ماسەلەن، امەريكادا بارلىعى تىركەۋدە. ەلگە 30 ادامنان تۇراتىن تۋريستەر توبى كەلدى دەيىك. ولاردىڭ جولداماسى 6 كۇنگە دەيىن. ءبىر اپتادان كەيىن 30-ى دا ەلدەن كەتۋ كەرەك. ال بىزدە شىعىستان 30 ادام كەلسە، 5-ەۋى عانا قايتا شىعادى. قالعان 25-ءى قايدا؟ سوسىن ەلدى شارلاپ سولاردىڭ ارتىنان قۋامىز دا جۇرەمىز»، - دەپ شامداندى. سەناتور سونداي-اق ءبىرتۇتاس ميگراتسيالىق قىزمەت زاڭسىز جانە جاساندى تولقۇجاتتىڭ جولىن بوگەيتىنىنە سەنىمدى. شىنىندا دا، قاسىموۆتىڭ قاباق شىتاتىن ءجونى بار. اسىرەسە، كۇن جىلىنعاننان بەرى قالانىڭ قاي بۇرىشىنان دا كورەتىنىڭ - كۇيبەڭ تىرلىك، قىزۋ قۇرىلىس. قۇرىلىس جۇمىستارىنىڭ جۇرگەنى جاقسى عوي. قازاققا «ەكى قولعا - ءبىر كۇرەك» تابىلادى دەپ قۋانامىز. الايدا، قارا جۇمىستىڭ كورىگىن باسقالار قىزدىرىپ جاتقانى جانعا باتادى ەكەن. ءيا، قازىر كەلىمسەكتەردىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇر. «جاتقا تىزگىن بەرمەڭىز، جالامەنەن باس كەتەر»، - دەگەن بۇقار جىراۋ. الايدا، جات جولىنىڭ جابىلاتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. وسىعان وراي ءبىز ناپاقا ءۇشىن ەل اسىپ كەلگەن ميگرانتتار جايلى جازباققا بەكىندىك.

جالدامالى جۇمىسشى

ماسەلەن، امەريكادا بارلىعى تىركەۋدە. ەلگە 30 ادامنان تۇراتىن تۋريستەر توبى كەلدى دەيىك. ولاردىڭ جولداماسى 6 كۇنگە دەيىن. ءبىر اپتادان كەيىن 30-ى دا ەلدەن كەتۋ كەرەك. ال بىزدە شىعىستان 30 ادام كەلسە، 5-ەۋى عانا قايتا شىعادى. قالعان 25-ءى قايدا؟ سوسىن ەلدى شارلاپ سولاردىڭ ارتىنان قۋامىز دا جۇرەمىز»، - دەپ شامداندى. سەناتور سونداي-اق ءبىرتۇتاس ميگراتسيالىق قىزمەت زاڭسىز جانە جاساندى تولقۇجاتتىڭ جولىن بوگەيتىنىنە سەنىمدى. شىنىندا دا، قاسىموۆتىڭ قاباق شىتاتىن ءجونى بار. اسىرەسە، كۇن جىلىنعاننان بەرى قالانىڭ قاي بۇرىشىنان دا كورەتىنىڭ - كۇيبەڭ تىرلىك، قىزۋ قۇرىلىس. قۇرىلىس جۇمىستارىنىڭ جۇرگەنى جاقسى عوي. قازاققا «ەكى قولعا - ءبىر كۇرەك» تابىلادى دەپ قۋانامىز. الايدا، قارا جۇمىستىڭ كورىگىن باسقالار قىزدىرىپ جاتقانى جانعا باتادى ەكەن. ءيا، قازىر كەلىمسەكتەردىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇر. «جاتقا تىزگىن بەرمەڭىز، جالامەنەن باس كەتەر»، - دەگەن بۇقار جىراۋ. الايدا، جات جولىنىڭ جابىلاتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. وسىعان وراي ءبىز ناپاقا ءۇشىن ەل اسىپ كەلگەن ميگرانتتار جايلى جازباققا بەكىندىك.

جالدامالى جۇمىسشى

الماتى جىلدان-جىلعا «سەمىرىپ» بارادى. ولاي دەيتىنىمىز - قالانىڭ اينالاسى قاپتاعان قۇرىلىس. سونداي ءبىر قۇرىلىس الاڭىنان بوبوجوندى جولىقتىرىپ قالدىق. مۇنداعىلار ونى - بوريا دەپ اتايدى (ميگرانتتاردىڭ باسقا جۇرتتان ايىرماشىلىعى، ەكى ەسىمى بولادى). جاس شاماسى - وتىز-وتىز بەستىڭ ماڭى. وزبەكستان ازاماتى ەكەن. سالىپ جاتقاندارى - ءبىر قالتالىنىڭ ءۇش قاباتتى ءۇيى. جۇمىستىڭ باستالعانىنا ايدان اسىپتى. «بۇيىرسا، جاز شىقپاي وتكىزەمىز»، - دەدى بوريا. ءوزى بىلدەي بريگادير. سودان با، شىبىق سىندىرمايدى. قاراۋىندا ونشاقتى «قىزمەتكەر» بار. ءبارى دە وزبەك بوزبالالارى. بوريا بىزبەن سويلەسۋگە زورعا كەلىسىم بەردى. «كوشى-قوندارىڭا ايتپاڭىزشى»، - دەپ ولەردەگى ءسوزىن ايتقان سوڭ، تىرلىگى جايلى ءتىس جارماۋعا قول بەرىستىك. سويتسەك، كوشى-قون پوليتسياسىنان يمانى ۇشۋىنىڭ دا سەبەبى بار ەكەن. 2009 جىلى قۇرىققا ءتۇسىپ، ازەر قۇتىلىپتى. سول كەزدە: «ەندى كورمەگەنىم قازاقستان بولسىن!» - دەگەنىمەن قۋ تىرشىلىك قايتادان سۇرەڭ جولعا سالىپ جىبەرگەن.
قۇرىلىس الاڭىنا جاقىندادىق. جىگىتتەر جۇمىسقا جۇمىلا كىرىسكەن. بارلىعى بەس ادام. باستىعى - بوريا-بوبوجون. قىزمەتى ءۇشىن ايىنا 45 مىڭ تەڭگە «ايلىق» الادى ەكەن. قالعان تورتەۋى 20 مىڭدى قاناعات تۇتادى. «سىزدەرگە بۇل از كورىنگەنمەن، وزبەكستاندا 20 مىڭمەن جارتى جىل ءومىر سۇرۋگە بولادى. سول ءۇشىن ولاردى اقشا تاپسىن دەپ الىپ كەلدىم، بارلىعى دا - ءوزىمنىڭ تۋىستارىم»، - دەيدى بريگادير. ايتۋىنشا، ءوزىنىڭ دە، «تۋىستارىنىڭ» دا قۇجاتى قوجايىننىڭ قالتاسىندا. «قۇرىلىس بىتكەن سوڭ، قۇجاتتى قايتارادى. جاقىندا قۇرىلىس ماتەريالدارى تاۋسىلعاسىن، قۇجاتىمىزدى ۋاقىتشا الىپ، ءبىر اپتا «وتپۋسكدە» بولدىق. ەلگە بارىپ، 1 مامىردى تويلاپ قايتتىق. ەندى كۇزگە دەيىن كورىسپەيتىن شىعارمىز»، - دەدى تاعى دا.
بوريانىڭ ەلىمىزدى اينالشىقتاعانىنا 4 جىلعا جۋىقتاپتى. باستاپقىدا جالعىز كەلگەنىمەن، تەڭگەنىڭ ءتاتتى ءدامىن سەزگەن سوڭ، باۋىرلارىنىڭ باسىن جيناۋدى ۇيعارىپتى. بريگاديردەن شەكارادان قايتىپ وتەتىندىگىن، جۇمىستى قالاي وڭاي تاباتىندىعىن سۇرادىق. «وي، قازىر اقشاڭ بولسا، شەشىلمەيتىن شارۋا جوق قوي. شەكارادا ءوزىمىزدىڭ باۋىرلار بار. قۇرىلىستى دا تاۋىپ بەرەتىن ادامدار بار. ولارعا ءتيىستى «پروتسەنتىن» تولەيمىز، بولدى»، - دەدى سىرىن اشىپ. بريگادير: «بىزدىكى قايتا جاقسى عوي، تازا جۇمىس. اناۋ تەمەكى، ماقتا جيناپ جان باعاتىن باۋىرلارىمىز بار وزبەكستاننان كەلگەن. ولعا قاراعاندا، ءبىزدىڭ جۇمىس - كوممۋنيزم»، - دەپ قوسىپ قويدى.
بوريا ءبىزدى سالىنىپ جاتقان ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىنا الىپ كەلدى. ەسىك-تەرەزەسى ءالى سالىنا قويماعان «بولمەگە» كىردىك. «بۇل ءبىزدىڭ «سپالنىي»، بەسەۋىمىز وسىندا جاتامىز»، - دەپ تانىستىرىپ جاتىر. بولمەدە بارى - ەكى-اق ەسكى ديۆان. سوعان قاراعاندا، قالعاندارى جەردە جاتاتىن بولۋى كەرەك. «ال اسحانا قايدا؟» - دەدىم قىزىعىڭقىراپ كەتىپ. ول ءبىزدىڭ ءبىرىنشى قاباتتىڭ تار بولمەسىنە الىپ كەلدى. توققا تىكەلەي جالعانعان پليتكاعا ءبىر جىگىت ءيىسىن بۇرقىراتىپ تۇرىپ تاماق جاساپ جاتىر... بۇل جەردەن بايقاعانىمىز، مۇندا تازالىق تالابى، ەڭبەك شارتى دەگەندەردىڭ ءبىرى ساقتالمايدى ەكەن. ارالارىندا ون التىداعى بوزبالا دا بار. ياعني كامەلەتكە تولماعان.
«جىلداعى تىرشىلىگىمىز - وسى. كۇن جىلىنسا بولدى، بالا-شاعامىزدى قالدىرىپ، وسىندا بەزەمىز. تاپقان-تايانعانىمىزدى ۇيىمىزگە تاسيمىز»، - دەدى ول. مىنا تىرلىكتەرىنە قاراپ، جالدامالى جۇمىسشىلارعا ىشتەي اياۋشىلىق تانىتقانىمىز راس. الايدا، رەسمي ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك، ولاردىڭ ءبىزدى اياپ جاتقان ءتۇرى كورىنبەيدى. ناقتىراق ايتقاندا، قازاق جەرىنە قاپتاعان «قوناقتار» ءىجو-ءنىڭ 32 پايىزىن ەلدەرىنە دوربالاپ كەتەتىن كورىنەدى. ءيا، الماتىدا گاستاربايتەردىڭ نەشە اتاسى بار. وزبەك، تاجىك، قىرعىز، ءتىپتى تۇقيانداعى تۇرىك تە وسىندا. بىرەۋلەرى - قۇرىلىستىڭ «قۇلى» بولىپ، ەندى ءبىرى - شارۋاشىلىقپەن شۇعىلدانىپ «مال» تاۋىپ جاتىر. ايتەۋىر، تابانى توزعانشا ەرتەلى-كەش ەڭبەك ەتەدى. ال ءبىز جالقاۋلىقتان با، ءوز جۇمىسىمىزدى ءوزىمىز جاساي الماي جاتىرمىز. ولارعا كەرەگى دە - وسى. ءبىر قازاقتى جۇمىسسىز قالدىرىپ، قارجىنى ءوز ەلىنە قۇيۋ. وكىنىشكە قاراي، مۇنى ۇعىنىپ جاتقان جاتقان قارا جوق.

ميگرانتتىڭ مۇڭى

العاشىندا نەمىس ەكونوميكاسىنا «قولعابىس» جاساۋ نيەتىمەن باستالعان گاستاربايتەرلەر كوشى قازىر بۇكىل الەمگە جايىلدى. ال قازاق دالاسىنا گاستاربايتەر «ەكسپورتى» رەسەي ارقىلى قۇيىلدى. سونىڭ ىشىندە، وزبەك، تاجىك، قىرعىز اعايىندار ءبىزدىڭ ەلگە قۇمىرسقاشا اعىلدى. سان سوقتىرارلىق جاعدايعا دۋشار ەتتى. بۇكىلالەمدىك بانك تاراتقان مىنا اقپاراتقا قاراڭىز. قازاقستان 2007 جىلى «شاقىرۋسىز قوناقتاردى» قابىلداۋدان ورتا ازيادا 1-ورىندى ولجالاپتى. ال الەم بويىنشا 9-ورىنعا تۇراقتاعان. وسىدان بەس جىل بۇرىن تمد ەلدەرىنەن كەلگەن 164 586 زاڭسىز ميگرانتقا ەسىگىمىزدى ايقارا اشىپ، 230 ميلليون دوللاردى قالتاسىنا باسىپپىز. وسى جاعداي سەپ بولدى ما، بيلىكتەگىلەر ميگرانتتارعا بولىنەتىن كۆوتانى شورت قىسقارتتى. الايدا، باتپان قۇيرىققا قىزىققان كەلىمسەكتەردىڭ جولى مۇنىمەن كەسىلەتىن ەمەس.
ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ۆيتسە-ءمينيسترى ءبىرجان نۇرىمبەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدە جىل سايىن 18-20 مىڭ ميگرانت زاڭبۇزۋشىلىققا ۇرىنادى ەكەن. قالتاسى قالىڭداعان ولار جۇمىس جاساۋدان بولەك جات قىلىقتارعا بارىپ جاتىر. ەلىمىزگە ەركىن كىرگەندەر ەندى ءتۇرلى ەرلىك كورسەتىپ، قىلمىسقا دا «قولتاڭبا» قالدىراتىندى شىعاردى. ماسەلەن، اتىراۋداعى بايراقپەن قوقىس تاسىعاندار گاستاربايتەرلەر ەكەن دەگەن دەرەك بار. اقتاۋدا داعىستاندىق كەلىمسەكتەر پاتەر توناۋمەن اينالىسقان. الماتى وبلىسىنىڭ ەسىك قالاسىندا وزبەكستاندىق كىرمە قولىن قانعا بويادى. «اسىڭدى ءىشىپ، باسىڭنان تەپتى» دەگەن وسى شىعار.

قىلمىسكەر قوناق

شەتەلدەن كەلگەن تاعى ءبىر ميگرانت - ماناپ. شىن ەسىمى - مونادبوي. تاجىكتىڭ تۋماسى. بۇرىن ءبىر قالانىڭ بىلدەي دارىگەرى بولعان. قازىر الماتىنىڭ كوشەسىن سىپىرادى. سونداعى كۇنىنە تاباتىنى - 800 تەڭگە. «جەردە جاتقان اقشا جوق، وسى تابىسىمىزعا دا شۇكىر. كۇنىنە 300 تەڭگەنى تاماعىما جۇمسايمىن، 500 تەڭگەدەن جيناپ وتىرامىن. سوندا ايىنا 15 مىڭ تەڭگە جينالادى. تاجىكستاندا «مەن دەگەندەردىڭ» ءوزى ايىنا 50 دوللار تابادى. ال مەنىڭ تابىسىم ولاردان ءۇش ەسە جوعارى. سوندىقتان، قازاقستانعا ريزامىن»، - دەيدى ول. ايتۋىنشا، ەلىندە جۇرگەندە ءبىر اكىمقارا كۇن كورسەتپەپتى. سەبەبى، دارىگەر ونىڭ باۋىرىن اجالدان اراشالاي الماي قالعان. سول ءۇشىن قازاعا مونادبويدى كىنالى دەپ تاۋىپ، اباقتىعا ايداماق بولىپتى. امالى قالماعان ول شەكارا اسىپ، وسىندا كەلگەن. ارادا ءتورت جىل وتكەندە عانا وتباسىن كورىپتى. ابىر-سابىر باسىلعان كورىنەدى. الايدا، وسى جەرگە «باۋىر باسىپ» قالعان ەكس-دارىگەر بۇرىنعى قىزمەتىنە قايتا بارعىسى كەلمەيدى.
«جۇمىس تاڭعى بەستە باستالادى. تەك كوشەنى تازالاپ قانا قويماي، قوقىستاردى دا تازالايمىن. سۋ ارىقتارىن اشامىن. ايتەۋىر جۇمىس كوپ قوي. سودان قاس قارايعانعا دەيىن تىنىم تاپپايمىن. مۇندا زاڭسىز كەلگەندىكتەن، قىزمەت تابۋ قيىن. جۇمىس بەرۋشى - جاقسى ازامات. بىزگە تۇسىنىستىكپەن قارايدى. عيماراتتاردىڭ جەرتولەلەرىن پانالايتىنىمىز بولماسا، ءبارى جاقسى»، - دەپ جىميدى قىرىقتىڭ ۇشەۋىنە كەلگەن تاجىك ازاماتى.
ماناپتان «جاڭا» قىزمەتىنە قالاي ورنالاسقانىن سۇرادىق. «مۇنى مەنەن گورى سەن جاقسى بىلەسىڭ عوي»، - دەپ كۇلدى ول. سوعان قاراعاندا، مۇنىڭ استارىندا بىزگە بەيمالىم سىر جاتقان سياقتى. ماناپ - قازاقستاننىڭ ءبىراز قالاسىندا كوشە سىپىرۋشى بولىپ جۇمىس جاساعان كورىنەدى. قاي قالادا ەكەنىن ايتقان جوق، بىراق ماناپتىڭ ايتقانىنان تۇسىنگەنىمىز مىناۋ. مەملەكەت، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك جىل سايىن قالا تازالىعى ءۇشىن كولەمدى قارجى بولەدى. ول قارجىنىڭ قىزىعىن كوشە سىپىرۋشى مەكەمە كورەدى. تەندەر دەگەن «تالاس» مۇندا دا بار. «كوبەلەك كەلىپ كۇمپ ەتتى، كوبىگىن ءىشىپ ول كەتتى، جاپالاق كەلىپ جالپ ەتتى، جارتىسىن ءىشىپ ول كەتكەندە» جۇمىستىڭ جاسالۋىنا قازانعا تۇسكەن قارجىنىڭ «قاسپاعى» عانا قالادى. ال از اقشاعا الداناتىن ارزان جۇمىس كۇشى بار. ول - گاستاربايتەر. سودان كەلىپ ميگرانتتار بىزگە اعىلماعاندا قايتەدى؟!

ءسوز سوڭى

جۋىردا بۇۇ مىناداي قىزىق دەرەك جاريالادى. الەمنىڭ ءار تۇپكىرىندەگى گاستاربايتەرلەر جىل سايىن اتاجۇرتتارىنا 400 ميلليارد دوللار اپارادى ەكەن. ال وسىنىڭ 50 ميلليارد دوللارى رەسەيدىڭ قازانىنان الىناتىن كورiنەدi. وسىعان جانى اشىعان رەسەيدىڭ ميگراتسيالىق قىزمەت اگەنتتىگىنىڭ ەكس-باسقارما باسشىسى كونستانتين پولتورانين «ۆۆس» تەلەارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا: «گەرمانياعا جۇمىس ىستەۋگە باردىڭ دەلىك، ەگەر ءسىزدىڭ جۇمىس ورنىڭىزدى سۇراپ ءبىر نەمىس ازاماتى كەلە قالسا، سول مەزەتتە جۇمىس ورنىن بوساتۋعا مىندەتتىسىز. بىزدە (رەسەيدى ايتادى) ولاي ەمەس»، - دەپ اقيقاتىن ايتقان ەدى. الايدا، ميگرانتتاردى مىنەگەن ول كوپ ۇزاماي قىزمەتىنەن قۋىلدى. سونداعى ۇناماعانى - رەسەيدە گاستاربايتەردىڭ قاتارى 7-8 ميلليونعا جەتكەندىگىن اشىق ايتقانى. ال بىزدە شە؟ قارا بازارىمىز قىرعىزدىڭ قولىندا، قۇرىلىسىمىزدى وزبەك پەن تاجىككە تاپسىردىق، اسحانامىزدى ۇيعىر مەن دۇنگەن جاۋلاپ العان، «قارا التىننىڭ» قىزىعىن قىتاي مەن ەۋروپالىق كىرمەلەر كورىپ وتىر. ءبىزدىڭ ۇران: «قوش كەلدىڭ، GASTARBEITER!». وسىعان قاراعاندا ءبىز دە ميگرانتتار ەلىنە اينالىپ بارا جاتقان جوقپىز با؟ مەملەكەت باسشىسى: «سىرتتان زاڭسىز كەلگەن ميگرانتتاردى ەلدەن شىعارۋ جۇمىسى قاتاڭ تۇردە جۇرگىزىلەتىن بولسىن. ويتكەنى، ءوز حالقىمىزدىڭ مۇددەسى مەن قۇقىعى ەڭ باستى كەزەكتە تۇرۋى ءتيىس. سول ءۇشىن ءتىپتى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق بازانى دا قايتا وڭدەپ، قاجەتتى جۇمىستار ءوز دەڭگەيىندە اتقارىلسىن»، - دەگەن ەدى ءبىر كەزدە. الايدا، ءماجىلىستىڭ تالقىلاۋىنداعى «ميگراتسيا» جونىندەگى جاڭا زاڭ جوباسى دا، كوشى-قون پوليتسياسى قاۋقارسىز بولىپ تۇر. الدە، ولار پولتورانين سياقتى «پوگونىنان» ايىرىلۋدان قورقا ما ەكەن؟

كەن شايىر

«جاس قازاق» گازەتى