III

Qúljadan qaytyp kelisimmen qaryndasymdy oqu qúraldaryn tolyqtap, sabaqqa ghana qaratyp qoyghanmyn. Auru, ólim-jitim sebebinen bes-alty ay oqy almay qalghan eken. Bir ay qayta pysyqtaghan song emtihan alyp, biyl tórtinshi klasta oqy alatyndyghyna tolyq sengendigimdi aittym. Ol syrtqa shyghyp ketkende sheshem sóz qozghady:

- Balam, әlgi Ospan qu qúdalyq sózin taghy qozghap jýr. «Agha ólse inige múra», Dýisenim ólse Beysenim bar, Bighayshamyz da boy jetti, on alty jasqa toldy. Bighangha ait deydi.

- «Agha ólse inige múra» deytindey, qashan atastyryp edik? Attary atalyp jýrgende de «әmenger» degen súmdyq sóz ghoy, qaydan shygharghan?!

- Otyz qarasy bizding qolda ólgen song múnday súmdyq shyqpay qoya ma?... Biraq, myna balasy tipti jaqsy. Kórgensing ghoy, oqyghan bala. Syr tartyp bayqasam, qaryndasyng da teris emestigin bildirdi.

- Teris - teris emestigin osy audan mektebin bitirgen song kórelik, oqugha yntasy joghary eken, ózdiginen birer jyl ghana oqyp ýshinshi klas bitiru onay adamnyng qolynan kelmeydi. Ospan moldanyng qulyqpen ótkizgen otyz qarasy bizding qolda qyryldy eken dep eshqaysynyng mongshy bolmandar! Oghan mening búrynghy jauabymda ekenimdi aityp qoy, kónse de sol, kónbese de sol, Bighaysha oqidy, kózi tolyq ashylghan song jarassa meyli!...

III

Qúljadan qaytyp kelisimmen qaryndasymdy oqu qúraldaryn tolyqtap, sabaqqa ghana qaratyp qoyghanmyn. Auru, ólim-jitim sebebinen bes-alty ay oqy almay qalghan eken. Bir ay qayta pysyqtaghan song emtihan alyp, biyl tórtinshi klasta oqy alatyndyghyna tolyq sengendigimdi aittym. Ol syrtqa shyghyp ketkende sheshem sóz qozghady:

- Balam, әlgi Ospan qu qúdalyq sózin taghy qozghap jýr. «Agha ólse inige múra», Dýisenim ólse Beysenim bar, Bighayshamyz da boy jetti, on alty jasqa toldy. Bighangha ait deydi.

- «Agha ólse inige múra» deytindey, qashan atastyryp edik? Attary atalyp jýrgende de «әmenger» degen súmdyq sóz ghoy, qaydan shygharghan?!

- Otyz qarasy bizding qolda ólgen song múnday súmdyq shyqpay qoya ma?... Biraq, myna balasy tipti jaqsy. Kórgensing ghoy, oqyghan bala. Syr tartyp bayqasam, qaryndasyng da teris emestigin bildirdi.

- Teris - teris emestigin osy audan mektebin bitirgen song kórelik, oqugha yntasy joghary eken, ózdiginen birer jyl ghana oqyp ýshinshi klas bitiru onay adamnyng qolynan kelmeydi. Ospan moldanyng qulyqpen ótkizgen otyz qarasy bizding qolda qyryldy eken dep eshqaysynyng mongshy bolmandar! Oghan mening búrynghy jauabymda ekenimdi aityp qoy, kónse de sol, kónbese de sol, Bighaysha oqidy, kózi tolyq ashylghan song jarassa meyli!...

Sary ala shaghy kiyingen tamyz aiy ortalaghanda mektepke jaqynyraq kósheden eki bólmeli ýy jaldap aldyq ta qalagha kóshtik. Ortaq salynghan eginning ónimi de túrmysymyzgha edәuir qamsyzdyq әkelgendey. Oqu bastalysymen Bighaysha qyzdar mektebine baryp edi, tórtinshi klastaghy sabaqtastaryn kórip, qyzghylt tarta kýle qaytty:

- Agha, ol klastyng oqushylary kishkene eken. Arasynda jalghyz sorayyp jýrmey, besinshi klas bitkenshe óz betimmen ýide oqy bereyinshi! Altynshy klas oqityn jyly ghana synau berip óteyin.

- Qinalmay oqyp óte alamysyn?

- Qiynyn sizden súrap týsinip túrmaymyn ba?... Osy boq múryndardan sekirip-aq óteyin, - degende janarly qara kózi jalt-júlt ete týsti.

- Ýiden shyqpaghan adam búiyghy bolyp qalatynyn bilemisin?

- IYә, siz siyaqty mylqau atalmaytyndyghyma senemin, - dep Bighaysha jymighanda, sheshemiz kýlip jiberdi:

- Sózden qara jayau emestigin bayqaghan shygharsyn?

Osylay jengen song men de tez kelistim. Key sabaqtan týsinik talap etkende әdeppen montiya tyndap, jayshylyq uaqytta da erkelep, qaljynday jýrdi. Erki myqty, asa talapker oqushy bolghanyna quandym...

Audan qazaqtary óz kýshimen salghan mektebin gomindang kele sala tartyp alyp sary ayaqtar kazarmasyna ainaldyrghan. Odan byltyr jazda mina týsip kýirep qana «qútylypty». Tónkeristen song hanzu mektebine qyryq-otyzdan artyq oqushy tabylmapty da, olargha bir bólmesin ghana qaldyryp, byltyr kýzde qazaq oqushylaryn sonyng ornyna  qayta jiypty. Eki-ýsh jyl tau-tauda bosyp jýrip әjimdengen qaysar qaralar qayta jamyray jetken eken. Ústazdary olardy birinshi, ekinshi klastan bastap qayta oqytugha ómirlerin qimapty da, ýshinshi, tórtinshi klastargha ildaldap kótere salypty. Biylghy aldy besinshi klas pen tórtinshi eki klastyng deni osylar eken.

Mektep bastyghy qara múrt Arysbek, ghylymy mengerushi sary týkti Sәrsen eken. Kóne ústazdardan kýldirgi Dәulet pen әnshi Mәulen, tisteuik Nabiolla molda ghana bar kórinedi. Bayaghy «janasqysh» tayynsha atalghan kók kóz Mәken men kýlkishi Qialzat, taghy basqa birnesheui keyinirek qosylypty. Mektep byltyr qayta ashylghanda kónimdi Qaysen, biyl men qosylyp, jiyrma shaqty shtatpen qúralyppyz. Qaysen ekeumizge sol yldaldamen kóterilgen «joghary klastarynyn» negizgi sabaqtaryn týgel arta saldy.

Oqushylarymnyng tebindegen múrty men ústazdaryna tenelgen boylaryna qarap, estiyarlyghyna senip edim, óz klastaryna layyq birneshe sabaqtan sylty basty da, ótken jyly Mәken oqytqan matematikadan mýlde aqsap, jyljy almay qalatynyn bayqatty, baspaldaqsyz biyik ýiding dódegesine qoldaryn ilindirip qana qoyghanday, tiyanaqsyz salbyrap qaldy. Ekinshi klasta jattalyp ketetin kóbeytu kestesin de kóbi bilmeydi eken. Oqu jylynyng sonyna deyin bitiruge tiyisti programma Qazaqstan mektepterining programmasymen birdey kórinedi, neshe jyl qaghaz betine qaray almay, tozghyndap kelgen myna múrttylaryma tym auyr siyaqty. Qaysen ekeumiz qynjylsaq ta qynq etpeuge bekidik. «Qaytemiz, jetkinshekterding zaya ketken eki-ýsh jyly ýshin kóterdik» destik te, nar bolugha tyrysa berdik.

Bilimdi pedagog bolugha osylay kýshep jýrgenimde «biylikti qyzmet» tappaghanymdy bilip Tóleughazy jýripti. Mektepten qaytar jolym tórt kóshe bazarynan tosyp otyra qalypty bir kýni keshke jaqyn. Qaydaghy eskini tauyp kiyip, «qayyrshy» bola qaluyn kóre seskenip edim, pәleli etikti jarq etkizgende shoshyp qaldym, aldyma tastay saldy da, alqymymnan ala týsti:

- Ákel tórt qara shәiimdi! Jan bagha almay men jýrsem, jarqyrap sen jýresin, búl qay basynghanyn?...

Ol «mәdeniyetti múghalim» qan bazarda maydandasa almaytynyn bilip ústady. Joly qyz jolynday jinishke oqytushydan sorly bar ma eken osyndayda, myna ash bitti syghyp tastaugha kýshim jeter-aq edi, amal qansha, qolymdy oqys kóterip qalmau ýshin, jan qaltamnan da shygharmay túryp alghanymdy kórgen birnesheu aragha týse qalyp, Tóleughazynyng aiqasqan sausaghyn ajyratty.

- Nesi bar edi shyraghym-au, sóilesenshi?! -desedi.

- Anau sóilep bolsyn, artynan sóileyin.

Tóleughazy auzynan jynyn shasha, aiqaygha basa sóilep, túqym-túqiyanymnan týse úmtylghanda, kópshilik zorlap toqtatyp, maghan sóiletti. Tórt kóshege halyq tolyp bolghan eken. Birer minutta-aq qaytaryp boldym jauabyn.

- ...Múndayda oqytushylyqtan qor qyzmet joq eken, aghaylar, - dedim sonynda, - men sizderding balalarynyzgha dúrys tәrbie bolu ýshin ghana sabyr saqtadym. Búl qabaghandyghyn osydan birer ay búryn kórsetse kenirdegin suyryp tastar edim ghoy!

Alasalau ghana iyqty qara jigit kópshilikti búza-jara kirip keldi de, Tóleughazyny júdyryqtay, tepkiley jóneldi. Daukes alghashqy júdyryqtan-aq úshyp týsti. Arashashy eki-ýsh jigitting bógeuine tórtpaq qara toqtar emes. Eki ayaq, eki qoly serippedey soghyp, kóz ilestirmey qaghyp óte berdi. Úra týssin degendey kópshilik ýnsiz túryp qalghan eken. Óltiretindey bolghanda men baryp qúshaqtay aldym.

- Bighabilmisin, ei? - dep qayrylyp túra qaldy da, qolymdy aldy qara jigit, - qaytyp kelgenindi býgin týste Mehirden estip edim. Myna pәlening qalay jabysqanyn kele salyp óz sózinnen úqtym, - dey sala eki býiirin tayanyp, sýiemelde túrghan Tóleughazynyng qasyna qayta bardy. - Osy etik turaly ekinshi soqtyghatyn bolsan, qol-ayaghyndy týgel shaghamyn, bilip qoy, mening atym - Baqay!

Jetim qalyp, kishkene kezinen kóshede ósken júdyryqshy Baqaydy endi tanyp, qolynan qayta ústadym da, jetektey jóneldim. Qol kýshining myghymdyghymen ústa pimashy bolyp alghanyn da, Maksim Gorikiyge eliktep ózdiginen sauat ashqan aqyn ekenin de Ómirbekten estigenmin.

Tórt kóshening kýnbatys jaq tarmaghyna ótisimizben Baqay bir qaqpanyng ishine ertip kirgizdi:

- Aldymen mening jatyn ornymdy kórip shyq, әitpese saydan sanymdy, qúmnan izimdi taba almay qalarsyn! Qazir әskery qamdaudyng pimasyn basyp, qarbalas bolyp jatyr edik. Tóbeles dese elendep túratyn qúlaghym ghana apardy jana. Men barmasam sypayysimyn dep kegindi jibere jazdapsyn! Dýniyede nesiyege qalghan kekten jamany joq, Qashan qaytarghanynsha janyndy jep bolady!...

Qatar-qatar qazan qaynap túrghan shuash buly keng ýidegi on shaqty jalanash júmysshy terge malshynyp alypty. Qalypqa salghan kiyizdi ystyq sumen bylshyldatyp soqqylap jatyr eken. Biz sonyng týp jaghyndaghy bir kisilik qana qaranghy ýishikke kirdik, astyn kerpishpen kótere tizgen tórt taqtaydyng ýstinde jalang qabat kiyiz jatyr. Bas jaghyna shoqpyt-shoqpyt eki kórpeni júmarlap ýie salypty. Bir úzyn oryndyqta kitaptary da ýili túr. Qazaqsha, tatarsha, ózbekshe ýlken-ýlken tomdar da kórinedi. Bir bótelke araqty tósek astynan suyrghan Baqay eki shynygha bólip qúya saldy:

- Kel, túnghysh kóriskende qanday «ordada» qalay bas qosqanymyzdyng esteligi bolsyn, alyp jiberelik azamatym!

- Boqqa tolghan jarghaq qap túratyn altyn ordadan adam túrghan at qora myng artyq emes pe Baqay, men kóp ishe almaytynmyn. Osynday ýiding «esteligi ýshin» degenine kótersek kóterdik! - dep qaghystyryp jiberdim de, susha simire júttym. Baqay qúshaqtay alyp mandayymnan sýidi de, jylap jiberdi.

- Sening kim ekenindi Ómirbekten tolyq úqqanmyn, myna jasta mynaday búira shashtyng agharuy onay japadan bolmaghanyn myna sózing de tolyq týsindirdi. Osy sasyq tauyq qoragha qay myrza kirip, qanday oqymysty osylay araq kóteriser edi menimen?... Tabymnyng kózdi azamaty! -dep, basymdy mýiizdey alaqanymen uqalap-uqalap jiberdi, - әlgi men aitqan Mehirdi tanimysyn?

- Tanimyn, kezikkenmin. Byltyr alghash kelgenimde Ómirbekting hatyn tapsyrghanmyn... sonyng qalyndyghy ghoy.

- Mening osy apanyma bay әuletinen sol súlu biykesh qana kiredi. Ol qazir ata-anasynan qyspaq kórip jýr, bay balasyna zorlap bermek eken!

- Kimge?

- Shәueshektegi bir ýlken baymen qúdalaspaq kórinedi. Osy jerdegi myrza ofiyserlerden de sonyna týsushiler barshylyq. Mehir qysylghanda maghan qaray qashady, menen baydyng qydyrqúttary da saqtanghysy keletinin biledi. Sening qalagha kóship kelgenindi estigenin býgin týste maghan quanyp aitty. Ózi jer-su mekemesinde isteydi. «Búlay zorlay berse, Ómirbek qaytqansha sol sabaqtasynyng ýiinde túryp isteymin» deydi.

- Dúrys, men de sóilesermin. Ýii qauipti bolsa mening qaryndasymmen birge túrsyn, - dep shyqtym. Baqay taghy qoymay jetektep, kóshe ashanasynan tamaqtandyrdy.

Kýn bata ýige qaytyp kelsem, qaryndasym qaqpa aldynda túr eken. Bir qúpiya syrymdy bilip qoyghanday jaynanday sóiledi maghan:

- Agha, joldan kimdi kórdin? - dep jymyndap jýzime teksere qarady.

- Sen tandanarlyq eshkim de kórinbedi ghoy?

- IYә, kórmedin?! Jana aldynnan shyghyp ketti ghoy! - dep kýlip jiberdi, - menen әr kýni súrap túrady ol seni. Bilip qoydym, bәlem! -dep jalt búrylyp ýige bettedi. Men Mehirding kelip qaytqanyn túspaldadym:

- IYә, bilipsin! .... Múrnyndy jiyp al onan da.

Bighaysha jarqyldap, menimen birge kýle kirdi ýige....

Sonyng ertenine týste mektepten qaytyp, tórgi ýige kirsem, sol kónildi qaryndasym tomsaryp alyp, qara qatipagha keste tigip otyr eken. Kirip kelgenimde tym múnly pishin bayqap edim, meni kóre sala kónildi beynege auysa qoydy.

- Qayshiken-au, mynauyng ne? Sabaq qarasanshy! - dep edim, ornynan túryp jýre jauap qatty:

- Oqyp jatyrmyn agha, bir uaqyt qol óner sabaghy da kerek shyghar?

Esikten kýrsine shyqqanyn sezdim de, ne kónilsizdik ekenin bayqaghym keldi. Ekinshi kýni týski demalysqa qaytqanymda qiystap kelip týpki ýiding terezesinen ýnildim. Qaryndasym taghy da jalghyz keste tigip, búlaulatyp jylap otyr eken. Kirip barghanymda kózin sýrte saldy.

- Ne boldy? - dep súrap edim. Taghy da kýlimsiregen bolyp tómen qarap aldy. Jenil qaytardy jauabyn:

- Ákem esime týsip bosay qalyppyn!

Bas kiyimim men qolymdaghy kitaptardy kereuetke qoya sala auyz ýige shyghyp, shәigha dastarqan jasap jatqan sheshemning aldyna túra qaldym:

- Apa, Bighayshagha ne boldy, sonyng shyndyghyn aitshy maghan?!

- Ne bolushy edi, әrbireuimizding qabaghymyzgha qarap әurelene bermeshi qaraghym, eshtene bolghan joq.

- Bolghan! Osy bir-eki kýnning ishinde bir is bolghan, mening basymdy auyrtqylaryng kelmey, jasyryp otyrsyndar, apatay, men razy bolsyn deseng ait! Mening basym ar-namys qajaludan basqa әrqanday qiynshylyqtan auyrmaydy!

- Otyr, otyr, aitayyn, - dedi sheshem sәki keneresine ózi de menimen qatar otyra qaldy, - keshe tanerteng mektepke ketisinmen Ospan molda kelgen. «Qúday qosty, balamdy berinder, qanday dayyndyq kerek bolsa, aqyldasyp qoyyndar,... Bighangha ózim kelip sóilesemin» dep, Bighayshanyng kóz aldynda sóilesip ketti. Qaryndasyna otyz qaranyng dauy baryn aitqanymda, seni qinamau ýshin ghana eriksizdikpen ótirik ray kórsetip jýripti. «Biraz oqyp alayyn» dep qana kýlimsireytin. Mýlde razy emestigin men kesheden beri ghana bilip qinalyp jýrmin!

- Qinalarlyq eshtene joq ekenin aityp edim ghoy, apatay, eshqanday zardapty qinalys joq. Jalghyz qaryndasymdy eriksiz baylap bere almaymyn! Bizde ol aidap ketetin mal da joq. Eng auyr kesim bolghanda, jútta aldap ótkizgen maly birneshe jylda sol júttaghyday aq sónke, qan-sólsiz kýii ghana ótip bolady, ol ýshin qinalmaymyn! - dep ornymnan týregeldim de, tór ýidegi Bighayshanyng qasyna kýle baryp otyrdym:

- «Qol óner sabaghyna» uaqyt әli kóp Ghayshajan, asyqpa, - degenimde kýlip jiberdi, - aghalaryng tiri túrsa eshkim tartyp ala almaytyn zor baqyt bar sende, әkeni jylap eskerme!... Men barda eriktisin, múny oqushy kezimde-aq aityp edim ghoy. Endi búlaqtay aghyp túrghan enbekaqym bar kezde tipti erkinsin. Maghan túrmys jóninen eshqanday qiynshylyq kelmeydi; alansyz oqy ber! Gimnaziyadan da oqityn bolasyn, úqtyng ba?!

- Úqtym, - dep basyn iyzegen qaryndasymnyng shyrayy endi qalpyna kelip, shyndap kónildengeni kórindi...

Demalys kýni - júma kýni tanerteng kópten oilanyp jýrgen bir maqalany jazugha kiristim, sahara halqyn kóshpendilikten otyraqshylyqqa, malshylyq pen eginshilikti teng órkendetuge shaqyratyn ghylmy maqala edi. Mal sharuashylyghyn jút apatynan saqtaudyng da, mәdeni-aghartu isterin damytudyng da negizi sonymen qúrylatyndyghyn aiqyn kórsetu ýshin, «enbegim jansyn deseng ebin tap» dep taqyryp qoydym, ershimdi, ekpindi sóilemderdi endi tauyp jýielep kele jatqanymda Ospan molda kirip keldi. Kirjie amandastym. Sol shyrayyma qarap shiraghanday, otyra sala sóiledi, sol aldashylyqtyng sózi, aptyghy qarmaqtay iyilgen tyghyryq jiyren saqalynyng dirilinen-aq bayqaldy.

Qolyndaghy kitabyn taraqtap, mizbaqpay qarap qalghan Bighayshagha sóiledim:

- Auyz ýige baryp oqy ghoy... Eshqanday kýdiksiz-alansyz oqy ber, aldashygha men barmyn! -dedim týregelip shyghyp bara jatqanynda. Ospan kózining astymen sýze qarap kidirgende sózimdi aiqyndap jalghastyrdym, - auzynda imany, artynda jighany bar molda, sózge baq! Kózin badyraytyp qoyyp batpita sóileytindey, ol qorghansyz jetim emes! ... Aldynghy jyly jazda nege kelisip edik, «ber balamdy» deytindey, ol beriluge bekitilgen, malgha satylghan qyz ba edi?

- Jappar marqúm o dýniyege ketti, Bighabil, onyng aruaghyn syila, alysqan sózimiz, soyysqan aq sarbas, kók qasqalarymyz bar, alal bala aruaqty kýnirentpeydi dep ishanamyn! Mal ótip bolghan, endi qashangha kelisemiz, taghy ne kerek, sony sóilesuge keldim.

- Aruaq kýnirenetin isti men istegenim joq, múnyng biyligin maghan bergen, men qaryndasymnyng óz erkine bergenmin, soghan razy bolghansyndar, solay emes pe edi?!

- Olay bolsa alatyn malyn alyp bolushy ma edi, bitken ghoy shyraghym, endi ne sóz!

- Ei, molda, - dedi sheshem, - imanym bar deytin auzynmen búlay sóileme! Shóp joq dep, qyrylatyn malyndy auyz oty bar jerde baghyp beruge, qar jauyp túrghanda aidatyp jiberip eding ghoy! Ile-shala qar basyp qalghan song qaytara almaghanymyz qalyng mal atalmaq pa? Ony baghyp, qystan shygharyp beru týgil ózi qystan shygha almay ólgen Jappardyng aruaghyn sen kýnirentpe býitip! Jazyghy joq, kónilshektigi ýshin kýnirentpe!

- Ey qúdaghi, osy ýiding jón biletin, qalghan ýlkeni sensing ghoy, ótesi ótip bolghanda sen múny aitasyn, búl balalar ne demek, qúdayshylyghyna kel! Týbinde menen ketise almaysyng ghoy, qayta kirer esigindi qatty serpimey, jónine kel qúdaghiy!

- Sen jónine kel, qashan qúdalyq bolyp ótesi ýshin berip edin? - degen sabyrly sheshemdi de yza jene bastaghany qolynyng dirilinen bayqaldy. Yusup Qasym men Quattyng «solshyldyq» pen «nerv quatynan airylghandyq» jóninde Qúljada aitqan syny әreng bógep, sabyrgha shaqyrghanday salmaq izdep otyrghanymda, sheshem aqyrghy sózin bir-aq aitty, - molda, namaz oqyghanda ústaytyn qúlaghyng estigen, búl jóndi balalardyng óz yqtiyaryna bergenbiz. Bighabilding sózine sonda sen ózing de qol jayyp dúgha oqyp eding ghoy?... Myna niyetindi estigen bala bezinip boldy: «malgha satylmaymyn» dedi. Qalghanyn ózing bilesin!

Molda janbasyndaghy qamshysyn býktey suyryp, jer sabay zekirdi:

- Kókke shyqsang ayaghynnan, jerge kirseng shashynnan tartyp alamyn, mine mening biletinim osy! Qútylshy qane!... Onan da jónderindi tap!

Tóleughazynyng basynuynan qalghan ashuym Ospannyng myna sózine kelgende basymnan bir-aq shyqty; mandayymnan ter bolyp shypshydy.

- Qarmaq saqalym, ot basyn sabalamanyz, - dep bayaulay sóilep bardym da, qamshysyn júlyp alyp, esikke laqtyrdym, - «baghyp ber» dep jalynyp jzibergen aryqtarynnyng basyn qarmaqqa shanshyp, týsirdim dep jýr ekensing ghoy! Kónilshektiginen basqa jazyghy joq Jappardy osylay jemek ekensing ghoy, imanyndy... mening balyq emes ekenimdi mynadan kór! - dep, jaghyna shapalaqpen salyp jiberdim.

- Oibay, qúdaghi, mynauyna qoy de, qoy de! -dey týregeldi. Saqaly men jaghasyn qosyp ústap, qylqyndyra bastadym. Múrnynan qan sau ete týsti.

- Myna qamshyndy әkemning kóz aldynda kórsetsen, odan kóretining basqa edi, bizdi basynghanyng ghoy! Aruaghy razy bolsyn, mine! - dep bóksesinen bir teptim de, ornynan túrghyzdym, - ket, joghal! Shashym men ayaghymnan ghana emes, qay jerimnen tartsang da tarta ber endi!

Qarmaq molda múrnyn qolymen basa mingirledi:

- Qúday, myna qandy eshkim kórmesin, úyat qoy, úyat qoy, qúman әkel!

- Ákelme, búl imansyz «qúdaghi» degenin qoi ýshin osy qan kýiinde barsyn baratyn jerine!

Sheshem maghan «qoy» degendey ym qaghyp shyghyp, elegen men qúman әkeldi.

- Álgi sózim ashu ýstinde qate aityldy, biraq, - dep Ospan betin sumen bir sipady, - әkeng tústaspyn ghoy, sening úruyng da qate boldy, biraq, - dep, betin taghy bir sipay bergende bir-aq sýirep syrtqa shyghardym. Qamshysyn qolyna ústata eskerttim sonan son:

- Búl ýige ekinshi kelmeysin! Kelgenindi estisem kórdegi әkemning artyna baryp tyghylsang da ayamaymyn!... Ket!...

Búl daudyng shaqyrtuyn ertenine tanerteng mektepten kýtip edim, qazirshe kýtpegen zor jinalystyng shaqyrtuy keldi. Audandyq halyq klubynda ashylatyn, qyryqtan tómengi barlyq «jas» qyzmetkerlerding jinalysy eken, múnday jastaghylardyng mekteptegi eng ýlkeni, Dәulet bastap klastargha tapsyrma bere shyqtyq. Oktyabri sonynyng siyrey bastaghan býgingi shuaqty kýni keleshek shuaghynan da iyis sezdirgendey, «jastar jinalysynan» ózimiz talap etip jýrgen úiym ýmiti janghanday, zal ishi tym qyzuly kórindi.

Sahnagha audandyq ýkimet hatshysy Túrghan Aliyev pen Erbol ghana shyqty. Aldynghysy aldyna tezis jayyp, sóileuge kiristi de, keyingisi hatshylyq ýsteline jazugha otyrdy. Ekeuining de әshkere jýretin «jana iydeyaly» azamattar ekenin biletinmin.

Sheshen aldymen ishki-syrtqy jaghday turaly sóiley kele, «on bir tarmaqty bitimnin» býldirile bastaghanyn aitqanda elendey qaldyq. Amerikan elshiligine sýiengen Ýrimji gomindany «ýsh aimaq» әkimshiligine qastandyq jasaugha kirisipti. Ahymetjan «әpendi» eskertu jariyalapty, bitim sharttary ayaq asty etilip qaterge úshyraghanyn, birikken ýkimet qúr sózding quyrshaghy bola bastaghanyn әshkerelep, ýsh aimaqtyng tónkeristik ýkimeti men býkil Shynjang halqy búghan kóne almaytynyn úqtyrypty.

Aliyevting múnan songhy sózinde keybir «kertartpa qara kýshter» pighyly aty atalmay kóp shenelip edi. Týrtise otyryp týsindik, ol Altay uәlii Ospannyng keri ketui bolyp shyqty. On bir tarmaqty bitim jariyalanghan son, ýsh aimaq ýkimetining basshylyghy úiytqy gruppa jaghynan Ahymetjan әpendige ótkizilipti de, damolda Álihan tóre qyzmetinen astyrtyn bosatylypty. Oghan ishtey narazy bolghan dinshil Ospan batyr gomindanshyl Janymhan qajy moldanyng imamdyghyna úiyityn nysay kórsetipti. Marksizmge ejelden qarsy qaranghy kókirekke gomindanshylardyng ýsh aimaq tónkerisi «qúdaysyz koommunisterding isi» dep kórsetetin ýgiti dәl osy kezende qona ketpesin be?

Ýrimjidegi Janymhan tobynyng attary men tónkeriske qarsy әreketterin sóileushi ashyq sóilese de, Ospannyng búrylysyn solay, atsyz týsindirdi. Halyqqa segiz jyldan beri «Ospan batyr» atalyp kelgen myqtynyng endi jauyna berilip, jaugha ainalyp qalghanyn birden әshkereley salu key tyndaushylargha keri әser beretinin eskergenin bayqadyq.

«Bayandy beybitshilik pen shynayy halyqshyldyq» ýmitine auyr qater tóngenin osylay sóilep bolghan sheshen búl qaterge tótep beru ýshin tónkerisshil kýshterding úiymdasu talaby qanaghattandyrylghandyghyn aitty. «Tónkerisshil jastar úiymy» qúrylghandyghyn jariyalaghanda zal du kóterildi. Gomindang men kertartpa qara kýshterge qarsy úran men sóz ereuilge ainalyp, kóshe sheruine attandyq....

Sol kýni týsten keyin ótinish jazyp tanerteninde úiymgha aldynghy qatarda qabyldanyp edim. Sodan ýsh-tórt kýn ótisimen әsker alu nauqany bastalghanda taghy da aldymen baryp tizimdelippin, «tónkerisshil jastar úiymynyng mýshesi tónkeristik әrqanday әreketting bastamashysy, әrqanday kerbaqpalyqtyng jauy bolugha tiyis» degen úiym ustavy boyynsha mýsheler týgel tizimdeldi.

Mening әskerlikke jazyluyma ýy ishimizden Bighadil qarsy shyqty aldymen:

- Barlyq sýienishimiz sen ketseng ýige kim qaraydy? - dep búrtidy ol, - sen Ospan «batyrmen» soghysugha ketkende, múndaghy Ospan molda bizdi jep qoymay ma?... Biz egin júmysynda jýrgenimizde jalghyz qaryndasyndy tartyp ta әketer, men baramyn sening ornyna!

Aghalar men sheshemning bir-birine qarasyp jymiystarynan bәrining de osyny quattaytyndyghyn týsinip jauap qaytardym:

- Birinshiden, úiym ustavy boyynsha jazyldym. Búl ahualdaryndy úiymgha tapsyryp ketemin. Ekinshiden, әskery tәrbie kórgen, epti jauyngermin, sen dóreki kýshsin, tars ete týskende jalp ete týsesin.

- «Ýshinshiden», men de tizimdelip keldim әskerlikke, dep qoyyp qaldy Bighadil, - bir ýiden bir rette eki әsker almaytynyn estip baryp jazyldym. «Tórtinshiden», ailyq aqshasy bar seni endi jibermeu ýshin jazyldym. Ýige sen óte kereksin. «Besinshiden», men tóbelesti senen kóp kórdim, jan jerden júdyryq tiygizbeuge senen ústamyn, moldamen aitysugha ghana ústalyghym joq; sonyng ghana qulyghyn bilmeymin. Sol ýshin komissiyadan seni qaldyrudy ótinip ózim jazylyp keldim.

Bighadil osylay shúbyrta jónelgende bajyraya qarap qalyp edim, ýy ishi týgel kýlisti. Menen jasyryn aqyldasyp kelisken sóz eken. Bighazy jaylap týsindirdi. Mening komissiyagha baryp tizimdelgenimdi estisimen Bighadil de jetip, maghan qarsy tizimdelipti, Dórbiljin batalionynyng komandiyri Bileubaygha da aityp, meni qaldyru jaghynda boludy ótinip shyghypty.

Eki-ýsh kýnnen son-aq men ghana emes, mektep oqytushylarynyng eshqaysysy әskerge alynbaghandyghy estildi. Bighadil Bileubaydyng batalionyna ótip, aiyr qalpaqty jauynger bolyp shygha keldi. Mening Altaydaghy Qaben men Núriyanyng ýiine baryp amandasu armanym sol ayanyshty arman kýiinde búrynghydan da auyrlay týskendey, «Ospan býlinshiligining qaterinen sol qasiretti jandardy qorghap qala alsam, Núriyash mahabbatyn shynymen ayalaghanym, mәngilikke saqtaghanym bolar edi ghoy, әttegene!»

Ospan moldanyng dauy sonan bir aidan song bastaldy, mahkama sharghiyanyng shabarmany klasta sabaq ótip túrghanymda kirip, shaqyrtu qaghazyn úsyndy. Múghalimder bólmesine ertip aparyp, jauap jazyp qaytardym: «sharighat mekemesine barugha uaqytym joq, onymen eshqanday baylanysym da joq. Eger audandyq ýkimet shaqyrtsa, ózderining tapsyrghan qyzmetin tastay sala jýgiruge boryshtymyn. Mening ýstimnen aryz týsken bolsa, ýkimetke joldanyzdar» dep qana jazyp jónelttim. Saqal men sәldelerge Ospan moldanyng tyqpalaghan paralaryn osylay selge ketirip, audandyq ýkimetting halyq bólimine - zangha ghana jýgingim keldi. Aldynghy jyly jazda «qonaghasy» dep zorlap soyghan qúla qasqa tayyn sharighatyna «qúdalyqtyng batasy» dep sighyza salatyn eki auyzdy molda aldap qyrghyzghan malyn «qyzdyng baghasy» dep sózimdi qazysyna tighyza salmaq eken. Qúdalyq batasy bolyp ótken qyzdyng erkindigine sharighat «jaryqtyghynyn» qylyshtay tiyetini belgili ghoy.

«Sharghiyanyn» shaqyrtuy ertenine taghy jetti. «Sizderding shaqyrtularynyzgha barmaymyn, aqyrularynyzgha kónbeymin. Sebebi, meni sizderge shaqyrtu dәrejesine jetip jýgingen moldanyng naghyz imansyz qaraniyet ekenin tolyq bilemin. Qasiyetti meshitti bylghatpau ýshin aryzyn zang tergeuine joldap berinizder» dep jazyp qaytardym taghy da.

Jýgingen molda da, jýgindirgen molda da osy jauaptan song tórt-bes kýn ýnsiz qalyp edi. Paramen bylghanatyn biydi endli ýkimet arasynan izdep jýrgenin sezip, halyq bólimine daudyng barlyq ahualyn bayandadym, qarmaq moldanyng júttan qyrylghan malynyng jasy, jynysy, tayynsha-torpaghyna deyin anyqtap tizimdelgen sanyn aryzben qosa tapsyryp, «zalymdyghyna shydamay taghy da úryp salmauym ýshin» jauapqa jaydary Bighazyny shaqyrtyp túrularyn ótine shyqtym, osydan ýsh kýn ótip, mekeme jabylatyn keshki shaqta meni shaqyrtypty.

Shaqyrtu uaqytsyz, shaqyrylghan taghy da men bolghanyma aqpan ayazymen birge shiray jetsem, halyq bóliminde qúlyp túr. Shabarman orynbasar әkim Kiybir ahúnnyng bólimin núsqady. Jýginer biyin qarmaq moldanyng taghy da dәl tapqanyn seze qoydym, búl әkim artyn meshitke tirey túratyn taghy bir «jaryqtyq» edi. Meni kóre sala qalyng buryl saqaly dir ete týsti. Jayshylyqta da ashylmay týksiyip túratyn qalyng týkti qabaghy kózin jauyp, tipti týnerip aldy, meni synar mýiizimen ghana ilip tastaugha dayyndalghan dәu qara búqasha qiystay qarap, gýj ete týsti.

- Mahkama sharghiya shaqyrtsa nege barmaysyn?

- Meni shaqyrtqan mәsele - mahkama sharghiya dúrys sheshpeytin mәsele, ýkimet zany ghana qaraugha tiyisti zalymnyng dauy. Sondyqtan barmadym da, halyq bólimine óz aryzymdy kirgizdim.

- Nekah, qúdalyq mәselesin mahkama sharghiya qaraydy. Erteng sonda bar!

- Barmaymyn, hakim! Sebebi...

- Sharighat ýkimin zúlym kóremisin, barasyn! -dep zekidi әkim.

- Áyel adamdy mal ornyna aiyrbastaudy jaqtaytyn eshqanday qazygha jýginbeymin. Alasysy bolsa zang boyynsha alady!

- Húkýmatqa baghynamysyn? Baghynbaymysyn?

- Tek ýkimet zanyna ghana baghynatynymdy aityp túrmyn ghoy!

- Qama! - dep әkim shabarmangha aqyryp qaldy da, maghan kesimin de aityp saldy, - sharighat ýkimin qashan inabatqa alsang sonda shyghasyn!

Anyryp túrghan shabarmangha «ayda» degendey ózim ym qagha qayyrdym jauabyn:

- Meni mekemeden eshkim qalmaghan beyuaqytta shaqyrtuynyzdan-aq osy ýkiminizding jayyn týsinip bolghanmyn! Óziniz basynda otyrghan ýkimet zanyn óziniz qashan inabatqa alsanyz, osy abaqtynyzdan sonda ghana shyghamyn! - dep men de kesete shyqtym.

Abaqtysy auyz qoranyng shyghys jaq tórgi búryshynda eken, esik ashyp jatqan shabarmangha qazyr baryp ýiime qamsyz boludy aituyn ótine kirdim, esikting shaqyldamay jabyluy, iyis-qonyssyz jana saban tósek abaqty túrmysynyng da janaryp-jaqsaryp qalghanyn bayqatty. Aghash otyn mazdap janyp túrghan pesh auzynda ýsh jigit jylynyp otyr eken, oryndarynan yrshyp-yrshyp túrdy, Qúljamen aralyqtaghy barlyq týrmeni kórip kelgen úzyn qara tonyma qarap, «әkim taqsyrdyn» ózi kirdi dep bilgen siyaqty.

- Yapyr-ay, abaqtygha mynaday kisiler әli de kiredi eken-au? - dep qaldy biri.

- Ózining týrine qaraytyn ýkimet joq, týrine qarasa ózi ýkimet emes, qaraqshy bolar edi! -dey salyp, bos orynnyng birine qúlay kettim.

- Siz de úrlyq qyldynyz ba?!

- IYә, ózine kirgen adamdy úry dep tanymaytyn týrme de joq, aq dep tanysa esigi ashylmay qoyar edi ghoy!

Ýsheui jamyray kýlip kelip, meni qorshay otyrdy. Yzadan taghy da nerv kýireushiligine úshyrap qalmauym ýshin osylay qaljynday kirip edim. Qaljynday, kýle әngimelesip otyryp tangha jaqyn úiyqtadyq.

Syrttan estilgen birneshe adamnyng dabyry men esik qúlpynyng shaqyrlauynan shoshyp oyandym.

Aldymen әkimning ózimen sóileseyik, júlmay túra túr, -degen biri songhy sózin kýbirmen aitty, - zandy bolu ýshin.

Jastar úiymyndaghy Erboldyng ýni ekenin tany baryp syghalap edim, qúlypty búrap túrghan Baqay eken. Qolyn tartyp artyna qayryla sóiledi:

- Sóilessender barmaymysyndar!

- Qamaghan Kiybir ahún eken, Tynysqan ketti, -dedi bireui.

- Jýrinder, bәrimiz bir-aq kirelik, qit etse qamay salatyn ne jazyghy bar eken?

- Óz betimen qamaghany - múghalim, ýkimet qyzmetkeri; sharighatqa barmay, zang aldynda jauap beremin degeni ýshin ghana qamatsa, basqany ne ondyrmaq búl?!

- Týrme men myltyqqa ghana sýienetin gomindannan endi qútyldyq dep otyrghanymyzda mynasy ne?....

Mektepten Mәulen men Qaysen kelipti. Daurygha úmtylghan birnesheuge olar da ilese jóneldi. Abaqty esigining aldynda jaghyn tayanyp túryp qalghan Mehirdi kóre sala qaljyndadym:

- Ei, sening de kirging kelip túr ma?! Menimen tәuir ekenindi bilip qoymasyn, ary ket!

- Bilse tezirek bilsin dep keldim, - dep kamalatty boyjetken ashyq qonyraulata kýldi, - býite berse men de kirermin aqyry!

- Baydyng qyzyn qamasa kedeyding qyzyn qasaptar bolar, sening de zandy jolyndy ashyp shyqpaqpyn, qayta ber, zangha jibermese shyqpay qoyamyn...

Jazyqsyzdyghyn yrjyn-yrjyng kýlkisimen bildire dedektegen kiltshini iytermelep úiym mýsheleri jetkende, men baryp ornyma otyra qaldym.

- Shyq, Bighabil! - dedi ashuly Tynysqan. Esikti shalqasynan serpip tastady.

- Shyqpaymyn, aghay, «sharighat ýkimin inabatqa alghansha jatasyn» dep әkim kesken, «zang jolyn inabatqa alghanynyzsha shyqpaymyn» dep men pishkenmin! Aramyzda jýirik aeroplan tozghansha jete almaytyn qashyqtyq bar!

Qarqyldap, duylday kýldi jiylghandar. Býrkit túmsyq Erbol abaqtygha kiymeley kirip, qolymnan tarta jóneldi:

- Sening pishiming oryndalatyn boldy.

- Qúdaygha baryspay-aq jer betinde sheshiletin boldy! - dep Baqay danghyrlady.

- Tekserip sheshudi halyq bólimi mindetine alyp shyqty, - dep onyng sózin bireui tolyqtady. Erbol onashalap aparyp kýbirledi:

- Ashyq qarsylasyp búl nadan shaldardy eregestirmey-aq qayta ber. «Jaghday» deytin sózding juandap aitylyp jýrgeni osy shaldardyng juandyghynan ekenin bilesing ghoy, «jaghdaygha qarau» degenimiz osylardyng qabaghyna qarau degen sóz emes pe. Sening jay-kýiine kóbirek qarap sheshudi halyq bólimine tapsyrdyq. Úiym jaghynan jәne tapsyramyz... Múnan song shaqyrghanda aghang ghana kelsin, mәseleni anyqtaytyn ghana jauappen qaytyp túrsa bolghany, sening jauabyng jetip bolypty.

Mehir men Baqay eki jaghymnan qoltyqtap ala jóneldi. Ashyq zengir aspandy aq ayaz súrlandyryp túr eken. Bet qarityn yzghardy dostardyng jalyny serpip, maghan jolatpay kele jatqanday, qyzuly sezimmen qayttym.

Kóregen tergeushim, osy «top» mendey qaraqshyny óz zyndanynyzdan ala qashqanday-aq tiziminizge ala qoyghan shygharsyz-au! Týrmenizden ala qashpay-aq әdilin aityp aqtau sóz kiristirse de myltyqpen jauap beretindiginizge kýmәn bar ma, osylay birlesken «toptan» qaterli dúshpan bolghan ba? Kenezeniz kepkende menen әreng tauyp otyrghan qylmystardy joqqa shygharyp ketse totighanynyz ghoy. Sondyqtan, búl baylanysqan tamyrlarymdy da týp-týgel qiyp tastamay tynshymassyz! Joq, meni sizden әketken joq. Oghan, myltyghynyzdan oq shyqpaghandyghy aighaq!

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»