Ýrimshi qalasynda 2009 jyly 5 shildede oryn alghan oqighalardyng kórinisi.

Shynjan-Úighyr avtonomiyalyq respublikasynyng ortalyghy Ýrimshide jeksenbi kýni bolghan qaqtyghystarda keminde 140 adam qaza tapqan. Búl turaly Sinhua agenttigi jergilikti әkimshilikting habaryna silteme jasay otyryp habarlaydy.
Sinhua agenttiging habarlauyna qaraghanda, 5 shilde kýni keshki saghat 20-nyng shamasynda Ýrimshide tәrtipsizdik kezinde adamdar soqqygha jyghylyp, mashinalargha jәne basqa da oryndargha órt qoyylyp, úrlyq-qarlyq siyaqty oqighalar oryn alghan. Sol týnde birneshe jazyqsyz adam qaza tauyp, milisiyanyng bir qyzmetkeri qaza tapqan. Qazirgi uaqytta jaghday baqylaugha alynghan.
Sinhua agenttigi tәrtipsizdikting oryn aluyna úighyrlardyng shettegi basshysy Rәbiya Qadyr jetekshilik etetin «Dýniyejýzilik úighyr kongresinin» internet jәne basqa da aqparattyq kózder arqyly «Batyl bolu kerek», «Qaqtyghys úiymdastyru qajet» dep sóilegen sózi sebep boldy dep aiyptaydy. Sonday-aq, Sinihua agenttigi jergilikti qúziretti mekeme ókilining «Jogharydaghy aighaq búl tәrtipsizdikting aldyn-ala dayyndalyp jәne jergilikti qylmystyq toptar arqyly jýzege asqanyn kórsetedi» - degen sózi keltirgen.
Alayda, BBC – ding orys tilindegi internet núsqasyndaghy aqparatqa qaraghanda, Ýrimshidegi tәrtipsizdik saldarynan 800 adam jaralanghan.
Tәrtipsizdikting oryn aluyna sebep bolghany әli belgisiz. BBC – ding aqparaty, Shynjan-Úighyr avtonomiyalyq respublikasynda túratyn úighyrlar men etnikalyq qytaylardyng araqatynasy búghan deyin de tym kýrdeli jaghdayda bolyp kelgenin aitady.
Sonymen birge, BBC-ding veb-saytynda Ýrimshidegi demonstrasiyany jergilikti úighyrlardyng úiymdastyrghany aitylady. Alayda, olar qanday talappen shyqqany әzirge belgisiz. Jýzdegen adam polisiyamen qaqtyghysqan. BBC-ding aqparat tizbeginde oqighagha kuәger bolghan aty-jónin atamaghan bir adam alghashynda demonstrasiyagha shyqqan adamdardyng sany jýzge juyq bolghan, keyinnen olardyng sany myndaghan adamgha jetken deydi.
Ýrimshide jýrgen amerikandyq studentting sózine qaraghanda, demonstrasiyagha shyqqandar polisiyamen qaqyghysyp, avtobustardyng terezelerin shaqqan. Polisiya bolsa, olargha qarsy kózden jas aghyzatyn gaz qoldanghan.
Japoniya men Germaniyadaghy úighyr qúqyqqorghaushylary Ýrimshide jappay tútqyndaular oryn aldy deydi. BBC-ding habarlaryna qaraghanda, Qytay ýkimeti úighyrlardyng ózin-ózin basqaru talaptaryn oryndamay keledi. AQSh-tyng memlekettik departamenti resmy Pekindi Shynjang úighyr avtonomiyaly respublikasynda adam qúqyqtarynyng óreskel búzylyp otyrghanyn aiyptap otyr.
Shynjan provinsiyasynyng jana basshysy Vu Nong Ýrimshide bolghan qaqtyghys saldarynan 260 avtomashina qirap, 200 ýige aitarlyqtay ziyan kelgen deydi. Al, úighyr úiymdary beybit demonstranttar memleket tarapynan jasalghan zorlyq-zombylyqtyng qúrbany bolghanyn aituda.
Shynjan provinsiyasynda 8 milliongha juyq úighyr qonystanghan. Olardyng birqatary tәuelsizdik almaq niyette.

Ómirjan ÁBDIHALYQÚLY
“Azattyq” radiosy 6 shilde 2009 jyl