Mәselen, Amerikada barlyghy tirkeude. Elge 30 adamnan túratyn turister toby keldi deyik. Olardyng joldamasy 6 kýnge deyin. Bir aptadan keyin 30-y da elden ketu kerek. Al bizde shyghystan 30 adam kelse, 5-eui ghana qayta shyghady. Qalghan 25-i qayda? Sosyn eldi sharlap solardyng artynan quamyz da jýremiz», - dep shamdandy. Senator sonday-aq birtútas migrasiyalyq qyzmet zansyz jәne jasandy tólqújattyng jolyn bógeytinine senimdi. Shynynda da, Qasymovtyng qabaq shytatyn jóni bar. Ásirese, kýn jylynghannan beri qalanyng qay búryshynan da kóretining - kýibeng tirlik, qyzu qúrylys. Qúrylys júmystarynyng jýrgeni jaqsy ghoy. Qazaqqa «eki qolgha - bir kýrek» tabylady dep quanamyz. Alayda, qara júmystyng kórigin basqalar qyzdyryp jatqany jangha batady eken. IYә, qazir kelimsekterding dәureni jýrip túr. «Jatqa tizgin bermeniz, jalamenen bas keter», - degen Búqar jyrau. Alayda, jat jolynyng jabylatyn týri kórinbeydi. Osyghan oray biz nәpaqa ýshin el asyp kelgen migranttar jayly jazbaqqa bekindik.

Jaldamaly júmysshy

Mәselen, Amerikada barlyghy tirkeude. Elge 30 adamnan túratyn turister toby keldi deyik. Olardyng joldamasy 6 kýnge deyin. Bir aptadan keyin 30-y da elden ketu kerek. Al bizde shyghystan 30 adam kelse, 5-eui ghana qayta shyghady. Qalghan 25-i qayda? Sosyn eldi sharlap solardyng artynan quamyz da jýremiz», - dep shamdandy. Senator sonday-aq birtútas migrasiyalyq qyzmet zansyz jәne jasandy tólqújattyng jolyn bógeytinine senimdi. Shynynda da, Qasymovtyng qabaq shytatyn jóni bar. Ásirese, kýn jylynghannan beri qalanyng qay búryshynan da kóretining - kýibeng tirlik, qyzu qúrylys. Qúrylys júmystarynyng jýrgeni jaqsy ghoy. Qazaqqa «eki qolgha - bir kýrek» tabylady dep quanamyz. Alayda, qara júmystyng kórigin basqalar qyzdyryp jatqany jangha batady eken. IYә, qazir kelimsekterding dәureni jýrip túr. «Jatqa tizgin bermeniz, jalamenen bas keter», - degen Búqar jyrau. Alayda, jat jolynyng jabylatyn týri kórinbeydi. Osyghan oray biz nәpaqa ýshin el asyp kelgen migranttar jayly jazbaqqa bekindik.

Jaldamaly júmysshy

Almaty jyldan-jylgha «semirip» barady. Olay deytinimiz - qalanyng ainalasy qaptaghan qúrylys. Sonday bir qúrylys alanynan Bobojondy jolyqtyryp qaldyq. Múndaghylar ony - Borya dep ataydy (migranttardyng basqa júrttan aiyrmashylyghy, eki esimi bolady). Jas shamasy - otyz-otyz besting many. Ózbekstan azamaty eken. Salyp jatqandary - bir qaltalynyng ýsh qabatty ýii. Júmystyng bastalghanyna aidan asypty. «Búiyrsa, jaz shyqpay ótkizemiz», - dedi Borya. Ózi bildey brigadiyr. Sodan ba, shybyq syndyrmaydy. Qarauynda onshaqty «qyzmetker» bar. Bәri de ózbek bozbalalary. Borya bizben sóilesuge zorgha kelisim berdi. «Kóshi-qondaryna aitpanyzshy», - dep ólerdegi sózin aitqan son, tirligi jayly tis jarmaugha qol beristik. Sóitsek, Kóshi-qon polisiyasynan imany úshuynyng da sebebi bar eken. 2009 jyly qúryqqa týsip, әzer qútylypty. Sol kezde: «Endi kórmegenim Qazaqstan bolsyn!» - degenimen qu tirshilik qaytadan sýreng jolgha salyp jibergen.
Qúrylys alanyna jaqyndadyq. Jigitter júmysqa júmyla kirisken. Barlyghy bes adam. Bastyghy - Borya-Bobojon. Qyzmeti ýshin aiyna 45 myng tenge «aylyq» alady eken. Qalghan tórteui 20 myndy qanaghat tútady. «Sizderge búl az kóringenmen, Ózbekstanda 20 mynmen jarty jyl ómir sýruge bolady. Sol ýshin olardy aqsha tapsyn dep alyp keldim, barlyghy da - ózimning tuystarym», - deydi brigadiyr. Aytuynsha, ózining de, «tuystarynyn» da qújaty qojayynnyng qaltasynda. «Qúrylys bitken son, qújatty qaytarady. Jaqynda qúrylys materialdary tausylghasyn, qújatymyzdy uaqytsha alyp, bir apta «otpuskde» boldyq. Elge baryp, 1 mamyrdy toylap qayttyq. Endi kýzge deyin kórispeytin shygharmyz», - dedi taghy da.
Boryanyng elimizdi ainalshyqtaghanyna 4 jylgha juyqtapty. Bastapqyda jalghyz kelgenimen, tengening tәtti dәmin sezgen son, bauyrlarynyng basyn jinaudy úigharypty. Brigadirden shekaradan qaytip ótetindigin, júmysty qalay onay tabatyndyghyn súradyq. «Oy, qazir aqshang bolsa, sheshilmeytin sharua joq qoy. Shekarada ózimizding bauyrlar bar. Qúrylysty da tauyp beretin adamdar bar. Olargha tiyisti «prosentin» tóleymiz, boldy», - dedi syryn ashyp. Brigadiyr: «Bizdiki qayta jaqsy ghoy, taza júmys. Anau temeki, maqta jinap jan baghatyn bauyrlarymyz bar Ózbekstannan kelgen. Olgha qaraghanda, bizding júmys - kommunizm», - dep qosyp qoydy.
Borya bizdi salynyp jatqan ýiding ekinshi qabatyna alyp keldi. Esik-terezesi әli salyna qoymaghan «bólmege» kirdik. «Búl bizding «spalinyi», beseuimiz osynda jatamyz», - dep tanystyryp jatyr. Bólmede bary - eki-aq eski divan. Soghan qaraghanda, qalghandary jerde jatatyn boluy kerek. «Al ashana qayda?» - dedim qyzyghynqyrap ketip. Ol bizding birinshi qabattyng tar bólmesine alyp keldi. Toqqa tikeley jalghanghan plitkagha bir jigit iyisin búrqyratyp túryp tamaq jasap jatyr... Búl jerden bayqaghanymyz, múnda tazalyq talaby, enbek sharty degenderding biri saqtalmaydy eken. Aralarynda on altydaghy bozbala da bar. Yaghny kәmeletke tolmaghan.
«Jyldaghy tirshiligimiz - osy. Kýn jylynsa boldy, bala-shaghamyzdy qaldyryp, osynda bezemiz. Tapqan-tayanghanymyzdy ýiimizge tasimyz», - dedi ol. Myna tirlikterine qarap, jaldamaly júmysshylargha ishtey ayaushylyq tanytqanymyz ras. Alayda, resmy statistikagha jýginsek, olardyng bizdi ayap jatqan týri kórinbeydi. Naqtyraq aitqanda, qazaq jerine qaptaghan «qonaqtar» IJÓ-ning 32 payyzyn elderine dorbalap ketetin kórinedi. IYә, Almatyda gastarbayterding neshe atasy bar. Ózbek, tәjik, qyrghyz, tipti túqiyandaghy týrik te osynda. Bireuleri - qúrylystyng «qúly» bolyp, endi biri - sharuashylyqpen shúghyldanyp «mal» tauyp jatyr. Áyteuir, tabany tozghansha erteli-kesh enbek etedi. Al biz jalqaulyqtan ba, óz júmysymyzdy ózimiz jasay almay jatyrmyz. Olargha keregi de - osy. Bir qazaqty júmyssyz qaldyryp, qarjyny óz eline qúy. Ókinishke qaray, múny úghynyp jatqan jatqan qara joq.

Migranttyng múny

Alghashynda nemis ekonomikasyna «qolghabys» jasau niyetimen bastalghan gastarbayterler kóshi qazir býkil әlemge jayyldy. Al Qazaq dalasyna gastarbayter «eksporty» Resey arqyly qúiyldy. Sonyng ishinde, ózbek, tәjik, qyrghyz aghayyndar bizding elge qúmyrsqasha aghyldy. San soqtyrarlyq jaghdaygha dushar etti. Býkilәlemdik bank taratqan myna aqparatqa qaranyz. Qazaqstan 2007 jyly «shaqyrusyz qonaqtardy» qabyldaudan Orta Aziyada 1-oryndy oljalapty. Al әlem boyynsha 9-oryngha túraqtaghan. Osydan bes jyl búryn TMD elderinen kelgen 164 586 zansyz migrantqa esigimizdi aiqara ashyp, 230 million dollardy qaltasyna basyppyz. Osy jaghday sep boldy ma, biyliktegiler migranttargha bólinetin kvotany short qysqartty. Alayda, batpan qúiryqqa qyzyqqan kelimsekterding joly múnymen kesiletin emes.
Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau viyse-ministri Birjan Núrymbetovting aituynsha, elimizde jyl sayyn 18-20 myng migrant zanbúzushylyqqa úrynady eken. Qaltasy qalyndaghan olar júmys jasaudan bólek jat qylyqtargha baryp jatyr. Elimizge erkin kirgender endi týrli erlik kórsetip, qylmysqa da «qoltanba» qaldyratyndy shyghardy. Mәselen, Atyraudaghy bayraqpen qoqys tasyghandar gastarbayterler eken degen derek bar. Aqtauda daghystandyq kelimsekter pәter tonaumen ainalysqan. Almaty oblysynyng Esik qalasynda ózbekstandyq kirme qolyn qangha boyady. «Asyndy iship, basynnan tepti» degen osy shyghar.

Qylmysker qonaq

Shetelden kelgen taghy bir migrant - Manap. Shyn esimi - Monadboy. Tәjikting tumasy. Búryn bir qalanyng bildey dәrigeri bolghan. Qazir Almatynyng kóshesin sypyrady. Sondaghy kýnine tabatyny - 800 tenge. «Jerde jatqan aqsha joq, osy tabysymyzgha da shýkir. Kýnine 300 tengeni tamaghyma júmsaymyn, 500 tengeden jinap otyramyn. Sonda aiyna 15 myng tenge jinalady. Tәjikstanda «men degenderdin» ózi aiyna 50 dollar tabady. Al mening tabysym olardan ýsh ese joghary. Sondyqtan, Qazaqstangha rizamyn», - deydi ol. Aytuynsha, elinde jýrgende bir әkimqara kýn kórsetpepti. Sebebi, dәriger onyng bauyryn ajaldan arashalay almay qalghan. Sol ýshin qazagha Monadboydy kinәli dep tauyp, abaqtygha aidamaq bolypty. Amaly qalmaghan ol shekara asyp, osynda kelgen. Arada tórt jyl ótkende ghana otbasyn kóripti. Abyr-sabyr basylghan kórinedi. Alayda, osy jerge «bauyr basyp» qalghan eks-dәriger búrynghy qyzmetine qayta barghysy kelmeydi.
«Júmys tanghy beste bastalady. Tek kósheni tazalap qana qoymay, qoqystardy da tazalaymyn. Su aryqtaryn ashamyn. Áyteuir júmys kóp qoy. Sodan qas qarayghangha deyin tynym tappaymyn. Múnda zansyz kelgendikten, qyzmet tabu qiyn. Júmys berushi - jaqsy azamat. Bizge týsinistikpen qaraydy. Ghimarattardyng jertólelerin panalaytynymyz bolmasa, bәri jaqsy», - dep jymidy qyryqtyng ýsheuine kelgen tәjik azamaty.
Manaptan «jana» qyzmetine qalay ornalasqanyn súradyq. «Múny menen góri sen jaqsy bilesing ghoy», - dep kýldi ol. Soghan qaraghanda, múnyng astarynda bizge beymәlim syr jatqan siyaqty. Manap - Qazaqstannyng biraz qalasynda kóshe sypyrushy bolyp júmys jasaghan kórinedi. Qay qalada ekenin aitqan joq, biraq Manaptyng aitqanynan týsingenimiz mynau. Memleket, jergilikti әkimshilik jyl sayyn qala tazalyghy ýshin kólemdi qarjy bóledi. Ol qarjynyng qyzyghyn kóshe sypyrushy mekeme kóredi. Tender degen «talas» múnda da bar. «Kóbelek kelip kýmp etti, kóbigin iship ol ketti, japalaq kelip jalp etti, jartysyn iship ol ketkende» júmystyng jasaluyna qazangha týsken qarjynyng «qaspaghy» ghana qalady. Al az aqshagha aldanatyn arzan júmys kýshi bar. Ol - gastarbayter. Sodan kelip migranttar bizge aghylmaghanda qaytedi?!

Sóz sony

Juyrda BÚÚ mynaday qyzyq derek jariyalady. Álemning әr týpkirindegi gastarbayterler jyl sayyn atajúrttaryna 400 milliard dollar aparady eken. Al osynyng 50 milliard dollary Reseyding qazanynan alynatyn kórinedi. Osyghan jany ashyghan Reseyding migrasiyalyq qyzmet agenttigining eks-basqarma basshysy Konstantin Poltoranin «VVS» telearnasyna bergen súhbatynda: «Germaniyagha júmys isteuge bardyng delik, eger sizding júmys ornynyzdy súrap bir nemis azamaty kele qalsa, sol mezette júmys ornyn bosatugha mindettisiz. Bizde (Reseydi aitady) olay emes», - dep aqiqatyn aitqan edi. Alayda, migranttardy minegen ol kóp úzamay qyzmetinen quyldy. Sondaghy únamaghany - Reseyde gastarbayterding qatary 7-8 milliongha jetkendigin ashyq aitqany. Al bizde she? Qara bazarymyz qyrghyzdyng qolynda, qúrylysymyzdy ózbek pen tәjikke tapsyrdyq, ashanamyzdy úighyr men dýngen jaulap alghan, «qara altynnyn» qyzyghyn qytay men europalyq kirmeler kórip otyr. Bizding úran: «Qosh keldin, GASTARBEITER!». Osyghan qaraghanda biz de migranttar eline ainalyp bara jatqan joqpyz ba? Memleket basshysy: «Syrttan zansyz kelgen migranttardy elden shygharu júmysy qatang týrde jýrgiziletin bolsyn. Óitkeni, óz halqymyzdyng mýddesi men qúqyghy eng basty kezekte túruy tiyis. Sol ýshin tipti normativtik qúqyqtyq bazany da qayta óndep, qajetti júmystar óz dengeyinde atqarylsyn», - degen edi bir kezde. Alayda, Mәjilisting talqylauyndaghy «Migrasiya» jónindegi jana zang jobasy da, Kóshi-qon polisiyasy qauqarsyz bolyp túr. Álde, olar Poltoranin siyaqty «pogonynan» aiyryludan qorqa ma eken?

Ken ShAYYR

«Jas qazaq» gazeti