اباي ورىس قوعامىنا وي سالدى
«اباي ماسكەۋدە تانىمالدىق جاعىنان بارلىق رەكوردقا جەتتى. ونىڭ كىتاپتارىن بۋكينيستەردەن تابۋ - ەرەكشە ساتتىلىك. ينتەرنەتتە ونىڭ شىعارمالارىن كوشىرىپ الۋ بويىنشا بيزنەس بوي كوتەرۋدە» دەپ جازدى رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءبىرى. رەسەيلىك «الپينا نون-فيكشن» باسپاسى اباي قۇنانباەۆتىڭ ولەڭدەر جيناعىن جارىققا شىعارماقشى. ساراپشىلار بۇل قۇبىلىستىڭ سان قىرلى ەكەندىگىن پايىمدايدى.
«اباي ماسكەۋدە تانىمالدىق جاعىنان بارلىق رەكوردقا جەتتى. ونىڭ كىتاپتارىن بۋكينيستەردەن تابۋ - ەرەكشە ساتتىلىك. ينتەرنەتتە ونىڭ شىعارمالارىن كوشىرىپ الۋ بويىنشا بيزنەس بوي كوتەرۋدە» دەپ جازدى رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءبىرى. رەسەيلىك «الپينا نون-فيكشن» باسپاسى اباي قۇنانباەۆتىڭ ولەڭدەر جيناعىن جارىققا شىعارماقشى. ساراپشىلار بۇل قۇبىلىستىڭ سان قىرلى ەكەندىگىن پايىمدايدى.
اباي كىم؟
بۇل سۇراققا ينتەرنەتتەن جاۋاپ ىزدەۋشىلەر سانى سوڭعى ۋاقىتتا كۇرت ارتتى. رەسەيلىك تانىمال تەلەجۇرگىزۋشى تينا كاندەلاكي وسى ساۋالعا ماقالا ارناپ، اقىننىڭ شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرعانى ءۇشىن وپپوزيتسياعا العىسىن بىلدىرسە، يۆان ۋرگانت ءوز حابارىندا «جازعىتۇرىمدى» وقۋعا كىرىستى. كسەنيا سوبچاك اباي ەسكەرتكىشى ماڭىندا «اباي مەن پۋشكين تۋرالى ءبارىن بىلەتىن» رەسەيلىك جازۋشى بار ەكەندىگىن جازسا، BBC مەن ازاتتىق راديوسى ابايدىڭ پورترەتىن جاساپ، شىعارماشىلىعىن ساراپتاي باستادى. ءسويتىپ، باستاپقىدا الەۋمەتتىك جەلىدە «تۇسىنىكسىز قازاق» اتانعان اقىن شەتەلدىكتەر ءۇشىن «قازاق ادەبيەتىنىڭ كۇنى»، «قازاق پۋشكينى»، «پوەزياسى عاجاپ اقىن»، «رەسەي وپپوزيتسياسىنىڭ سيمۆولى» مەن «بۇگىنگى فولكلوردىڭ تاقىرىبىنا» اينالدى. بىراق اباي تۋرالى ىزدەنىس قازاقتىڭ ۇلى اقىنى جايلى باسقا تىلدەگى اقپاراتتىڭ تاپشىلىعىن، رەسەيلىكتەردىڭ، ونىڭ ىشىندە ايگىلى قازاقتاردىڭ وزدەرى اقىن شىعارماشىلىعىنان بەيحابار ەكەندىگىن ايعاقتادى. مىسالى، اتاقتى ءاۋلەتتەن شىققان مۋزىكانت بايعالي سەركەباەۆ كاندەلاكيگە ابايدى ەندى وقىعالى جۇرگەنىن ايتسا، «ايقىن» گازەتى حابارلاسقان ءماسكەۋلىك قازاق زيالى قاۋىم وكىلدەرى بۇل تاقىرىپ بويىنشا جاۋاپ بەرمەدى.
ال سوڭعى كەزدە «اباي-اقپارات» قورىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى ايدوس سارىم الەۋمەتتىك جەلىلەر كومەگىمەن شەتەلدىك ارىپتەستەرىنە اباي تۋرالى اقپارات جىبەرۋمەن اينالىسقانىن ايتتى. «فەيسبۋك جۇيەسى ارقىلى ماعان شىعىپ ءوتىنىش ايتقان رەسەيلىك جولداستارىما، تانىس جۋرناليستەرگە اباي تۋرالى ورىس، اعىلشىن ءتىلىندەگى دەرەك كوزدەرىن، اقىننىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىنىڭ ورىس تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقالارىن پوشتامەن سالۋمەن بولدىم» دەيدى ساياساتتانۋشى. مۇنىڭ ءوزى «اباي تۋرالى، جالپى ەلىمىز تۋرالى وزگە تىلدەردەگى كوڭىلگە قونىمدى اقپارات كوزدەرىنىڭ ازدىعىن كورسەتىپ وتىر» دەيدى ساراپشى.
ءورىستىلدى «ۆيكيپەديادان» اباي جونىندەگى ماقالانى قاراۋ سانى دا وسكەندىگىن راستايدى «WikiBilim» قوعامدىق قورى قۇرىلتايشىسى راۋان كەنجەحانۇلى. ونىڭ ويىنشا، بۇل وقيعا ەكى ءماسەلەنى ەسكەرۋ كەرەكتىگىن كورسەتكەن: ءبىرىنشى - ينتەرنەت، ونىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك جەلىلەر جاڭا الەۋمەتتىك پلاتفورماعا، ىقپالدى تەتىككە اينالعانىن بايقاتقان، ەكىنشىدەن، وسى جاعداي اباي جانە ونىڭ مۇراسىنا، جالپى قازاقى مازمۇنعا جاڭاشا قاراۋعا تۇرتكى بولعان. ول ينتەرنەتتە اباي تۋرالى ماقالالار، دەرەكتەر از كورىنسە، اركىم ۆيكيپەدياعا جاڭا ءمالىمەتتەردى سالۋ ارقىلى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولىقتارا الاتىنىن ەسكە سالادى.
رەسەيلىك جانە الەمدىك اقپارات قۇرالدارىنداعى ابايدىڭ شىعارماشىلىعىنا كەنەتتەن ويانعان قىزىعۋشىلىعى قىتايداعى قازاقتاردىڭ دا نازارىن اۋدارىپتى. «رەسەي جاستارىنىڭ ابايدى «اياق استىنان» ۇلىقتاي قالعانىن ابايدى ادامزاتتىڭ ۇلى ويشىلدارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىعانى دەپ تۇسىنسەك تە، مۇنىڭ استارىندا اتالعان توپتىڭ ابايدىڭ گۋمانيتارلىق يدەياسىن پايدالانۋ جاعى باسىمداۋ بولسا كەرەك. بىلايشا ايتقاندا، بەيبىت تاسىلىمەن بيلىككە تالاسۋدىڭ تاماشا قۇرالى رەتىندە قولدانىپ وتىرعانى انىق» دەپ ەسەپتەيدى «شىڭجاڭ گازەتى» قازاق رەداكتسياسىنىڭ ءتىلشىسى قالياكبار ۇسەمقانۇلى.
نەگە اباي؟
ەگەر رەسەيلىك وپپوزيتسيالىق توپتار ماسكەۋدە ابايدىڭ ەمەس، باسقا اقىنداردىڭ، مىسالى، پۋشكين، ماياكوۆسكي، وكۋدجاۆا ەسكەرتكىشى ماڭىنا جينالعاندا نە بولار ەدى؟ ابايعا قاتىستى «عالامدىق جارنامانىڭ قازاق قوعامى مەن بيلىگىنىڭ ساليقالى مادەني ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ەمەس، رەسەيدەگى دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ اياق استىنان ماسكەۋدىڭ ورتاسىنداعى اباي ەسكەرتكىشىنىڭ جانىنا جينالۋىنىڭ ناتيجەسىندە مۇمكىن بولعانى ويلاندىرادى» دەيدى ايدوس سارىم. «ءدال وسى ءۇردىسكە سالسا، ماسكەۋلىك وپپوزيتسياشىلار شەۆچەنكونىڭ دا، گانديدىڭ دە ماڭىنا توپتاسۋى مۇمكىن ەدى. سوندا ولاردىڭ ۇرانى «وككۋپاي اباي» ەمەس، «وككۋپاي شەۆچەنكو» نەمەسە «وككۋپاي گاندي» بولىپ شىعار ەدى. بارلىق ماسەلە اباي ەسكەرتكىشىنىڭ كرەملگە جاقىندىعىنان تۋىنداپ وتىر. ەگەر بىزدەرگە قازاقتىڭ اتىن الەمگە پاش ەتۋ ءۇشىن بىرەسە بوراتقا، بىرەسە ناۆالنىيعا راقمەت ايتۋمەن بولساق، وسىنداي تىرلىگى ءۇشىن بيۋدجەتتەن قاراجات الىپ وتىرعان ۇيىمدار مەن مەكەمەلەردى نە ءۇشىن قارجىلاندىرىپ وتىرمىز؟!» دەپ ورىندى ساۋال تاستايدى ساياساتتانۋشى.
دەگەنمەن، ابايدىڭ قازىرگى رەسەي قوعامىندا تانىمال بولۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى - ونىڭ يدەيالارىنىڭ شىنىمەن ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جويماي، ءتىپتى، بۇگىنگى كۇنمەن ۇندەس شىعۋىندا شىعار. ماسەلەن، الەۋمەتتىك جەلىلەردە كوپتەگەن جاس رەسەيلىكتەر ابايدىڭ قوعام، ادىلدىك، ادامزات تۋرالى ۇلاعاتتى سوزدەرىن جاپپاي قايتالاي باستادى. «ولار نەگە ابايدى ۇلىقتاپ جاتىر؟ پۋشكينىن، گوركيىن، تولستويىن ارداقتاپ، باسىنا كوتەرسە، تاقياسىنا تار كەلەدى دەيسىز بە؟! حاكىم ابايدىڭ ۇتقان جەرى دە، ۇتار جەرى دە - وسىندا» دەپ ويلايدى ۇسەمقانۇلى. «اباي ءوز ەڭبەكتەرىندە مورالدىق قاسيەت مەن قوعامدىق جاۋاپكەرشىلىكتى شەبەر جىمداستىرا ءبىلدى، ادامدىق قاسيەت پەن ازاماتتىق بورىشتىڭ بىردەيلىگىن بىرەگەي بەينەلەۋمەن قاتار، ءاربىر ازاماتتىڭ ەل الدىنداعى، ۇلت الدىنداعى وتەۋگە ءتيىستى پارىزىن فيلوسوفيالىق جولمەن پايىمداپ بەردى. ابايدىڭ اسقاقتىعى - وسىندا» دەپ تۇيىندەيدى قالياكبار ۇسەمقانۇلى.
ابايدى قازاق بىلە مە؟
رەسەيلىك جانە الەمدىك اقپارات قۇرالدارى «اباي» سىلكىنىسىنەن كەيىن اقىن جايلى تەلەحابارلار شىعارىپ، ينتەرنەتتە اقىن شىعارمالارىنىڭ ورىسشا اۋدارمالارىنا سىلتەمەلەردى جارىسا جاريالاپ، «ابايتانۋشىلار» قاتارى كوبەيسە، قازاقستاندىقتار نە شارا جاسادى؟ قازاقتىڭ ۇلى اقىنىن وسى ءبىر ءساتتى پايدالانىپ، الەمگە ناسيحاتتاي الدى ما؟ وسىنىڭ وزىندە «ءبىراز نارسەنى تىندىرۋعا بولادى. ءبىزدىڭ شاعىن كاسىپكەرلەرىمىز «وككۋپاي اباي» دەپ فۋتبولكا جاساپ شىعارسا، ونى ەلدە جۇرگەن شەتەلدىكتەر دە، ءوزىمىزدىڭ ازاماتتار دا ساتىپ الار ەدى. وسىنداي جاعدايدى پايدالانىپ، ەكراندارعا اباي تۋرالى فيلمدەردى، سورەلەرگە ابايدىڭ كىتاپتارىن، ديسكىلەرىن كوپتەپ شىعارۋ دا مۇمكىن ەدى» دەپ توپشىلايدى ايدوس سارىم.
دەگەنمەن، ول سوڭعى وقيعالارعا بايلانىستى قازاق جاستارى اراسىنان ەكى ءتۇرلى رەاكتسيانى بايقاعانىن جەتكىزدى: ءبىرازى - «ءمىنەكي، ءبىز قاندايمىز!» دەپ ماقتانۋمەن بولسا، ەكىنشىلەرى - «وسىنىڭ نە قاجەتى بار؟!» دەپ كۇڭكىلدەۋمەن جۇرگەن. «تاريحتا كەيبىر كەزدەرى اياق استىنان پايدا بولعان قۇبىلىستار مەن وقيعالار كەزدەسەدى. بىراق ولاردىڭ تاريحقا ىقپالى، ولاردىڭ سالدارى كەرەمەت بولىپ شىعادى. سول سياقتى ابايدىڭ ورىسقا، ارتىنان الەمگە تانىلۋىن بىزدەر ەڭ الدىمەن ونى جاڭادان، جاڭاشا بەلسەندىلىكپەن ناسيحاتتاۋعا، اباي مۇراسىن تەرەڭىرەك زەرتتەۋ ءۇشىن پايدالانىپ قالۋىمىز قاجەت» دەپ ەسەپتەيدى سارىم. ول ءۇشىن جۋرناليستەر، ساراپشىلار، ويشىلدار اباي فەنومەنى حاقىندا، ول ءومىر سۇرگەن قوعام مەن قازىرگى قازاق قوعامى تۋرالى ويلارىن ورتاعا كوبىرەك سالسا دۇرىس بولار ەدى. «باياعىدا ءبىر دانىشپان اعالارىمىزدىڭ اڭگىمەسى بار ەدى. تولعانىپ تۇرعان ءبىر اعامىز: «اباي ەسكىرمەيدى!» دەگەنىنە قاراپ، ەكىنشى ءبىر كەمەڭگەر ازاماتىمىز: «اباي ەسكىرمەي، قازاققا ەس كىرمەيدى!» دەپ ءازىلدەگەن كورىنەدى. بۇل، ارينە، ءازىل. بىراق بۇل ءازىلدىڭ استارىندا ۇلكەن ءزىل بار ەكەنى دە حاق» دەيدى ساياساتتانۋشى.
ابايدى الەم بىلە مە؟
سوڭعى وقيعالار «ابايدىڭ يدەياسى تەك قازاق حالقىنىڭ اقىل پاراساتىنىڭ جاۋھارى عانا ەمەس، الەم حالىقتارىنا ورتاق رۋحاني بايلىق ەكەنىن تاعى ءبىر رەت ءدالەلدەگەنىن» ايتتى ۇسەمقانۇلى. ونىڭ ايتۋىنشا، اباي 116 ۇلتتىڭ تىلىنە، ونىڭ ىشىندە قىتاي ءتىلىنە دە اۋدارىلعان. «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ ءوزى 1980 جىلدارى ۇرىمشىدەگى «شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان» توتە جازۋمەن جارىق كورىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن 5 مارتە باسىلىپ، 15 مىڭ تيراجبەن تارالعان. شىڭجاڭ حالىق راديوسىنان (قازاق تىلىندەگى) قىتاي قازاقتارىنان شىققان ايگىلى ديكتور مۇراتبەك تەسەباەۆتىڭ وقۋىنداعى 80 ساعاتتىق دىبىستىق جازباسى نەشە مارتە تاراتىلعان. سول دىبىستىق جازبا قاسىم امانجولوۆتىڭ «انىق ابايىمەن» قوسىلىپ، اۋديو البوم ەتىپ جاسالىپ، جۇرتقا تاراتىلعان. ونى قىتايداعى قازاقتىلدى كەز كەلگەن قازاقتىلدى سايتتاردان تىڭداۋعا بولادى... ءتىپتى، قىتاي قازاقتارى اراسىندا «ابايدى وقىماعان قازاق - قازاق ەمەس» دەگەن ءتامسىل بار ەكەن. شىنىمەن ءۇرىمشىدە ابايدىڭ پورترەتىن قازاق وتباسىلارىنىڭ ۇيىنەن دە، قازاق مەيرامحانالارىنان دا كورۋ تاڭسىق قۇبىلىس ەمەس. «بۇل دا - ءبىزدىڭ ابايعا دەگەن قۇرمەتىمىزدىڭ ءبىر كورىنىسى سەكىلدى» دەيدى جۋرناليست.
دەگەنمەن، قازىرگى تاڭدا ابايدى، ونىڭ قارا سوزدەرى مەن ولەڭدەرىن اۋدارۋ ارقىلى ناسيحاتتاۋ ازدىق ەتەدى دەپ ەسەپتەيدى قالياكبار ۇسەمقانۇلى. «ابايدى قازاقستان ءوزىنىڭ رۋحاني كوسەمى رەتىندە دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە ۇگىتتەيتىن كەز جەتتى. ءبىر عانا مىسال: قىتايدىڭ كۇڭزى (كونفۋتسي) ينستيتۋتى الەمنىڭ بارلىق جەرىندە بار. قازاقستاننىڭ وزىنە دە ىرگە تەۋىپ ۇلگەردى، ەندەشە، نەگە قازاقستاندى، قازاق حالقىن ناسيحاتتاۋ نەگىزىندە دۇنيەدەگى ءار ەلدەن ابايتانۋ ورتالىقتارىن اشپاسقا؟! ابايدى جانە ونىڭ اقىليالارىن جاستار جۇرەگىنە جەتكىزۋ ءۇشىن وقۋشىلار اراسىندا جىلىنا ءبىر رەت اباي شىعارمالارىن تاقىرىپ ەتكەن حالىقارالىق جينالىس وتكىزىپ، وسى ارقىلى جاستاردىڭ يدەيالىق جاقتاعى تۇتاستىعىن قالىپتاستىرماسقا؟!» دەيدى ۇسەمقانۇلى. «ماسەلە - اباي يدەياسىنىڭ قازاق ومىرىندەگى ورنىن تانۋدا تۇر» دەپ تۇجىرىمدايدى ءتىلشى.
ساراپشىلار ابايدى الەمگە تانىتۋ ماسەلەسىن تالقىلاپ جاتقان وسى تۇستا، ماسكەۋدە پوليتسەيلەر الەمدى دۇرلىكتىرگەن، «قۇنانباەۆشىلار» اتانعان قوعامدىق توپتى ابايدىڭ ەسكەرتكىشى ماڭىنان «تازارتۋعا» كىرىسكەنىن حابارلادى يتار-تاسس. ءسويتىپ، اپتالار بويى الەمدىك اقپارات قۇرالدارى تالقىعا سالعان وقيعا ءبىر-اق كۇندە سايابىرسىپ، ەسكەرتكىش ماڭىندا بىردە-ءبىر جان قالماعان. ەندى ابايعا دەگەن قىزىعۋشىلىق الداعى كۇندەرى قازىرگىدەي ساقتالا ما؟ الدە جىلدام تۇتانعان «اباي» جارىعى ءبىر ساتتە قايتا سونە مە؟ ەڭ باستىسى، رەسەيلىكتەر كومەگىمەن ءوز اقىنىن ەندى عانا تاني باستاعان قازاقتار ابايدى وقىپ ۇلگەرە مە ەكەن؟ سەبەبى ايدوس سارىم ايتپاقشى، «ابايدىڭ كەيىپكەرى ەمەس، ونىڭ وقىرمانى بولعان زاماندا قازاق قوعامى انىق وزگەرەدى».
ايجان كوشكەنوۆا
«ايقىن» گازەتى
