Ghalamdaghy quatty qarugha ainalghan adamnyng miyn әl auqaty ozyq elder óz qajetine әdemi paydalanyp otyr. Óitkeni damudyng danghyl jolyna týsken memleketter adamy resurstyng múnaydan da, altynnan da «salmaqtylyghyna» dau aita almaydy. Ásirese, әlemdegi «mily bastardy» ainalasyna jinaugha jan-tәnimen kirisken alpauyt Amerika keleshek kiltining bilimdiler «qaltasynda» ekenin úqqany qa-sh-an. 

       Áleumettik ahualyn birneshe esege «satylatqan» Finlyandiya qazirde IJÓ-ning dengeyi  jóninen 17-oryngha taban tirep, әlemdegi aldynghy qatarly elderding sanatyna endi. Býginde bәsekege qabilettilik indeksi boyynsha dýnie jýzinde birinshi oryndy iyelenetin Finlyandiyany kezinde úly orys imperiyasynyng mesheu qalghan bir bóligi dep kim aitady?  Halyq sany Qazaqstannan ýsh esege az, al aumaghy 8 ese kishi memleket ormannan ózge tabighy baylyq ataulydan júrday. Endeshe shaghyn ghana Finlyandiyanyng tabysty damuynyng syry nede? Sóz joq, fin elinde adam qúndylyghy basty satyda. Sol ýshin de findikterding býkil sayasaty adam kapitalyn barynsha damytugha baghdarlanghan.        

        Ghalamdaghy quatty qarugha ainalghan adamnyng miyn әl auqaty ozyq elder óz qajetine әdemi paydalanyp otyr. Óitkeni damudyng danghyl jolyna týsken memleketter adamy resurstyng múnaydan da, altynnan da «salmaqtylyghyna» dau aita almaydy. Ásirese, әlemdegi «mily bastardy» ainalasyna jinaugha jan-tәnimen kirisken alpauyt Amerika keleshek kiltining bilimdiler «qaltasynda» ekenin úqqany qa-sh-an. 

       Áleumettik ahualyn birneshe esege «satylatqan» Finlyandiya qazirde IJÓ-ning dengeyi  jóninen 17-oryngha taban tirep, әlemdegi aldynghy qatarly elderding sanatyna endi. Býginde bәsekege qabilettilik indeksi boyynsha dýnie jýzinde birinshi oryndy iyelenetin Finlyandiyany kezinde úly orys imperiyasynyng mesheu qalghan bir bóligi dep kim aitady?  Halyq sany Qazaqstannan ýsh esege az, al aumaghy 8 ese kishi memleket ormannan ózge tabighy baylyq ataulydan júrday. Endeshe shaghyn ghana Finlyandiyanyng tabysty damuynyng syry nede? Sóz joq, fin elinde adam qúndylyghy basty satyda. Sol ýshin de findikterding býkil sayasaty adam kapitalyn barynsha damytugha baghdarlanghan.        

          Joghary tehnologiyalyq memleket qalyptastyrudyng manyzdy sharty - oqymystylardyng salmaghyn arttyru. Al adam resursynyng sapalyq dengeyge kóterilui tek ghylymgha jete kónil bólgende ghana jýzege asady. Damyghan elderde últtyq baylyqtyng 75 payyzyn intellektualdy kapital qúraydy. Az uaqytta әlemning aldynghy qatarly ozyq elderining qataryna qosyluyn malaylyqtar palimanyng basynan týsip, kompiuterding aldyna kelip otyruymen týsindiredi. Endi bir 20 jyldan song jahandy aqparattyq jýiening ornyna nanotehnologiya týbegeyli jaylaydy. Órkeniyetke úmtylghan elder qazirding ózinde jana tehnologiyanyng jay-kýiin kýitteuge kiristi. Daryndylaryn «dalagha» jibergen Qazaqstan da әlemdik ghylymnyng kóshine ilesuge «buynyp-týiinude». 

           Keyinge sәl sheginis jasasaq, kenestik elderding ishinde ghylymdy damytuda Qazaqstan memleketi aldyna tek Resey men Ukrainany ótkizip, ýshinshi oryndy enshilegen. Áttegen-ayy, qazaq qoghamy qazir búl qúqyqtan aiyrylghan. «Utechka umov» úghymyn ómirge әkelgen 90-jyldardaghy toqyrau aqyldylardyng «auylyn» alystatty. Eldegi ekonomikalyq ahualdyng auyrtpalyghyna shydamay, shetelge «shashylghan» «milardy» jiyp-teru býgingi kýnning ózekti mәselesine ainaldy. Sol kezende 200 mynnyng ýstindegi orys ghalymy Reseydi tastap, batysqa bet búrghan. Búl jaghday teriskeydegi kórshimizge onay tiygen joq. Oqymystylardyng orny kәdimgidey-aq oisyrap qaldy. Óitkeni bir mezette orys ghalymdary 58 payyzgha kemip ketken. Batysqa aghylghan «úly kósh» әli de ishinara jalghasyn tauyp jatyr. Jaghday osylay jalghasa berse, 2010 jyly orys memleketinde taza ghylymmen shúghyldanatyn 260 mynnyng ainalasynda adam qaluy mýmkin degen boljam bar. Demek, kórshimizding ókshesin basyp kele jatqan bizding de ahualymyzdy aitpay týsinuge bolady. Qazirding ózinde biraz oqymystynyng ornyn sipap qaldyq. Endigi jerde sol olqylyqtyng ornyn toltyrugha tiyispiz.  

       Ghylym salasyna «salmaqty» qarjy «syrghytqan» kenestik dәuir biraz jetistikke qolymyzdy jetkizdi. Áytse de, batys tehnologiyasyn basyp ozghan Odaqqa múhittyng arghy jaghyndaghylardyng «kózi tiydi». Birining auzyna biri týkirgendey, postkenestik elderding barlyghy da bilim salasyn aqsatyp aldy. Endi sonyng ornyn toltyrugha jantalas ýstinde. Mәselen, «zerkalinaya laboratoriya» qúrghan reseylikterding sýbeli sayasatynan týbinde nәtiyje shyghatyn týri bar. Sol arqyly sheteldegi orys oqymystylarynyng býiregin Reseyge búrugha baghyttalghan zerthana býginde tym jaqsy júmysyn jandandyruda.

         «Memleketti aqshagha degen jetispeushilik emes, daryndy adamdargha degen jetispeushilik әlsiz etedi» degen Voliterding sózi qazaq qoghamyna aitylghanday. Býginde elimizdi adam kapitaly arqyly bәsekege qabiletti etu ýderisi jýrip jatyr. Alayda adam faktorynyng pәrmenin arttyru tútastay ghylymgha baylanysty. Al jahandanu dәuirinde tehnologiyalyq bәsekege tótep beretin ghylymnyng jayy Qazaqstanda «jә» degizerlik emes. Kezinde qanatynyng astynan atyshuly ghalymdardy «úshyrghan» Últtyq Ghylym Akademiyasynyng ahualy auyz toltyryp aitugha kelmeydi. Mýiizi qaraghayday shanyraqtan «týkke túrghysyz» dep teris ainaldyq. Onyng ornyna sany bar da sapasy joq qaraqúrym ghylymy kenester men kishigirim ortalyqtar qaptady. Aty dýrdey búl ghimarattardyng «ishi quys». «Tot basyp» jatqan ghylymy jobalardy óndiriske engizuge pәrmeni jetpeytin mekemeni ghylymdy damytady deu qiyn.  Afrika nege býginde damyghan eldermen iyq tenestire almay otyr? Óitkeni olarda tehnologiyalyq damu salghyrt. Osynday elderding kebin kiymes ýshin memleketimiz «mily bastardy» otangha qaytaru mәselesin kýn tәrtibine qoydy. 

Elbasy shaqyrghan ghalymdar keldi me?

      «Sýringen» ghylymdy «sýieuge» kirisken Qazaqstanda iygi bastamalardyng «bissimillәsi» bastaldy. Bilikti kadrlardy dayyndauda «Bolashaq» baghdarlamasynyng bereri kóp. Jyl sayyn «bolashaqtyqtardyn» qataryn eselendirip otyrghan Elbasy osydan eki jyl búryn shetelge «shashylghan» «qazaq miyn» jiystyru jóninde keleli kezdesu ótkizgeni belgili. «IYnemen qúdyq qazghan» salanyng nanyn jep jýrgen ghalymdardyng basyn biriktirgen otyrysta shetelding auasymen tynystap, jat júrtqa ketken qazaq oqymystylary da tóbe kórsetti.

     Jan-jaqty damyghan ghylymsyz órkeniyetti elderding qataryna qosyludyng mýmkin emestigine «ekpin» qoyghan Preziydent sol jiynda: «Býginde shetelde júmys istep jýrgenderdin, әsirese, jas ghalymdardyng endi Qazaqstangha qyzmet etetin uaqyty keldi»,- dep mәlimdegen-di. «Mily bastardy» elimizde ashylghaly túrghan әlemdik dengeydegi halyqaralyq uniyversiytetter men zerthanalarda júmys isteuge shaqyrghan Elbasy sonda ghana biraz sharuanyng enseriletinin aityp, oryndy mәsele kóterdi.

    Alayda kópshiligining shetelden oralatyn oqymystylardyng paydasyna kýmәnmen qaraytynyn joqqa shyghara almaymyz. Preziydent múhit asyp ketken ghalymdargha janadan qabyldanatyn baghdarlama boyynsha Qazaqstanda olargha sheteldegiden kem emes jaghdaydyng jasalatynyn jetkizgen-di. Osyghan oray, otandyq oqymystylardyng pikiri ekige jarylyp otyr. Keybiri búl mәseleni qos qolyn kótere qoldasa,  biri, óz eline aqsha izdep kelgen jastardyng keleshegine kýmәnmen qaraytynyn jasyrmaydy. Endi biri, múnday shúghyl qadamgha Qazaqstannyng әli dayyn emes ekenin eskertedi. Fizika ghylymdarynyng doktory, akademik Meyirhan Ábdildinning aituynsha, úzaq jyldan beri shetelding jayly «klimatyna» boy ýiretken otandastarymyzdy qaytadan Qazaqstangha qaytaru qiynnyng qiyny. Óitkeni osy uaqytqa deyin ózderining qamdaryn kýittep alghan olargha oidaghyday ailyq pen jayly «oryntaq» tauyp beru bylay túrsyn, qazirgi qazaq qoghamyna sinistiruding ózi onay emes. Tipti, keybir ghalymdar qamsyz ómirdi ansaghan qazaqstandyq jastardyng shekara asyp, memleketimizding qazirgi osynday kadrlyq toqyraugha úrynuyn qoghamdaghy patriottyq tәrbiyening dúrystap jýrgizilmeuine әkep tireydi.

     Ne desek te, sodan beri attay syrghyp eki jylgha juyq uaqyt ótti. Bayaghy jartas, bir jartas. Elbasy shaqyrghan ghalymdarda әzirge «silkinis» joq. Al ghylymgha «qúiylyp» jatqan qarjynyng kólemi kónil toghaytady. Kelesi jyly jalpy bilim salasyna bólinetin qarajat IJÓ-ning 2 payyzyn qúramaq. 2015 jylgha deyin ghylymnyng «qaltasyn» 25 esege «tompaytudy» qolgha alghan memlekette, alayda bilimdi «qataytugha» baghyttalghan betbúrys bayqalmaydy. Betbúrysty ghylym tetigin shyr ainaldyratyn shettegi oqymystylardyng «miyn» tezdetip bir ortalyqqa jiystyrudan bastaugha tiyispiz. Al búl tarapta neni qauzap jatyrmyz? Ghalymdardy shaqyrugha dayynbyz ba? Osy mәseleni tarmaqtap kórelik.     

Qazaq ghalymdary qay uniyversiytetterde dәris oqidy?

      Kýlli әlemdi auzyna qaratqan qazaq ghalymdarynyng altyn belesi ótken ghasyrdyng enshisinde qaldy. Oqymystylarymyzdyng ashqan janalyghy odaq atty alyp derjavanyng iygiligine ainaldy. Ásirese, himiya ghylymynyng jetken jetistigi az bolmady. Bir ghana qazaqstandyq himikterding janalyghy sol kezende Reseyden 20-dan astam jana zauyttyng salynuyna sebepshi boldy. Qazaqtyng qaradomalaqtary gharysh tehnologiyasyna da sýbeli ýles qosty. Al matematikterimiz әli kýnge deyin әlemdik týiindi sheshuden aldyna jan salmay keledi. Áytse de bar dýniyeni baghalay bilmegen qazaq qoghamy qazir eriksiz barmaghyn tistep otyr.

      Ókindiretin jayt, kezinde Resey zauyttarynda qoltanbasyn qaldyrghan qazaq ghalymdary býginde jer sharynda taryday shashylap jýr. Qanshama  qazaqtyng «miy» ózge memleketting mýddesine júmys isteude. Sausaghynyzdy býge beriniz, birnesheuin sanamalap bereyik. Matematika ghylymdarynyng doktory Qayrat Mynbaev AQSh-tyng Orizona uniyversiytetining ekonomika fakulitetin tәmamdaghan. Braziliyanyng Seara shtatyndaghy federaldyq uniyversiytetting professory býginde ekonomikadan dәris oqidy. Fransiyadaghy Gustav Rozy institutynyng zerthana mengerushisi Múrat Saparbaev ta kelesheginen ýmit kýttiretin bilikti kadr. AQSh-tyng Bolder qalasyndaghy Standarttau jәne tehnologiyalar últtyq institutynyng ghylymy qyzmetkeri Jandos Óteghúlov pen Tehas uniyversiytetindegi jetekshi ghylymy qyzmetker Rýstem Omarovtar da qazaqtyng maqtanyshy. Osynday jat jerde últ mereyin ýstem etip jýrgen qandastarymyzdyng biri - Sankt-Peterburg qalasyndaghy Ekonomika jәne qúqyq aimaqaralyq institutynyng rektory Erlan Ysqaqov. Bile bilsek, orys jerinde bildey bilim ordasyn basqaryp otyrghan otandastarymyz az emes. Gubernator Aman Tóleevke arqa sýiegen bauyrlary barshylyq. Mәskeudegi fizika-himiyalyq medisina institutynyng zerthana mengerushisi Quat Momynәliyev te jogharyda atalghandardyng tizimin tolyqtyrady. Japoniyanyng Denky uniyversiytetinde Qilan Álimhan degen qazaq ghalymynyng esimi shetel júrtshylyghyna jaqsy tanys. Biraq, japon tehnologiyasynyng býge-shigesine deyin shaghyp beretin aghamyzdy aldyru onaygha soqpas. Óitkeni kenestik kezenning kózin kórgen bizdegi tehnologiyalar tym eski, laboratoriyalardyng jabdyghy zamanauy emes.

    Shettegi qazaq ghalymdarynyng tiziminde Qytaydyng Shynjang uniyversiytetine qarasty arnayy matematika instituty diyrektorynyng orynbasary Túrdybek Núrdybekúlynyng da ózindik orny bar. AQSh-tyng Argon últtyq zerthanasynyng ghylymy qyzmetkeri, fizika-matematika ghylymdarynyng doktory Alpysúly Ensepov te osy qatardy tolyqtyrady. M.Krauze men P.Pudlakanyng qiyn týiinin sheship, kәri qúrlyqty shulatqan belgili matematik Aleksandr Sherstov - Qazaqstannyng tól tumasy. Últy basqa demesen, kәdimgi Qaraghandy qalasynyng №1 mektep-gimnaziyasynan týlep úshqan ghalym býginde Ostindegi Tehas uniyversiytetinde shәkirt tәrbiyelep jatyr. Ómirin ghylymmen úshtastyrghan jerlesimiz atalmysh oqu ordasynyng bildey bir informatika fakulitetinde enbek etedi. Esimi shet júrtqa keninen tanylghan talantty matematik Asqar Júmadildaevtyng da bedeldi uniyversiytetterge leksiya oqudan tәjiriybesi bar.

     Qazirgi tanda qazaqtyng mereyin matematikter ósirip otyr. Mәskeu matematikterining erekshe iltipatyna ilingen akademik Múhtarbay Ótelbaev Shturm-Liuvillya operatorynyng әmbebap formulasynyng sheshimin tapsa, jogharyda atap ótken Asqar Júmadildaev vektorlyq órister kenistiginde jalghyz eki argumentti tenzorlyq amaldy anyqtaghan. Sonymen qatar funksiya teoriyasynda joghary jetistikke jetken daryndalar qatarynda Rysqúl Oinarovty da atamay ótuge bolmas. Býginde shvesiyalyq әriptesterimen birlesip ghylymy zertteu jýrgizip jatqan Oinarov Italiyanyng Padovo qalasyndaghy klassikalyq uniyversiytetpen de tyghyz baylanysta. Mәskeuden bilimin jetildirip, ghylymy ataghyn da orys jerinen qorghaghan talantty matematikterimizding bir Seyit Saghitov Shvesiyanyng Guteburg qalasynda túrady. Býginde Shvesiyanyng azamattyghyn alghan Seyitti otangha oralady dep kesip-pishu qiyn. 

      Al songhy jyldary qazaq matematikasyn tórtkýl dýniyege tanytuda fizika-matematika ghylymdarynyng doktory Ualbay Ómirbaevtyng ýlesi qomaqty. 2001 jyly japon ghalymy M.Nagatanyng 40 jyldan astam uaqyt búryn qoyghan kýrdeli týiinning sheshimin tauyp, ainalysqa engizgen Ualbay bertinde aghylshyn matematiygi P.Konnyng erkin assosiativti algebralardyng avtomorfizmderine baylanysty problemanyng júmbaghyn jazdy. Osylaysha әlemdik matematika ghylymynda qazaq últynyng ensesin kóterip tastady. Degenmen kózge týsken ghalymdarymyzgha sheteldikterding «kenedey» jabysatyn qashanghy әdeti emes pe. Astanadaghy Euraziyalyq uniyversiytetting oqytushysy kórnekti matematik Ualbay da qazir múhit asyp, boyyndaghy bilimin sheteldik studentterge syghyp berude. Quantatyny, mәngige emes. Búghan deyin Manitoba (Kanada), Gonkong, San Paulo (Braziliya), Klaud Bernard - Lion 1 (Fransiya), La Rasholle (Fransiya) uniyversiytetteri men Germaniyanyng atyshuly Maks Plank institutynda dәris oqyghan qazaq ghalymy býginde kelisim-shartpen syrtta jýr.

    Al belgili ghalym-mikrobiolog Gennadiy Nikolaevich Lepeshkinning zerthanasyn eriksiz «tartyp» aldyq ta, «auylyna» qoldan qaytardyq. Stepnogorskidegi әskery bakteriologiyalyq qaru jasau óndirisining baghdarlamasyna jetekshilik etken Gennadiy Nikolaevichting memleketke bergeni az emes-ti. Sheteldik bedeldi uniyversiytetting týlegi 20 jylgha juyq ómirin qazaq topyraghynda ótkizdi. Biologiyalyq qaru shygharatyn qúpiya zauyt jyl sayyn әlemge jýzdegen myng tonna topalangha (sibirskaya yazva) tótep beretin bakteriyalyq qarudy tasymaldap otyrghan. Biz qadirin bilmegen osy qarudyng avtory otandasymyz Qanatjan Álibekovti býginde Amerika júrtshylyghy alaqangha salyp ayalap otyr. Medisina jәne biologiya ghylymdarynyng doktory, professor Lepeshkinning aituynsha, sol kezende qúpiya aimaqta 10 myngha juyq ghalym qyzmet etken. Zauyt jabylghannan keyin daryndylardyng 40 payyzy Amerika, Meksika, Braziliyagha qaray «jyljyghan». Qazir olardyng batys elderinde qol qusyryp qarap otyrmaghany aqiqat. Bioqarugha qatysty jobalarmen ainalyspay jýrgenine taghy kepildik bere almaymyz. Kezinde tek kenes ýkimeti, onyng ishinde Qazaqstanda ghana ýstemdik etken bioqaru tehnologiyasy býginde әlem boyynsha ýsh memlekette - Resey, Amerika jәne Irakta tirkelgen. Al búl elderdegi ghalymdardyng deni enbek jolyn Stepnogorskide bastaghandar. Eger atalmysh zauytty saqtap qalghanda Lepeshkin myrza Reseyge, Álibekov Amerikagha ketpes edi.

        Biotehnologiyany birsypyra әlemdik manyzdy maqsattargha paydalanugha bolady. Mәselen, qazirgi tanda jer sharyn shyr ainaldyrghan auru kóp. Sonyng biri ghasyr dertine ainalghan SPID indeti. Býgingi kýni jahan ghalymdary osy indetke tótep beretin bioqaru týrin tappay sharq úruda. Kim bilgen, múnyng týiinin sheshu shet elde jýrgen Qanatjan siyaqty qazaq ghalymynyng peshenesine jazyluy bek mýmkin.  

Ghalymdardyng jalaqysy qansha?

      Reseyde «Uchenye v segodnyashney Rossiy - neudachniki» degen jattandy tirkes qalyptasqan. Biz de osynyng ainalasynan asa almaymyz. Kórshige kýletin kýnge jetken joqpyz. «Evrika» dep aiqaylaugha әli de jaghdayymyz jar bermey jýr. Aspiranttargha 20 myng tenge tólep, arqagha qaghatyn Qazaqstannyng ghylymnyng mayyn ishken oqymystylardy da jarylqap jatqany shamaly.

       Býginde bizding eldegi ghalymdardyng jalaqysy jýz myngha da jetpeydi. Búl tek Qazaqstandy jaylaghan olqylyq bolmay túr, postkenestik elderding barlyghynyng múny bir. Jalaqy mәselesinde ózgelerge ýlgi bolarlyq orys imperiyasynyng da jaghdayy mәz emes. Mәselen, shang basqan zerthanada qaterli isikke qarsy vaksinanyng týiinin tarqatugha ter tókken orys ghalymynyng ay sayyn alatyn ailyghy 450 rubli. Al kýndelikti dәl osy kәsipti qaytalaytyn onyng sheteldik әriptesi aiyna 8,5-10 myng dollardy qaltagha basady. AQSh pen Kanadada myqty programmisterding jalaqysy orta eseppen 9-10 myng dollar. Al talantty ghalym-teoretikter men injener-konstruktorlardyng bir aida 20-25 myng kókqaghazdy shytyrlatyp sanaugha mýmkindigi mol. Reseyde kishi ghylymy qyzmetker 13 myng rubli alady. Jetekshi ghylymy qyzmetkerding jalaqysy  - 40 myng rublige deyin jetedi. Múnyng ózi bizding kishigirim oqytushylardyng týsine kirmegen aqsha. Orystildi ghalymdardy elge jinaugha bilek týrgen soltýstiktegi kórshimiz akademik degen ataqqa tólenetin aqshanyng ózin 800 dollargha kóterdi. Uniyversiytet professorynyng ataghyna qosymsha 1000 dollardan tólenedi. Biyldan bastap Resey preziydenti Dmitriy Medvedev ghylym akademiyasynyng basshysyna 5 jyl kóleminde orys ghalymdaryn baspanamen tolyq qamtyp shyghugha tapsyrma berdi. Orys memleketining basshysy býginde Kaliforniyanyng kýnine qyzdyrynugha qyzyqpay, otandyq ghylymdy damytugha qomaqty ýles qosyp kele jatqan jas ghalymdardyng әleumettik mәselesin sheshuge qúlshyna kirisude. Sonyng ózinde olardyng ghylym salasyna «qúiyp» jatqan qarjysy ózge elderden әldeqayda tómen. Atap aitqanda, AQSh-tan - 13, Finlyandiyadan - 9, Úlybritaniyadan - 6, Ispaniyadan - 2 esege kem. Al búl kórsetkish bizding elde bylaysha týziledi: AQSh-tan - 20, Finlyandiyadan - 13, Úlybritaniyadan - 9, Ispaniya memleketinen - 4 esege tómen.

      «Mily bastardy» ózderine «iykemdeuge» úmtylyp jatqan alpauyt memleketter myqty mamandardy kól kósir aqshamen «satyp» alugha niyetti. Mәselen, orys oqymystylaryna qyzyghushylyq tanytyp jýrgen nemister olardyng aitqan somasyna qarsylyqsyz kelisip otyr. Germaniyanyng Geydeliberg qalasyndaghy atyshuly Maks Planka instituty reseylik jas ghalymdardy býkil salyqtan bosatugha bar. Onyng ýstine qazirgi jalaqysynan eki ese kóp qarjy úsynuda. Irlandiya ýkimeti doktorlyq dissertasiyasyn dәl osy elde qorghaugha yntaly jas ghalymdargha 5 jyl boyyna 1 million evrodan tólenetin preziydenttik stiypendiya taghayyndady. Múnyng astarynda «әidik» sayasat jatyr. Injenerlik jәne tehnologiyalyq ghylymy ortalyqtardyng baghdarlamalaryna irlandyqtar 25 million evro bosatqan. Búl soma 5 jyldy qamtuy tiyis.   

      Ghalymdaryn demeuge Ukraina da belsendilik tanytuda. Ghylymy konferensiyalar men basqa da manyzdy jobalargha Ukraina ýkimeti jyl sayyn 2 mln. evro shyghyndaydy. Al múnday jobalardy qarjylandyrugha kelgende qoly ashyq AQSh búdan ýsh jyl búryn ghylymy zertteulerding ózine 30 mlrd. dollar bólgen-di. Reseylikter búl baghytqa 2 mlrd. shetel valutasyn júmsaghan. Býginde ghylym salasyn kóteruge Resey memleketining bólip otyrghan qarjysy IJÓ-ning 2,8 payyzyn qúraydy. 2010 jyly orys ýkimeti múnyng kólemin 4 payyzgha jetkizemiz dep otyr. Alpauyt Amerika men Japoniyada býginning ózinde 4 payyzgha jetse, Izrailide - 5 payyzdan asyp jyghylady. 

      AQSh-tyng Últtyq Ghylym Akademiyasyna el budjetinen jylyna 164 mln. dollar bólinedi. Búl baghytta Fransuz Akademiyasy ortaq qazynadan 70 mln. evro kóleminde aqsha alady. Al bizde she? Jyghylghangha júdyryq bolyp, postkenestik elderding ishinde mýiizi qaraghayday Últtyq Ghylym Akademiyasyna ghylymdy basqaru qúqynan erterek aiyrghan memleket Qazaqstan men Týrkmenstan ghana. Ekonomikalyq ahualy bizden әldeqayda artta qalghan Tәjikstan, Qyrghyzstan, Armeniya memleketteri  100 dollardyng ar jaq ber jaghynda zeynetaqy alsa da, ghylymy ortalyqtaryna baghynyshty. Óitkeni búl elderde oqymystylargha degen qúrmetting «oty sónbegen». Sol ýshin de olardyng ghylymy shirengen sheneunikterding núsqauyna baghynbaydy, kerisinshe, ghalymdardyng aitqanymen jýredi.