«Abay Mәskeude tanymaldyq jaghynan barlyq rekordqa jetti. Onyng kitaptaryn bukinisterden tabu - erekshe sәttilik. Internette onyng shygharmalaryn kóshirip alu boyynsha biznes boy kóterude» dep jazdy reseylik aqparat qúraldarynyng biri. Reseylik «Alipina non-fikshn» baspasy Abay Qúnanbaevtyng ólender jinaghyn jaryqqa shygharmaqshy. Sarapshylar búl qúbylystyng san qyrly ekendigin payymdaydy.

«Abay Mәskeude tanymaldyq jaghynan barlyq rekordqa jetti. Onyng kitaptaryn bukinisterden tabu - erekshe sәttilik. Internette onyng shygharmalaryn kóshirip alu boyynsha biznes boy kóterude» dep jazdy reseylik aqparat qúraldarynyng biri. Reseylik «Alipina non-fikshn» baspasy Abay Qúnanbaevtyng ólender jinaghyn jaryqqa shygharmaqshy. Sarapshylar búl qúbylystyng san qyrly ekendigin payymdaydy.

Abay kim?
Búl súraqqa internetten ja­uap izdeushiler sany songhy ua­qytta kýrt artty. Reseylik ta­ny­mal telejýrgizushi Tina Kan­de­laky osy saualgha maqala ar­nap, aqynnyng shygharmashylyghy­men tanystyrghany ýshin oppozisiyagha alghysyn bildirse, Ivan Urgant óz habarynda «Jazghytúrymdy» oqugha kiristi. Kseniya Sobchak Abay eskertkishi manynda «Abay men Pushkin turaly bәrin biletin» reseylik jazushy bar ekendigin jazsa, BBC men Azattyq radiosy Abaydyng portretin jasap, shy­gharmashylyghyn saraptay bastady. Sóitip, bastapqyda әleumettik jelide «týsiniksiz qazaq» atanghan aqyn sheteldikter ýshin «qazaq әdebiyetining kýni», «qazaq Push­kiyni», «poeziyasy ghajap aqyn», «Re­sey oppozisiyasynyng siym­voly» men «býgingi foliklordyng taqyrybyna» ainaldy. Biraq Abay turaly izdenis qazaqtyng úly aqyny jayly basqa tildegi aq­parattyng tapshylyghyn, resey­likterdin, onyng ishinde әigili qa­zaqtardyng ózderi aqyn shyghar­ma­shylyghynan beyhabar ekendi­gin aighaqtady. Mysaly, ataqty әu­letten shyqqan muzykant Bayghaly Serkebaev Kandelakiyge Abaydy endi oqyghaly jýrgenin aitsa, «Ay­qyn» gazeti habarlasqan mәs­keulik qazaq ziyaly qauym ókilderi búl taqyryp boyynsha jauap bermedi.
Al songhy kezde «Abay-aq­pa­rat» qorynyng viyse-preziydenti Aydos Sarym әleumettik jeliler kómegimen sheteldik әriptesterine Abay turaly aqparat jiberumen ainalysqanyn aitty. «Feysbuk jýiesi arqyly maghan shyghyp ótinish aitqan reseylik jol­dastaryma, tanys jurnalisterge Abay turaly orys, aghylshyn ti­lindegi derek kózderin, aqynnyng ólenderi men qara sózderining orys tiline audarylghan núsqalaryn poshtamen salumen boldym» deydi sayasattanushy. Múnyng ózi «Abay turaly, jalpy elimiz tu­raly ózge tilderdegi kónilge qo­nym­dy aqpa­rat kózderining az­dyghyn kórsetip otyr» deydi sa­rapshy.
Orystildi «Vikiypediyadan» Abay jónindegi maqalany qarau sany da óskendigin rastaydy «WikiBilim» qoghamdyq qory qú­ryl­tayshysy Rauan Kenjehan­úly. Onyng oiynsha, búl oqigha eki mә­seleni eskeru kerektigin kór­setken: birinshi - internet, onyng ishinde әleumettik jeliler jana әleumettik platformagha, yqpaldy tetikke ainalghanyn bayqatqan, ekinshiden, osy jaghday Abay jәne onyng múrasyna, jalpy qa­zaqy mazmúngha janasha qaraugha týrtki bolghan. Ol internette Abay tura­ly maqalalar, derekter az kó­rinse, әrkim Vikiypediyagha jana mә­limetterdi salu arqyly olqy­lyqtyng ornyn tolyqtara ala­tynyn eske salady.
Reseylik jәne әlemdik aqparat qúraldaryndaghy Abaydyng shy­gharmashylyghyna kenetten oyanghan qyzyghushylyghy Qytaydaghy qa­zaqtardyng da nazaryn audaryp­ty. «Resey jastarynyng Abaydy «ayaq astynan» úlyqtay qalghanyn Abay­dy adamzattyng úly oishyl­darynyng biri retinde tanyghany dep týsinsek te, múnyng astarynda atalghan toptyng Abaydyng gumaniy­tarlyq iydeyasyn paydalanu jaghy basymdau bolsa kerek. Bylaysha aitqanda, beybit tәsilimen biy­likke talasudyng tamasha qúraly retinde qoldanyp otyrghany anyq» dep esepteydi «Shynjang gazeti» qazaq redaksiyasynyng tilshisi Qalyakbar Úsemqanúly.

Nege Abay?
Eger reseylik oppozisiyalyq toptar Mәskeude Abaydyng emes, basqa aqyndardyn, mysaly, Push­­kiyn, Mayakovskiy, Okudjava eskertkishi manyna jinalghanda ne bolar edi? Abaygha qatysty «ghalamdyq jarnamanyng qazaq qoghamy men biyligining saliqaly mәdeny sayasatynyng arqasynda emes, Reseydegi demokratiyalyq kýsh­terding ayaq astynan Mәskeuding ortasyndaghy Abay eskertkishining janyna jinaluynyng nәtiyjesinde mýmkin bolghany oilandyrady» deydi Aydos Sarym. «Dәl osy ýr­diske salsa, Mәskeulik oppoziy­siyashylar Shevchenkonyng da, Gandiyding de manyna toptasuy mýmkin edi. Sonda olardyng úrany «Okkupay Abay» emes, «Okkupay Shevchenko» nemese «Okkupay Gandi» bolyp shyghar edi. Barlyq mәsele Abay eskertkishining Kremlige jaqyndyghynan tuyn­dap otyr. Eger bizderge qazaqtyng atyn әlemge pash etu ýshin birese Boratqa, birese Navalinyigha raqmet aitumen bolsaq, osynday tirligi ýshin budjetten qarajat alyp otyrghan úiymdar men me­kemelerdi ne ýshin qarjylandy­ryp otyrmyz?!» dep oryndy saual tastaydy sayasattanushy.
Degenmen, Abaydyng qazirgi Resey qoghamynda tanymal bo­luynyng taghy bir sebebi - onyng iydeyalarynyng shynymen әli kýnge deyin ózektiligin joymay, tipti, býgingi kýnmen ýndes shyghuynda shyghar. Mәselen, әleumettik je­lilerde kóptegen jas reseylikter Abaydyng qogham, әdildik, adamzat turaly úlaghatty sózderin jappay qaytalay bastady. «Olar nege Abay­dy úlyqtap jatyr? Pushkiyn­in, Gorikiyin, Tolstoyyn ardaq­tap, basyna kóterse, taqiyasyna tar keledi deysiz be?! Hakim Abaydyng útqan jeri de, útar jeri de - osynda» dep oilaydy Úsem­qan­úly. «Abay óz enbekterinde mo­ralidyq qasiyet men qoghamdyq jauapkershilikti sheber jym­dastyra bildi, adamdyq qasiyet pen azamattyq boryshtyng birdeyligin biregey beyneleumen qatar, әrbir azamattyng el aldyndaghy, últ al­dyndaghy óteuge tiyisti paryzyn filosofiyalyq jolmen payym­dap berdi. Abaydyng asqaqtyghy - osynda» dep týiindeydi Qa­lyakbar Úsemqanúly.

Abaydy qazaq bile me?
Reseylik jәne әlemdik aqparat qúraldary «abay» silkinisinen keyin aqyn jayly telehabarlar shygharyp, internette aqyn shy­gharmalarynyng oryssha audar­malaryna siltemelerdi jarysa jariyalap, «abaytanushylar» qa­tary kóbeyse, qazaqstandyqtar ne shara jasady? Qazaqtyng úly aqynyn osy bir sәtti paydalanyp, әlemge nasihattay aldy ma? Osynyng ózinde «biraz nәrseni tyndyrugha bolady. Bizding shaghyn kәsipkerlerimiz «Okkupay Abay» dep futbolka jasap shygharsa, ony elde jýrgen sheteldikter de, ózimizding azamattar da satyp alar edi. Osynday jaghdaydy payda­lanyp, ekrandargha Abay turaly filimderdi, sórelerge Abaydyng kitaptaryn, diskilerin kóptep shygharu da mýmkin edi» dep top­shylaydy Aydos Sarym.
Degenmen, ol songhy oqighalargha baylanysty qazaq jastary ara­synan eki týrli reaksiyany bay­qa­ghanyn jetkizdi: birazy - «Mi­neki, biz qandaymyz!» dep maqta­numen bolsa, ekinshileri - «Osy­nyng ne qa­jeti bar?!» dep kýnkil­deumen jýrgen. «Tarihta keybir kezderi ayaq astynan payda bolghan qú­bylystar men oqighalar kezde­sedi. Biraq olardyng tariyhqa yq­paly, olardyng saldary keremet bolyp shyghady. Sol siyaqty Abay­dyng orysqa, artynan әlemge ta­n­yluyn bizder eng aldymen ony janadan, janasha belsendilikpen nasihat­taugha, Abay múrasyn te­renirek zertteu ýshin paydalanyp qaluy­myz qajet» dep esepteydi Sa­rym. Ol ýshin jurnalister, sa­­rap­shylar, oishyldar Abay fe­nomeni haqynda, ol ómir sýrgen qogham men qazirgi qazaq qoghamy turaly oilaryn ortagha kóbirek salsa dúrys bolar edi. «Bayaghyda bir danyshpan aghalarymyzdyng әngimesi bar edi. Tolghanyp túrghan bir aghamyz: «Abay eskirmeydi!» de­genine qarap, ekinshi bir ke­menger azamatymyz: «Abay eskir­mey, qazaqqa es kirmeydi!» dep әzil­degen kórinedi. Búl, әriyne, әzil. Biraq búl әzilding astarynda ýlken zil bar ekeni de haq» deydi sayasattanushy.

Abaydy әlem bile me?
Songhy oqighalar «Abaydyng iydeya­sy tek qazaq halqynyng aqyl parasatynyng jauhary ghana emes, әlem halyqtaryna ortaq ruhany baylyq ekenin taghy bir ret dә­leldegenin» aitty Úsemqanúly. Onyng aituynsha, Abay 116 últ­tyng tiline, onyng ishinde qytay tili­ne de audarylghan. «Abay joly» epo­peyasynyng ózi 1980 jyldary Ýrimshidegi «Shynjang halyq baspasynan» tóte jazumen jaryq kórip, býgingi kýnge deyin 5 mәrte basylyp, 15 myng tirajben ta­ralghan. Shynjang halyq radio­synan (qazaq tilindegi) qytay qazaqtarynan shyqqan әigili diktor Múratbek Tesebaevtyng oquyndaghy 80 saghattyq dybystyq jazbasy neshe mәrte taratylghan. Sol dybystyq jazba Qasym Aman­jolovtyng «Anyq Abayy­men» qosylyp, audio alibom etip jasalyp, júrtqa taratylghan. Ony Qytaydaghy qazaqtildi kez kelgen qazaqtildi sayttardan tyndaugha bolady... Tipti, Qytay qazaqtary arasynda «Abaydy oqymaghan qazaq - qazaq emes» degen tәmsil bar eken. Shynymen Ýrim­shide Abaydyng portretin qazaq otbasylarynyng ýiinen de, qazaq meyramhanalarynan da kóru tansyq qúbylys emes. «Búl da - bizding Abaygha degen qúrme­timizding bir kórinisi sekildi» deydi jur­nalist.
Degenmen, qazirgi tanda Abay­dy, onyng qara sózderi men ólen­derin audaru arqyly nasihattau azdyq etedi dep esepteydi Qa­lyakbar Úsemqanúly. «Abaydy Qazaqstan ózining ruhany kósemi retinde dýniyening týkpir-týkpirine ýgitteytin kez jetti. Bir ghana my­sal: Qytaydyng kýnzi (Konfu­siy) instituty әlemning barlyq je­rinde bar. Qazaqstannyng ózine de irge teuip ýlgerdi, endeshe, nege Qazaqstandy, qazaq halqyn na­sihattau negizinde dýniyedegi әr elden Abaytanu ortalyqtaryn ashpasqa?! Abaydy jәne onyng aqylyalaryn jastar jýregine jetkizu ýshin oqushylar arasynda jylyna bir ret Abay shygharma­laryn taqyryp etken halyq­aralyq jinalys ótkizip, osy ar­qyly jastardyng iydeyalyq jaq­taghy tútastyghyn qalyp­tas­tyrmasqa?!» deydi Úsemqanúly. «Mәsele - Abay iydeyasynyng qazaq ómirindegi ornyn tanuda túr» dep tújyrymdaydy tilshi.
Sarapshylar Abaydy әlemge tanytu mәselesin talqylap jat­qan osy tústa, Mәskeude poliy­seyler әlemdi dýrliktirgen, «qú­nanbaevshylar» atanghan qoghamdyq topty Abaydyng eskertkishi ma­nynan «tazartugha» kiriskenin ha­barlady ITAR-TASS. Sóitip, aptalar boyy әlemdik aqparat qúraldary talqygha salghan oqigha bir-aq kýnde sayabyrsyp, eskert­kish manynda birde-bir jan qal­maghan. Endi Abaygha degen qyzyghu­shylyq aldaghy kýnderi qazirgi­dey saqtala ma? Álde jyldam tútan­ghan «abay» jaryghy bir sәtte qayta sóne me? Eng bastysy, reseylikter kóme­gimen óz aqynyn endi ghana tany bastaghan qazaqtar Abaydy oqyp ýlgere me eken? Sebebi Ay­dos Sa­rym aitpaqshy, «Abaydyng keyipkeri emes, onyng oqyrmany bolghan zamanda qazaq qoghamy anyq ózgeredi».

Ayjan KÓShKENOVA

«Ayqyn» gazeti