Býldirshin ataulynyng kógildir ekrannan eng aldymen izdeytini - әriyne, mulitfilim. Sputniktik telearnalardyng arqasynda býginde balalardyng búl súranysy aitarlyqtay qanaghattandyrylyp ta jýr. Nikelodeon, Jetix, CN arnalarynyng túraqty kórermenine ainalghan olar, Órmekshi adam, Tasbaqa Nindzya, Robot-poliysey, Spanch Bob siyaqty týr-týsi kelispegen, qúbyjyq keyipkerlerdi kumir etuge kóshti...
Ótkende birinshi synypty ýzdik ayaqtaghan alty jasar úlymdy maqtap otyryp: «Jaraysyn! Ýnemi osylay aqyldy bolyp, jaqsy oqysan, keyin óskende Preziydent bolasyn» dep edim, ә degennen: «Joq! Preziydent bolmaymyn!» dep shyr ete qaldy. «Endi kim bolasyn?». «Órmekshi adam bolamyn!». «Nege?». «Ol sonday keremet! Qolynan bәri keledi! Bәrine kómektesedi!»... Mulitfilim keyipkerlerining bala sanasyna qanshalyqty әser etetindigin osydan-aq kóruge bolady. Jaraydy, sol Órmekshi adam, Robot-poliysey degender shynymen-aq qayyrymdy, meyirimdi keyipkerler shyghar. Biraq qalay bolghanda da, bógde mәdeniyetting jemisi ghoy. Balalarymyzdy besikten beli shyqpay jatyp, jat mәdeniyetpen susyndatyp, ózgening tanym-bilimimen, kózqarasymen qarulandyramyz da, artynan: «tól mәdeniyetinen maqúrym, óz últyn, ata dәstýrin mensinbeytin marginaldar qaydan shyghady osy?» dep keyiymiz.
Osy túrghydan alghanda, suretker qauymgha jýkteler mindet zor. Mysaly, qazaq auyz әdebiyetinde sheteldik mulitfilimderdegi personajdardy on oraytyn keyipkerler jetip artylady. Er Tóstikten bastap, Alpamys pen Qobylandy, Atymtay Jomart, Jiyrenshe sheshen, Aldar Kóse siyaqty, batyrlyq pen danalyqtyn, qayyrymdylyqtyng qaynar kózindey qanshama túlghalarymyz bar! Aqyl-oydy, tapqyrlyqty dәripteytin anyz-әngimelerimiz de - óz aldyna bir tóbe. Solardy bala tanymyna layyqtap jazyp, qyzyqty mulitfilimge ózek etsek, efirdegi bos kenistikting ne bolsa, sonymen toltyryluyna jol berilmes edi.
Bizding biluimizshe, songhy tórt-bes jyl kóleminde animasiya ónerine edәuir kónil bólinip, birqatar dýniyeler týsirildi de. Biraq Ámen Qaydarovtyng «Qúiyrshyghynan» bastap, Bolat Omarovtyng «Mýshel», Amanjol Ábilqasymovtyng «Auyldyng pochtaliony Jamanqúl aidy qalay quyp jetti?», Qabyrsabyr Ábdiqadyrdyng «Kim patsha bolghysy keledi?» degen tәrizdi basqa da songhy jyldary týsirilgen mulitfilimderding jetkinshekterge jetkeni neken-sayaq. Yaghny talay tuyndylar shang basqan kýii «Qazaqfilimnin» sórelerinde jatyr. Sebebi otandyq telearnalar óz ónimderimizdi satyp alugha qúlyqsyz. Esesine, onnan-múnnan qúrap-súrap, efirdi sheteldik audarma filimdermen toltyrugha sheber. Bylaysha aitqanda, budjetten qarjylandyrylyp otyrghanyna qaramastan, memlekettik arnalarymyzdyng ózi osy elge, júrtqa qajetti, zәru mәselege nemqúraydy qarap otyr. Ámen Qaydarovtyng pikirinshe, búghan bir jaghynan «Qazaqfilimnin» ózi de kinәli. Yaghny úiymdastyru jaghy osal.
Shyn mәnisinde, osydan talay jyl búryn týsirilgenine qaramastan, «Qarlyghashtyng qúiryghy nege aiyr?», «Aqsaq qúlan», «Qyryq ótirik», «Ashkózdikting azaby» siyaqty mulitfilimder manyzyn әli de joyghan emes. Óitkeni solardyng qay-qaysysy bolsyn, jaqsylyqty dәriptep, jamandyqtan jiyrendiredi. Sóitip, bala jýregine izgilik nәrin siniredi, adaldyq, adamgershilik, meyirimdilik ispetti asyl qasiyetterge baulidy. Bir anyghy, erterektegi orys mulitfilimderining deni jan-januarlar, hayuanattar haqynda bolyp keletin. Sony kórip otyryp, tipti býldirshinning qorshaghan orta, jandy-jansyz tabighat turaly týsinigi, beyneli oilauy qalyptasatyn. Al qazirgi Spanch Bob, Arnolid, Djimmy Neytron, Djindjer siyaqty, ne nәrsege úqsataryndy bilmeytin, úsqyny kelispegen keyipkerlerding balausa jetkinshekterimizding tanym-týsinigine, sanasyna ong yqpal eteri ekitalay.
Negizi, mulitfilim - iydeologiyalyq ýlken qúral. Sol arqyly jas úrpaqtyng dýniyetanymy qalyptasyp, tughan tilge, tariyhqa, bolashaqqa degen sýiispenshiligi oyanatynyn eskersek, qúziretti oryndardyng osy salagha qarjy bóluden, qoldau kórsetuden ayanbaghany abzal. Mәselen, mulitfilim industriyasy jaqsy damyghan elderde psiholog mamandar, pedagogtar men әleumettanushylar osy sala boyynsha arnayy júmys istep, týsiriluge tiyisti nәrsening memlekettik iydeologiyagha say boluyn jiti qadaghalap otyrady. Osy rette, úrpaghymyzdyng tamyrynan ajyrap qalmauyna negiz bolatyn birden-bir shara retinde biz de últtyq bolmystaghy mulitfilimderdi týsiru jәne olardy kishkentay kórermenderge tosqauylsyz jetkizu mәselesin jan-jaqty oilastyrugha tiyispiz.

• Bir pikir

Ámen QAYDAROV, «Tarlan» syilyghynyng iyegeri, professor:
- Tiyisti kónil bólinbegendikten, bilikti jastardyng barlyghy tarap ketti. Olar qaytyp kelu ýshin ýzilmeytin óndiris kerek, tiyip-qashyp jýrgen adamdardan bereke joq. Búghan memleket tarapynan dúrys kózqaras bolsa, iygi. Otyz jylday enbek ettik, biraq onyng bәri ótken ghasyrdyng tarihy múrasy bop qaldy. Qazirgi shygharmalarymyz shetelding óndirisimen jarysa almaydy. Basqasyn bylay qoyghanda, qoldaghy bar enbekti úqsatyp kórsete almaymyz. Jarty saghattyq mulitfilimder sórede jatyr...
Óz oiym
Qalay bolghanda da, atalmysh mәseleni sheshuding tiyimdi jolyn tabu qajet. Mýmkin, otandyq mulitfilimderdin, jalpy, balalargha arnalghan filimderdin, basqa da baghdarlamalardyng elimizdegi telearnalardan kórsetilui ýshin Mәdeniyet ministrligi tarapynan arnayy kvota qarastyryluy kerek shyghar?..

Roza RAQYMQYZY
"Alash ainasy" gazeti 3 shilde 2009 jyl