Dintanushylardan tәlibter turaly súrap jatyr eken. Negizinde «Taliban» - diniy-últtyq úiym. Yaghny tarih sahnasyna Aughan halqynyng mәselesin diny normalar arqyly sheshu ýshin shyqqan. Búl tәrizdi «Ózbekstan islam qozghalysy», «Kýrd júmysshy partiyasy», «Bozgurd», «Shyghys Týrkistan Islam partiyasy» t.b diniy-últtyq úiymdar bar. Shyntuaytynda bir elding ghana mәselesin kýitteytin diniy-últtyq úiymdardan ýlken qauip joq. Dese de, «saqtansang saqtaymyn» degen, abay bolghan jón.

Olar músylmanba? Músylman bolsa qay mәzhabty ústanady? Olardyng shyghu tarihy turaly ne aitugha bolady?

«Taliban» arab tilinde «taliyb» – izdenushi, shәkirt maghynasyn bildiredi. Ótken ghasyrdyng 80-shi jyldary Kenes ýkimeti kommunistik iydeologiyanyng ayasyn keneytu maqsatymen Aughanstangha basyp kirdi. Kenes әskeri kommunistik iydeologiyany qoldamaghan din adamdaryn ayausyz qyryp joydy. Osy kezde bosqyn bolyp Pәkistan jerine qashqan Aughan jetkinshekteri Peshevardaghy Diobenttik baghyttaghy Hakkany medresesinde bilim alady.

Diobenttik mektep – fiyqhta hanafy mәzhaby, aqidada Matrudy mektebin ústanady. Ýndistannyng Deobend qalashyghynda 1866 jyly Rashid Ahmed Ganguhy jәne Múhammed Qasym Nanuteby qúrghan búl mektep aghylshyn imperializmine qarsy qúrylghan. Alayda, qozghalys mýsheleri islam sharighatyn qatqyl ústanuymen erekshelenedi. Osy Deobenttik baghyttaghy Hakkany medresesinde bilim alghan pushtun jastary (talibter) 1989 jyly Kenes Ýkimetining әskeri keri shegingende, Aughanstannyng ishki sayasatyna aralasa bastady.

Talibter ózderin: «Allanyng shәkirtterimiz» dep ataydy. Olar taza sharighatty ústanu arqyly Aughanstanda islam memleketin qúrudy kózdeydi. Áytkenmen, halyqaralyq sarapshylardyng kópshiligi Hakkany medresesining artynda AQSh sayasy tehnologtary túr dep biledi. Kenes Ýkimeti Aughanstandy qangha boyap jatqanda, AQSh qashqyn jastardyng basyn biriktirip, olardy diny iydeologiyalyq túrghydan kommunistik biylikke qarsy tәrbiyeleu ýshin Pәkistandaghy Hakkany medresesin qarjylandyrghan. Tәlibter ósip jetile bastaghanda, olardy qaru-jaraqpen hәm qarjymen qamtamasyz etip, Aughanstan sayasatyna aralasugha ýndegen. Kenes Ýkimetining әskeri 1989 jyly Aughan jerin tastap shyqqannan keyin biylik basyna kelgen modjahedter men tәlibterding araqatynasyna jik týsip, eki tarap bir-birimen soghysugha mәjbýr boldy.

Pushtun tәlibteri 1995 jyly Aughanstannyng basym kópshiligin jaulap aldy. Olargha Deobenttik mektepting ókili Mohammad Omar jetekshilik jasady. Áu basta Mohammad Omar Qandaghar qalasyn tәlib qozghalasynyng ortalyghy etti. Keyin 1996 jyly Kabul qalasyn basyp alyp, tәlibter Aughanstan biyligin qolyna aldy. Mohammad Omar Aughanstandaghy memleket jýiesin islam sharighatyna say qúrghysy keldi. Memleketting eng jogharghy biylik instituty – «Islam Shurasy» boldy. Al, memleket әmiri bolyp Mohammad Omarding ózi saylandy. Tәlibter biylikke kele salyp, qoghamdyq qatynastardy islam sharighatyn say retteytin sayasy jýieni engizdi. Islam ómir saltynan ózge ýlgilerdi nemese zayyrly qúndylyqtardy tútynu qylmys bolyp esepteldi. Qyzdar men әielder niqab kiige mindetteldi. Olardyng qoghamda júmys isteuine shekteu qoyyldy. Tele-radio júmysyna, muzyka tyndaugha ýzildi-kesildi tiym salyndy. Jalpy, islam mәdeniyetine jat sanalghan barlyq qúndylyqtar haram dep eseptelip, ony tútynghan nemese jasaghan adamdar qatang jazalandy. Tәlib ýkimeti Bamian angharyndaghy II-V ghasyrlarda jasalghan alyp Budda eskertkishterin qiratumen kýlli әlemdi ýreylendirdi.

2001 jylghy 11 qyrkýiek oqighasynan keyin Ál-Kayda jetekshisi Usama ben Laden Aughanstandy kelip panalady. AQSh ýkimeti Aughanstan basshysy Mohammad Omardan Usama ben Ladendi ústap berudi súraghanmen, ol búl úsynysty qanaghattandyrghan joq. Nәtiyjesinde AQSh jәne «Soltýstik Aliyans» әskery kýshteri 2003 jyly Aughanstan jerine basyp kirip, tәlibterdi biylikten taydyrdy.

Múhan Isahan

Abai.kz