڭ بۇل تاقىرىپتى اينالىپ وتە بەرۋiنە نە سەبەپ؟

قازiر وليمپياداشىلارىمىز قىتايدا وتەتiن كەلەسi ويىندارعا دايىندىق جۇمىسىنا كiرiسiپ كەتتi. ال مەملەكەت باسشىسى وليمپياداشىلارىمىزدىڭ دايىندىعى ساقاداي ساي بولۋى ءۇشiن تيiستi ورىندارعا الماتىنىڭ ماڭىنان ولارعا ارناپ ساۋلەتتi, سوڭعى ۇلگiدەگi سپورت كەشەنiن سالىپ بەرۋگە تاپسىرما بەردi. ءيا، بولاشاقتا دۇنيەگە كەلەتiن بۇل عيماراتتىڭ دا قابىرعالارى، كiرە بەرiسi قالىپتاعىداي ەل تاڭعالا، ادەمi بارەلەفتەرمەن، سكۋلپتۋرا ۇلگiلەرiمەن بەزەندiرiلەتiنiنە كۇمان جوق. بiراق سول ستاتۋيالار گالەرەياسىنان، بەينەلەر توبىنان مەن بiلەتiن العاشقى قۇرامانىڭ مۇشەلەرiنە تاعى دا ورىن تابىلماي قالاتىن سەكiلدi. ويتكەنi, بiزدiڭ قازاق وزگەنi زور، ءوزiن قور ساناۋدا الدىنا جان سالمايدى ەمەس پە!

بiراق ءبارiبiر العاشقى سپورتتىق قۇراما كونە گرەكتە ەمەس، بiزدە، قازاقتا، تۇركi بابالارىمىزدا بولعاندىعىنا سەنگiڭ كەلەدi. جانە وعان ءوزiڭ عانا سەنiپ قويماي، ەلiمiزدiڭ بولاشاعى - جاس ۇرپاقتى دا يلاندىرا الىپ جاتساڭ نەسi ايىپ. ەڭ ارىسى، بابالاردان قالعان مۇرا اڭىز-ەرتەگi دە وسى ويدى، وسى مۇراتتى قۋاتتاپ جاتقان جوق پا!

ەڭ وكiنiشتiسi, مەنiڭ قۇرداستارىمدى مۇنداي ويلار كوپ مازالاي بەرمەيتiن سەكiلدi. كەرiسiنشە، ولاردىڭ اراسىندا «دايىن اسقا تiك قاسىق» توعىشار كوڭiل-كۇي بەلەڭ الىپ بارا جاتقان سىڭايلى.

بiر كەزەكتi باسقوسۋدا جاسى وتىزعا كەلگەن، ەل تانىپ قالعان اقىن iنiم ماعان «ليريك اقىنعا فيردوۋسيدiڭ «شاحناماسىن» وقۋدىڭ نە قاجەتi بار؟» دەگەن اڭگiمە ايتىپ قالدى. مەن جاۋاپ بەرمەۋگە تىرىستىم. ال ەندi جاۋاپ بەرمەۋگە بولمايتىنىن ءتۇيسiنiپ وتىرمىن. اقىن، قازاق اقىنى ەڭ بولماسا فيردوۋسي مەن سۇلتان ماحمۇدتىڭ اراسىنداعى اڭگiمەنiڭ نەدەن وربiگەندiگiن بiلۋگە تيiس. فيردوۋسيدiڭ «شاحناماسى» يران تاريحىن جىرلاعان ەپوپەيا بولسا، ول ءوز دۇنيەسiن تارتۋ ەتiپ وتىرعان ماحمۇد سۇلتان تۇركi ەدi. «شاحنامانىڭ» مازمۇنى تۇتاسىمەن پارسى تاريحىن ۇلىقتاۋ بولعاسىن، تۇراندىق ماحمۇد قيتىعىپ قالدى. ويتكەنi, داستاندا ءتۇبi تۇراندىق تۇركiلەر تۋرالى جاقسى لەبiز ايتىلا بەرمەيتiن. بۇل پارسى اقىنى مەن تۇركi سۇلتانىنىڭ شىنايى تاريحقا تالاسى ەدi. ال بiزدiڭ دەنiمiز ۇلى اقىننىڭ وتىز جىلدىق ەڭبەگiن بiرنەشە سولكەبايعا باعالاعان الدامپاز، الاياق، ونەردi, ولەڭدi تۇسiنۋدەن ماقۇرىم بەيشارا ماحمۇد تۋرالى اڭگiمەنiڭ عانا بiلەمiز. ەگەر مەنiڭ جوعارىداعى اقىن iنiم تەك «شاحنامانى» ەمەس، تاريحتى دا بiراز قوپارىستىرسا، كiم بiلەدi, كۇندەردiڭ كۇنiندە «سۇلتان مەن اقىن» اتتى اڭگiمە جازىپ قالار. ول اڭگiمەدە مەن تۇركi ماحمۇدتىڭ ۇلكەن تاريح الدىندا، ادەبيەت تاريحى الدىندا اقتالعانىن قالار ەدiم.

ءيا، بiز دە بiر نارسە جاساۋىمىز كەرەك. بابالار قالدىرعان اڭىز-ءافسانالاردىڭ تەرەڭ قاتپارلارىنان تاۋسوعارلاردى الىپ شىعىپ، تەرميناتورلاردى ىعىستىرۋىمىز، بەتمەننiڭ ورنىن ءوزiنiڭ زاڭدى يەسi جەلاياققا الىپ بەرۋiمiز پارىز. ال بۇل تەك كينوشىلار مەن مۋلتفيلمشiلەر عانا جاساۋعا تيiس شارۋالار ەمەس. مەنiڭ قۇربى-قۇرداستارىم، اقىندار مەن جازۋشىلار جەگiلۋگە تيiس قارا جۇمىس. سiز، بiز جاساۋعا تيiس ۇلى دۇنيەلەردiڭ العاشقى اككوردتارى بولاتىن بەلبايلاۋلار. بۇل باعىتتاعى العاشقى ۇلگiنi بiزگە، قادiرiنە جەتە بiلسەك، الپىسىنشى جىلعىلار كورسەتكەن بولاتىن.

جوق، بiزدiكi اباي ايتقان «وزiمiزدە بارمەن كوزگە ۇرۋ» بولماۋى شارت. ءوزiمiزدi ءوزiمiز ۇلت رەتiندە، سول ۇلتتىڭ وكiلi, ازاماتى رەتiندە تولىققاندى سەزiنۋ ءۇشiن جاسالماق قادامدار بولماعى ءجون. وزگەلەرمەن تەرەزەمiز تەڭ ەكەندiگiنە تۇيسiنۋگە اپاراتىن باسپالداقتار بولۋعا تيiس.

جاپوندىق نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ياسۋناري كاۆاباتا ەڭ العاشقى پسيحولوگيالىق روماننىڭ ەۋروپا توپىراعىندا ەمەس، ازيادا، ءوزiنiڭ ارالدارعا بەرiك بەكiنگەن جاپونياسىندا دۇنيەگە كەلگەندiگiن ماقتانىش تۇتادى. ونىنشى عاسىردا دۇنەگە كەلگەن «گەندزي تۋرالى پوۆەستi» گومەردiڭ «يليادا»، «وديسسەياسى»، دانتەنiڭ «قۇدiرەتتi كومەديالارىمەن» بiر قاتارعا قويادى. «جاپونيا - اقىندار مەن پوەزيا ەلi» دەيدi. ەگەر مۇندا سوناۋ ح عاسىردىڭ وزiندە-اق اقىندار اكادەمياسى اشىلعان بولسا، ماقتانسا ماقتاناتىنداي-اق ءجونi بار. بiزدiڭ العاشقى سپورتتىق كوماندا تۋرالى اڭگiمە قىلۋىمىزدىڭ بiر سەبەبi دە، مiنە، وسىندا. ويتكەنi, بiزدە دە وزگەلەرمەن بوي تالاستىرا، وي جارىستىرا الاتىن باي مۇرا بار دەگەن ءسوزدi ايتۋ. قاجەت بولسا، كاۆاباتالارمەن باسەكەگە، رۋحاني باسەكەگە ءتۇسۋ. ال بiزگە مۇنداي باسەكەگە تۇسۋگە حالقىمىزدىڭ باي مۇراسى تولىق مۇمكiندiك بەرەدi.

اسىلى، وتكەنگە وي كوزiمەن قاراپ، ودان بۇگiنگە قاجەتiن ەكشەپ الا بiلۋدi بiزگە گوگول سەكiلدi ۇلى جازۋشىدان ءۇي­رەن­گەن دۇرىس شىعار. ول بiر حاتىندا اناسىنا: «سiز نازiك، بايقاعىش اقىلدىڭ ادامىسىز، ءوزiمiزدiڭ مالو­روس­سيانداردىڭ ادەت-عۇرپى مەن سالتىن كوپ بiلەسiز، ماعان ار­ناعان حاتتارىڭىزدا وسىلاردى جازا سالۋدان باس تارت­پاسسىز دەپ سەنەم. بۇل ماعان وتە، وتە قاجەت. كەلەسi حاتىڭىزدا سەلولىق دياچوكتىڭ سىرت كيiمiنەن باستاپ ەتiگiنە دەيiن بارلىق ءساندi كيiمدەرiن تولىق سۋرەتتەپ، ناعىز بايىرعى، ناعىز ەجەلگi, مەيلiنشە از وزگەرگەن مالوروسسيانداردا بۇل كيiمدەردiڭ قالاي اتالعانىن ەسiم-ەسiمiمەن اتاپ جازىپ جiبەرۋiڭiزدi كۇتەمiن; ءدال سونداي ەتiپ، بiزدiڭ شارۋا بويجەتكەندەردiڭ سوڭعى لەنتاسىنا دەيiن قالدىرماستان بارلىق كيiمدەرiنiڭ اتىن دا جانە وسى كۇنگi كۇيەۋگە شىق­­قان كەلiنشەكتەردiڭ دە، ەركەكتەردiڭ دە كيiمدەرiنiڭ اتتارىن دا جازارسىز» (م.ي.گوگولگە، 1829, 30 ءساۋiر) دەپ ءوتiنiش بiلدiرەدi.

كەلەسi بiر حاتىندا «... وسىلاردىڭ زامانىندا قانداي كۇلكiلi, قىزىقتى، قايعىلى، قورقىنىشتى انەكدوتتار مەن ۋاقيعالار بولعان ەكەن. بiرiن دە ەلەۋسiز قالدىرماڭىز، مەن ءۇشiن ءبارiنiڭ دە قۇنى بار» (م.ي.گوگولگە، 1830, 2 اقپان) دەيدi.

بۇل - گوگولدiڭ جۇمىس iستەۋ ءتاسiلi. كەيiن جاپون اكۋتاگاۆا اشقان ءۇش ۇلى جاڭالىقتىڭ بiرi.

شىن ادەبيەتتە تەك بۇگiننiڭ تاقىرىبىمەن شەكتەلiپ قانا قالۋ كەرەك دەگەن قاعيدا جوق. ايتپەسە بiز «تاراس بۋلبا» نەمەسە «توزاق ازابىن» ءالi كۇنگە دەيiن تاڭداي قاعا تامسانىپ وقىماعان بولار ەدiك قوي. نەگە وقيمىز؟ ويتكەنi, بiزگە بەرەتiنi بار بولعاندىقتان وقيمىز.

ورىس لەۆ گۋميلەۆ «قيا پاتشالىعىن iزدەۋiندە» «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجiرەسiنە» ۇڭiلە وتىرىپ، شىڭعىس حاندى تاققا وتىرعىزعان جامۇحاداي اندا، اردا دوسىنىڭ ونىڭ جولىنا، ونىڭ جولىنا عانا ەمەس، ەلiنiڭ باياندى بولاشاعىنا ءوزiن قۇرباندىققا شالۋى ەدi دەگەن پiكiر ايتادى. شاماسى، ەكi ازامات وڭاشا وتىرىپ، ءوزارا قىرىقپىشاق بولىپ قىرقىسىپ جاتقان بىتىراڭقى ەلدiڭ باسىن قالاي بiرiكتiرسەك بولادى دەپ ويلاسقان بولسا كەرەك («قۇپيا شەجiرەدە» مۇنداي تۇسپالداما بار). بۇدان كەيiنگi جامۇحانىڭ قادامدارىنىڭ ءبارi قۇپيا تۇردە شىڭعىس حاننىڭ الدىندا ونىڭ جاۋلارىن تiزە بۇكتiرۋ باعىتىندا جاسالادى. اقىرىندا شىڭعىس حاننىڭ مارتەبەسiنە، ازاماتتىق ابىرويىنا كولەڭكە تۇسپەسi ءۇشiن جامۇحا اجالدى وزگەدەن ەمەس، وزiنەن، ءوزiنiڭ انداسىنان سۇراپ الادى. دالالىق مارتتiك، دالالىق پاتريوتيزم دەگەنiمiز وسى شىعار.

لەۆ گۋميلەۆتi وقىعان قازاق مۇرات اۋەزوۆ ۇلى دالانىڭ شىعىسىندا سوناۋ قيلى زاماندا ءجۇز بەرگەن وسى ۇلى دوستىقتى دراماتۋرگتەرiمiز پەساعا اينالدىرىپ، رەجيسسەر­لەرiمiز ساحنالاسا عوي دەپ ارماندايدى. «مiنە، بۇل پەسانىڭ وسكەلەڭ ۇرپاققا بەرەر تاربيەسi مول بولار ەدi» دەيدi ول.

شىنىندا دا، شىڭعىس حان مەن جامۇحانىڭ دوستىعى شەكسپيردەي كەمەڭگەردiڭ قالامىنا عانا سۇرانىپ تۇرعان، كەز-كەلگەننiڭ باعىنا جولىعا بەرمەس اسىل قازىنا ەمەس پە؟

ال وسى قازىنانى، لەۆ گۋميلەۆ، مۇرات اۋەزوۆتەر بايقاي العان بايلىقتى مەنiڭ قۇرداستارىم اڭعارا الدى ما؟ جوق، اڭعارا العان جوق. ويتكەنi, ولار تاريحي زەرتتەۋلەردi وقۋدى جوعارىداعى اقىن iنiم سەكiلدi اقىندار مەن جازۋشىلاردىڭ مiندەتi ەمەس دەپ سانايدى.

مەن بولسام ارعى-بەرگiدەن ءوز جاندارىنا نەنi الۋى كەرەكتiگiن بiلمەي جاتىپ، ولاردىڭ ءوز جاندارىنان حالىققا بiرنارسە بەرە الاتىندىعىنا كۇمانمەن قارايمىن.

جوق، بiز حالىقتىڭ مۇراسىن وزiنە قايتارۋىمىز كەرەك، قۇر قايتارماۋىمىز كەرەك، ەسەلەپ قايتارۋىمىز كەرەك. تەك سوندا عانا بiزدiڭ جاينامازىمىز اق قاعاز بەن قارۋىمىز قالامساپتىڭ الدىندا ارىمىز تازا بولادى. ايتپەسە، ءبارi بەكەر. ۇلكەن، شوقتىعى بيiك ادەبيەت جاساۋدان ءۇمiتi بار بولسا، قۇربى-قۇرداستارىمنىڭ بۇل تاراپتاردا ويلانا جۇرگەندەرi ءجون شىعار.

بiز ادەبيەت اتتى اشىق تەڭiزدەگi قايراڭدى تۇسقا جاقىنداپ كەلە جاتىرمىز، بۇل ەندi انىق سەزiلiپ تۇر، ال قايراڭداپ قالماۋىمىز تiكەلەي ءوز دايىندىعىمىزعا بايلانىستى.

سوڭى

«اباي-اقپارات»