- Aydos,  «Úly dala» qozghalysyna qalay kelgen ediniz?

- Shynyn aitsaq, qozghalysqa keluime múryndyq bolghan eki adam der edim. Biri dosym - Ghabiyden Jәkey bolsa, ekinshisi - marqúm Izbasar Bozaev aghamyz edi. Osy kisilerding aitqandary, jalpy atqaryp jatqan isteri janyma jaqyn bolghan song qozghalystyng isine aralasyp, oghan jetekshilik etuge yqylas tanyttym.

- «Úly dala» últ-patriottarynyng basyn qosatyn irgeli bir úiym bolar degen ýmitimiz kóp úzamay-aq aqtalmaghan sekildi. Onyng negizgi sebepterin atap berseniz?

- Men býitip ýzildi-kesildi pikir aitpas bolar edim. Árbir isting ózining bastauy, ortasy jәne ayaghy bolady. Búl túrghydan alar bolsaq, qozghalys tek ózining bastauynda ghana. Onyng әri qaray damu evolusiyasy sony mengere alatyn  adamdardyng iskerligine, talaptylyghyna baylanysty der edim. Eger búl túrghyda mening kómegim ne kenesim qajet bolsa, men әli de ayanbay qol úshyn beruge dayynmyn.

- «Úly daladan» sizdi yghystyryp shygharghysy keletin toptardyng kózdegeni ne? Búl úiymnyng arasyna iritki salushy dep sizdi kәnalaushylargha qarsy aitarynyz bar ma?

- Aydos,  «Úly dala» qozghalysyna qalay kelgen ediniz?

- Shynyn aitsaq, qozghalysqa keluime múryndyq bolghan eki adam der edim. Biri dosym - Ghabiyden Jәkey bolsa, ekinshisi - marqúm Izbasar Bozaev aghamyz edi. Osy kisilerding aitqandary, jalpy atqaryp jatqan isteri janyma jaqyn bolghan song qozghalystyng isine aralasyp, oghan jetekshilik etuge yqylas tanyttym.

- «Úly dala» últ-patriottarynyng basyn qosatyn irgeli bir úiym bolar degen ýmitimiz kóp úzamay-aq aqtalmaghan sekildi. Onyng negizgi sebepterin atap berseniz?

- Men býitip ýzildi-kesildi pikir aitpas bolar edim. Árbir isting ózining bastauy, ortasy jәne ayaghy bolady. Búl túrghydan alar bolsaq, qozghalys tek ózining bastauynda ghana. Onyng әri qaray damu evolusiyasy sony mengere alatyn  adamdardyng iskerligine, talaptylyghyna baylanysty der edim. Eger búl túrghyda mening kómegim ne kenesim qajet bolsa, men әli de ayanbay qol úshyn beruge dayynmyn.

- «Úly daladan» sizdi yghystyryp shygharghysy keletin toptardyng kózdegeni ne? Búl úiymnyng arasyna iritki salushy dep sizdi kәnalaushylargha qarsy aitarynyz bar ma?

- Búnynyz beker әngime. Keybir sayttar men basylymdar shulatqanday eshbir әngime, esh detektiyv  oqigha bolghan joq. Oghan negiz de joq. Ózime kelsek, eki manyzdy, prinsipti mәsele bar siyaqty. Birinshisi, jalpy eldegi qoghamdyq-sayasy jaghdaygha qatysty. Resmy qoghamdyq-sayasy úiymgha ainaludyng artyqshylyghymen qatar, tosyn da tústary joq emes. Mysaly, tirkelu ýderisin alayyq. Jalpy úiymnyng tirkelui belgili zannamamen birge kópshilikke belgili «oyyn erejelerine» qatysty sharua. Kez-kelgen úiymnyng zanmen ashyluynan góri zanmen jabyluy onay sharua. Jeke basynnyng tirshiligin jalpy júrtshylyqtyn, úiym mýshelerining tirshiligimen baylanystyrugha tura keledi. Ekinshisi, jalpy úiymnyng baghyty, baghdary, qúrylymyna qatysty. Qúrama úiymnyng mýmkindikteri de joghary bolyp kórinui mýmkin, biraq, onyng jýgi de airyqsha auyr. Árbir sózdi, әrbir isti kópting kónilinen shygharu qajet. Búl ózindi shekteu. Osy sebepterge qatysty men qazir negizinen aghartushylyq, aqparattyq jobalargha qaray yghysqandy jón kórip otyrmyn. Búl orayda birneshe jobany bastap ketpek niyet bar. Onyng ýstine kez-kelgen úiymdy qúru ýshin qyruar qarjy qajet ekeni anyq. Dәl qazir ýlken respublikalyq dәrejedegi úiymdy qarjylandyratyn úiymdy ne topty bayqap otyrghan joqpyn. Belgili bir qarjylyq topqa tәueldi boludy ózim ýshin mýmkin sanap otyrghan joqpyn. Búghan qosa, nesin jasyrayyn, Janaózen oqiasynan keyin birazgha deyin sanaly týrde sayasatpen ainalysugha degen qúlyq qalmady. Búl qandy oqigha kem degende eki-ýsh aigha deyin rasionaldy túrghydan oilaugha, әreket jasaugha degen qabiletime teris әserin tiygizip, jigerimdi qúm qylghany ras. Keybir jaytta aldanyp qalghanym da ras. Imany shynym - osy.

- Osy túrghyda keybir baspasóz kózderinde ózinizdi biylikke barady, «Samúryq-Qazynagha» qyzmetke kiredi degen sózder turaly ne aita alasyz?

- Onday әngimelerdi men de kórdim. Ózimning jeke blogymda búnday әngimelerge esh negiz joq ekenin aitqam. Esterinizde bolsa, osydan bir jyl búryn aldaghy uaqytta eshbir taghayyndalmaly ne saylanbaly organdargha qyzmetke barugha niyetim joq degen bolatynmyn. Mәsele qyzmette, ne oryntaqta emes, solar arqyly az da bolsa qazaqtyng mәselesin sheshetin jobalardy, sharalardy iske asyru. Dәl qazir ózim ýshin búl baghytta esh mýmkindik kórip otyrghan joqpyn. Sol sebepti saylaugha da qatysqan joqpyn, partiyalardyng «tizimge kir» degen úsynystarynan bas tarttym. Janaghyday әngimelerdi kimderdin, ne sebeppen taratyp jýrgenderin týsinetin siyaqtymyn. Dey túrghanmen olargha bagha berip, jarnama jasaghan dúrys emes dep oilaymyn.

- Keybireuler búl úiymdy qazaqtyng belgili bir adamdardyng nemese bir taypasynyng mýddesin kózdeytin úiymgha ainaldy degen pikirdi jii estip jýrmiz. Osynyng ras-ótirigin óziniz ajyratyp berseniz!

- Óz basym onday әngimelerge arqau bolatyn eshbir negiz kórgen joqpyn. Buynaralyq mәselelerge qatysty belgili bir problemalardy týsinu, týisinu, olardan shyghar joldar turaly pikir aluandyghy boluy mýmkin. Alayda, sizder aityp otyrghanday esh mәsele joq. Barlyq azamattardyng oilap otyrghany qazaq mәselesi, qazaq memleketi men últynyng bolashaghy, solardyng bayandy jәne nәtiyjeli boluy.

- Jalpy, qazaq últ patriottarynyng arasyndaghy bitpes dau-damaydyng týpki negizi nede jatyr dep oilaysyz?

- Bayqasanyzdar, osydan biraz búryn biylik te, sayasy kýshter de «qazaq taqyrybyna» boy úrady, kóndigedi dep boljam jasaghan bolatynmyn. Ótken parlament saylauynyng soghan dәlel bolghany anyq. Ókinishke oray, Janaózen oqighasy «qazaq mәselesinin» evolusiyaly túrghyda jana dengeyge jetuine tosqauyl bolghanday. Bayypty, parasatty sayasy kýres pen aitys-tartystyng ornyna senimsizdik, qarsylasu, moyyndamau siyaqty úrandardy aldygha shyghardy. Janaózen sotynyng ótu barysy, odan qogham men biylikting qajetti sabaq ala almauy kez-kelgen qoghamdyq-sayasy kýrestin, dialogtyng mәn-maghynasyn qashyrtyp, qiyndatyp jiberdi. Qan jýrgen jerde qanday bereke bolushy edi, ózi?! Demokratiyalyq ýrdisterding ornyna qoghamdy basyp-janshu, qazaq últshyldaryn kemsitu, olardyng pikirin elemeu, qazaq kóshin toqtatu siyaqty ister oryn alyp jatsa resmy týrde pikirlesu, saliqaly-syndarly әngime jýrgizu qalay jýrmek? Osy turaly, jalpy qoghamdaghy dialogty ornatudyng joldary men baghyttary jayynda sәuir aiynda ótken qazaq ziyalylarynyng forumynda óz ústanymdarymyzdy ashyq aitqan bolatynbyz. Búl әngimening bir túsy ghana.

Ángimening ekinshi túsy - jalpy bizding qoghamda, ainalamyzda oryn alyp jatqan geosayasy jaghdaygha tikeley qatysty bolmaq. Qarap otyrsanyzdar, qazaq toptary men kýshteri arasynda dәl qazir shekten shyghyp jatqan qayshylyq joq. Qazaq ziyalylary birigip, eldegi qordalanghan mәseleler turaly ashyq, aiqyn sóilep jatyr. Qazaq últshyldary qazaq memleketi men últy turaly oilaryn toptasyp ortagha salyp jatyr. Áriyne, әzirge birikken partiya  ne júrttyng barlyghyn biriktiretin sayasy liyder joq bolyp kórinedi. Alayda, shyndap oilanyp qarasaq, búnda alyp bara jatqan tragediya da joq siyaqty. Sebebin týsindirip kóreyin. Býgingi kýnning basty tendensiyasy - últshyldar men demokratiyalyq kýshterding «kýn tәrtibinin» birigui, qazaq mәselesine qaray shoghyrlanuy, oiysuy. Yaghni, ózin respublika dengeyinde kórsetemin, tanylamyn, qoldau tabamyn dep ýmittengen kez-kelgen kýsh eng aldymen «qazaq mәselesine» kelip tireledi. «Qazaq mәselesi», últtyq memleket turaly mәseleler sheshilmey jatyp eshbir mәselening sheshimin tappaytynyna barshanyng kózi jetip otyr...

- Sonda qazaq últ patriottarynyng biriguine negiz joq deginiz kele me?

- Kerisinshe, qazaq últshyldarynyng biriguine sebep pen negiz endi tuyndap kele jatqan siyaqty. Týsindirip, taratyp kóreyin búl tújyrymymdy. Mәselen, «qazaqtyng últ patriottary» kimder? Olardy qanday qúndylyqtar birigip otyr? Olardyng biriguine ne kedergi bolyp otyr? Osy súraqtargha jauap bere alsaq, sizding súraqqa jauap ózinen-ózi shyghady. Eger irilep aitsaq, osy kezge deyingi últtyq, últshyl kýshter negizinen bayaghyda, yaghni, 1980-1990 jyldary qalyptasqan últ-azattyq qozghalys, últ-azattyq kýshter dengeyinde, dәrejesinde saqtalyp keldi. Yaghni, elimiz ýshin manyzdy mәselelerding dúrys sheshimin tappauy últtyq qozghalystyng «imperiyagha qarsy birtútas maydan» formasynda qalyp qaluyna alyp keldi. Tәuelsizdik ýshin kýresken toptardyng biylikke jetpeui, keshegi partiyalyq-komsomoldyq elitanyng «tәuelsizdikting jemisterin jekeshelendirui» ainalyp kelgende respublikadaghy tabighy jaghdaydaghy elitanyng auysuyna alyp kelmedi. Basqa elderde biylikke keshegi imperiyamen kýresken últshyl toptar kelip jatqan kezde, Orta Aziya elderinde búnday ýrdis oryn alghan joq. Keshegi partokrattar últshyldardyng negizgi úrandaryn tartyp alyp, ózderine tiyimdi ýlgidegi memleketti qúrugha kirisip ketti. Esesine últshyldar kótergen jәne alghashqy kezde biylik moyyndaghan, mysaly suvereniytet turaly deklarasiya men tәuelsizdik turaly zanda moyyndalghan, «últtyq memleket qúru», «qazaq tilin sayasattyn, ekonomikanyng tiline ainaldyryp, memlekettik dәrejege jetkizu», «eldi otarsyzdandyru, qúldyq sanadan shygharu», «últtyq baylyqtyng jergilikti memleket qúrushy halyqtyng iygiligine ótui» siyaqty әngimelerding barlyghy syrt qalyp qaldy. Búl mәselelerding dúrys sheshilmeui, últtyq qozghalysty bir orynda «múzdatyp-qatyryp» tastady desek bolady. Arada birer jyl ótken song basqa elderde «últ-azattyq maydandar» bytyrap, әlem elderindegidey «liyberal», «demokrat», «sosialist», «sosial-demokrattar» dep partiya-partiya bolyp tarap ketken kezde, Qazaqiyadaghy «partiyalyq sórelerdi» biyleushi elita men kontrelita bólip alyp әketti...

- Sonda sizding oiynyzsha bizding últtyq úiymdar da belgili bir sayasy úrandardy ústanyp, naqty sayasy ústanymy bar partiyalargha ainaluy qajet dep otyrsyz ba? Janaghy óziniz aitqan «negizgi qazaq mәselesi» sheshilmey jatyp búghan negiz bar ma?

- Súraghynyz oryndy. Biraq, mynaday jaytty úmytpayyq. Býgingi qazaq últshyldaryn qanday qúndylyqtar biriktirip otyr? Negizinen janaghy «qazaq mәselesi», «últtyq memleket qúru», «qazaqty tәuelsiz memlekettiginen aiyrmau». Negizi osy! Al bólip otyrghan ne? Baghzy zamannan kele jatqan dertti rugha-jýzge bólinu siyaqty «aurularymyzdy» aitpaghan kýnning ózinde, qazaq últshyldaryn biriktirip otyrghan qúndylyqtar az. Janaghy «mәselelerdi» sheshu, jeniske jetu joldary, әdisteri san-aluan. Biri - demokrat bolsa, ekinshisi - qyp-qyzyl kommunist, ýshinshisi - mýldem eskilikti ansap, rulyq jýieni qalpyna keltir dep otyr. Osyny aiqyn týsinip, moyyndaytyn bolsaq, qazaq últshyldarynyng biriguining mýldem qiyn ekenine kóz jetkizemiz. Naghyz últshyldar «kommunizmdi fashizmge tenep, ony sayasiy-qúqyqtyq túrghydan aiyptauymyz qajet» dep jatsa, ekinshileri «keshegi kýnge tas atpayyq» dep, Reseyding kommunisterimen ne impershil toptarymen auyz jalasyp ketedi. Osy jerden aitys-tartys tumaghanda ne bolmaq? Tuady da otyrady. Taghy bireuler demokratiyalyq ýrdisterdi alyp kelip, batystyng qúndylyqtaryn siniruimiz qajet dese, ekinshileri keshegi imperiyanyng jattandy әngimelerine salynyp, «Batys jauymyz, demokratiya qasiretimiz» dep úrandap jatsa bizdi ne biriktirmek? Taghy da aitys-tartys. Búl biylikke ynghayly, qazaqty óz búghauyna qaratqysy kelip jatqan Reseyge, reseyshil kýshterge óte-móte tiyimdi. Últshyldardy tek «til mәselesine» ghana baylau arqyly olardy bir jaghynan ontayly qolshoqpar, ekinshi jaghynan dóreki, daraqy kýshke ainaldyru sayasaty jýrgizilip keldi. Qazaq últshyldary «dәstýrli» sayasy alannan shygharylyp tastaldy. Saylaugha týse almady, biylikke jaqynday almady. Biylikke, sayasatqa, saylaugha aralaspau olardyng әl-auqatyn, mýmkindikterin shektep, mýldem marginaldandyryp, biznes pen sayasattan ýmiti bar kýshterding olargha jaqyndamauyna alyp keldi. Sol sebepti de osy kezge deyin birde-bir qazaqshyl sayasy partiya ne birtútas respublikalyq sayasy qozghalys qalyptasa almady. Oghan biylik te kinәli, biylikting oiyndaryna kóngen qazaq últshyldary da kinәli.

Bizge tek «qazaq mәselesin» sheshu kerek, demokratyng da, sosialisting de bәribir dep otyrghan song últshyldar basqadan ózgeshe, әleumettik qoldauy shamaly «sayasy kastagha», moyyndayyq, syrtkózge «sayqymazaq topqa» ainalyp bitti. Esesine biylikten, sayasattan ýmiti bar toptar men partiyalar biylikting «oyyn erejeleri men standarttaryna» senip «qazaq mәselesin» shetke ysyryp tastady. «Elde tynyshtyq bolsyn, últtyq mәselelerge jolasaq bәle bolady, orystar, ózgeler dauys bermeydi» degenge imanday senip keldi әlgiler. Al shyn mәninde solay boldy ma? Joq! Nobayy 10-15 jylda «últtyq azshylyqtan» elding «basym kópshiligine» ainalghan qazaq qauymy múrnyna qazaqtyng iyisi barmaytyn, qazaqtyqtan júrday, qazaqsha sóiley bilmeytin kýshterge qoldau kórsetuge niyet-yqylas bildire qoymady. Ózge úlystar men diasporalar bolsa tek biylikke dauys berumen boldy: sebebi biylik «dәl qazirgi jaghdaydy taz qalpynda saqtaydy» degen senimde jýrdi. Negizsiz emes, әriyne. Sayasat tek «kәsibi» partiyalardyng tirshiligine ainalyp ketti. Saylaugha kelgen kezde qarapayym halyqtyng biylikten basqa seneri de, siynary da bolmady. Sondyqtan 90 payyz bolmasa da, minimaldy qajettilikti óteytin 50-60 payyz dauysyn biylikke emin-erkin jinap berip otyrdy. Oppozisiyalyq kýshterding jenbey jatyp «biz jendik» degenine eshkim sene bermedi. 25 payyz ózge últtardyng dauysyna biylikti әkesindey, qúdayynday syilap, odan qorqatyndardyng 25-30 payyzyn biriktiretin bolsaq, biylikke kerekti 50 payyzdyng minimum ózinen-ózi badyrayyp shyghyp otyrady emes pe? Al búnyng ýstine aqparattaghy monopoliya men biylikting әkimshilik resursyn qossanyz eselenip kete beredi ghoy. Songhy 10-15 jyldaghy sayasattyng ashy da únamsyz shyndyghy osy! Býgingi biylikting auyspay eldi biylep otyruynyng qúpiyasy men gәbi dәl osy jerde jatyr. Osynday qarapayym qaghidalardy moyyndamay jatyp býgingi biylikti saylauda jenemin deu baryp túrghan aqymaqtyq.

- Al oppozisiyanyng «qazaq mәselesine», «últtyq qúndylyqtargha» jaqyndauy qanshalyqty shynayy? Shynymen senip, soghan bet búryp otyr ma?

- Búnynyz da oryndy. Oppozisiyanyng bir bóligi qazaq mәselesine tek sharasyzdyqtan bet búryp otyr. Dauys jinau ýshin, qoldaugha ie bolu ýshin tilderin búrmalap, qazaqtyghyn qalayda pash etuge tyrysyp-baghuda. Biraq, oppozisiyanyng arasynda shyn mәnindegi últshyldar da jetkilikti. Oppozisiyanyng «poyyzyn» qazaq «relsine» búrghyzyp, demokratiyalyq úrandargha qazaqtyng «brondy sauytyn» kiygizudi bastaghan solar. Qazaqiyadaghy barlyq kýshter qazaqylanbay jeniske jete almaytynyna olardyng kózi әbden jetti. Mitingisine eng bolmasa myng adam jinay almaghan song oilana-oylana osynday iydeyalargha basqalar da kóndikti. Biraq, qalghandary ishinen әli de qazaq memleketin, qazaq bolmysyn moyynday almay keledi. Áli de bolsa Reseyge qaraylau, tarihtyng san qily qayghyly-qandy oqighalaryn moyyndamau, «euraziyalyq» nyshanda qalu niyeti bar әlgilerde...

- Naqty bireudi menzep otyrsyz ba?

- Kimdi menzep otyrghanymdy ózderiniz de jaqsy bilip otyrsyzdar ghoy. Atyn aitpasam da onday sayasatkerlerdi búqara halyq bizden de jaqsy bilip, kórip otyr. Qysqasy, elimizdegi kez-kelgen sayasy iydeya últtyq qúndylyqtardan bastau almasa, tarihiy-mәdeny qúndylyqtarmen kómkerilmese, qazaq tilinde erkin sayramasa, olardyng eshqanday bolashaghy joq ekeni haq. Elde sosial-demokratiya jenetin bolsa, tek qazaqy sosial-demokratiya jene alady. Al biylikke liyberaldyq iydeyany qoldaghan toptar kelse, ol tek qazaq liyberalizmi bolmaq. Osylardyng negizin qalap, iydeologiyasyn jasay bilgen partiyalar ghana bolashaqtan, parlamenttegi oryndardan ýmitti bola alady. Qalghan әngimening barlyghy bos sóz, barlyghy bylshyl.

Býgingi «kedendenu», «euraziyalanu» ýrdisteri qazaq qauymyn qaytadan toptastyryp, biriktirip jatyr. Tipti birin-biri moyyndamaytyn toptar men sayasatkerler tәuelsizdik mәselesine kelgen kezde birigedi. Búny ortaq «túghyrnama» dep týsinsek, qalghanynyng barlyghy soghan jetuding joldary. Elimizge, últymyzgha evolusiyalyq damu joly tiyimdi deytin bolsaq, aldaghy uaqytta qazaqy qúndylyqtargha biylik te tolyq búrylatyn bolady. Sebebi biylik ýshin eng ýlken tragediya - «qazaqtyng qas jauy», «qazaq baqytynyng jolyndaghy eng basty tosqauyl» degen ataqqa ie bolu. Eger kópshilik osyghan kóz jetkizer bolsa, anyq sener bolsa, býgingi biylikting qazaq jerinde esh bolashaghy joq. Osyny týsiner adam bolsa, әriyne...

- Búnynyzben sózsiz kelisemiz. Al ózimizding últtyng arasyndaghy jikterdi qaytpek kerek? Qazaqtyng birligi mәselesin qalay ainalyp ótuge bolady? Ózge etnostar men diasporalar ne istemek? Búdan bir shy shyghyp ketui mýmkin ghoy.

- Eger dәl býgingi jaghday jalghasa berse shy ghana emes, qandy janjal da shyghady. Aynalyp kelgende, eng basty, eng manyzdy mәselelerding barlyghynda derlik bizder tyqyryqqa tireldik nemese tireluding aldynda túrmyz. Búl, әriyne, ýlken qauip. Biraq, búny mýmkindik retinde de qarastyryp kórmesek bolmaydy. Útqanymyzdan, útylyp jatqanymyz kóp degenning ózinde, barlyghyn mýldem joqqa shyghara da almaymyz. Olay etsek aldanghanymyz, kópti aldaghanymyz. Qalay bolghanda da qazaq mәselesi tek sayasi-etnikalyq dengeyden ósip últtyq-memlekettik, mәdeniy-órkeniyettik, ekonomikalyq-әleumettik dәrejege kóterilui tiyis. Qazaqty tek qazaq etnosynyng shenberimen ólsheu sayasiy-filosofiyalyq, sayasiy-qúqyqtyq, әdistemelik qatelik bolmaq. «Qazaq» dep qazaq bolmysyn, mәdeniyetin, tilin, dinin, dilin, dәstýrin moyyndaghan, memleket zandaryna qúrmetpen qaraytyn kez-kelgen azamatty ataghanymyz dúrys. «Qazaq últyna» eldi, memleketti moyyndaghan barlyq Qazaqstan azamaty men sheteldegi qazaq diasporasy kiredi, olardyng qúqyqtary da, mýmkindikteri de birdey bolmaq. «Qazaq әlemi» týsinigi Qazaqstan úghymynan әldeqayda ken. Qazaq memleketi týptin-týbinde negizinen týrki-músylmandar meken etken týrki-músylmandar órkeniyetining myzghymas bóligine ainalatyny da haq. Keshe ghana otardan shyqqan halyq retinde ózgelerdi otarlap, ayaqtyng astyna basyp, ayausyz taptap otyrsaq bizdi tarih ta, qúday da keshire qoymas. Ózge etnostar men diasporalar óz erekshelikterin saqtay aluy tiyis. Biz assimilyasiya emes, akkuliturasiya sayasatyn ústanamyz. Shynyn aitsaq, aldaghy 15-20 jiyrma jylda ózgelerdi assimilyasiyalaytyn mýmkindigimiz de joq. Myndaghan adamdy, olardyng adami, azamattyq qúqyqtaryn joqqa shygharyp, joq qylatyn alpauyt imperiya emespiz. Bizder basqa diasporalargha «Qazaqty moyyndau, qazaq atanu orys, ózbek, tatar, nemis taghy basqa bolyp saqtaludyng kepili» degen formulany úsynyp, sony dәleldey bilsek keremet bolar edi! Osyny dәl býginnen bastap moyyndap, soghan enbek ete bastauymyz kerek. Qazaqstan tek qazaqtardyng ghana «ekskluzivti júmaghy» bola almaydy. Qazaq memleketining baghyty da, baqyty da barshagha ortaq bola alady nemese mýldem mýmkin bolmaydy.

Qazaqty tek tildik kategoriyamen bólip qarasaq onda taghy da útylamyz. Basty mindet - qazaq tilin bilmeytinderdi qazaq tiline kýshpen de, ailamen de, aqylmen de, aqshamen de búru, osy sayasattyng institusionaldyq qaghidalary men infraqúrylymyn qalyptastyru. Bizdi eng aldymen qúndylyqtar biriktirui tiyis. Til, sózsiz, qúndylyq qalyptastyratyn institut. Biraq, tәuelsiz qazaq memleketi qalyptasyp, qanat jaymasa qazaq tilining bolashaghy ne bolmaq? Olay bolsa, tәuelsiz últtyq memleket - qazaq tilining kepili, alghysharty. Qazaq tili, qazaq qúndylyqtary - últtyq memleketting kepili. Dәl qazirgi kezde memleketti qúru, onyng qabyrghasyn kóteru bәrinen de manyzdy. Búl «qazaq mәselesi» kópshilikting aqyl-oyyn, sanasyn, zerdesin qalyptastyryp otyrghan kýshter men toptardyng asqan iskerligi men birizidiligin talap etetin asa kýrdeli sharua.

Men kópten beri «qazaq bolashaghy men qazaq últtyq memleketin qalyptastyrudyng alghy shebi orystildi qazaqtar, solardy  qazaqtyqqa mýmkindiginshe tez arada búru» degendi bekerden-beker aityp jýrgen joqpyn. Tegi qazaq ataulyny hәkim Abay men Alash azamattary negizin qalaghan qúndylyqtargha qarata almasaq, qaytara bilmesek basqalardan ne ýmit, ne qayyr? Olay bolatyn bolsa, bizderge jana diskurs, tyng tújyrymdamalar, paradigmalar, jana últtyq kelisimder auaday qajet. Býgingi geosayasy ýrdister men tendensiyalar orystildi qazaqtardyng qazaqy týsinikter men qúndylyqtardyng ayasyna toptastyryp, tabystyryp jatyr. Osy bir mýmkindikti dúrys paydalanyp, olardy ózge etnostardy óz jaghymyzgha tartu ýshin paydalanuymyz qajet. Orystildi qazaqtar osy sayasattyng «altyn kópiri» bolmaq. Búnymyz, әriyne, әrbir qazaqtyng artyna týsip, «әke-kóke» dep jalbarynyp jýgiru degen sóz emes. Elin-jerin moyyndamaghan mәngýrttermen bәribir ortaq mәmilege kelip, til tabysa almaspyz. Degenmen, tyrysyp kórgen de dúrys.

Bir biletinim, әzirge tilin bilmese de últtyq memleket qúndylyqtarynyng tóniregine toptasugha dayyn, biz aityp otyrghan barlyq prinsipti múrat-maqsattardy moyyndap otyrghan orystildi bauyrlar býgin de óte kóp. Búl zerdeli, ziyaly, bilimdi ýlken kýsh. Eng bastysy qarjy, aqparat, tehnologiya kózderine qolyn jetkizip otyrghan kýsh. Bir atadan taraghan osy eki aghym birikpey qazaq mәselesi sheshimin eshqashan taba almaydy. Al búnday biriguding joldaryn, sayasiy-әleumettik injeneriyasyn jasaqtaugha әbden bolady. Otarlyq qalyptan shyqqan memleketterding tәjiriybesine dúrystap nazar salyp, ony bizding jaghdaymen baylanystyra, tabystyra bilsek jetip jatyr. Al eger orystildiler «bizderdi bәribir eshkim moyyndaydy eken, yaghny bizding sheginer jerimiz joq, óz týsinigimizdegi «últtyq memleketti» ózimiz jasaqtauymyz kerek» dep úigharatyn bolsa, qazaq iydeyasy, mәngi qazaq memleketi ýshin eng ýlken qauip osy bolmaq. Onda qazaqtyng ishindegi aitys ta mәngi jalghasa beredi. Keshegi otarshylardyng kózdegeni de osy emes pe edi? Aldaghy uaqyttaghy әngimelerdin, talqylardyng birazy  osy baghytta órbui tiyis siyaqty.

- Ángimenizge rahmet!

«Abay-aqparat»