Júma, 18 Qazan 2024
Janalyqtar 4759 0 pikir 5 Mausym, 2012 saghat 11:09

Qazaqstandaghy asharshylyq: Múny AQSh «genosiyd» dep qarastyruy mýmkin

Batys Qazaq eli bastan keshken asharshylyqty terenirek zerttey týsetin bolady. Tipti Kenes ókimeti qoldan úiymdastyrghan búl zúlmat «genosiyd» túrghysynan tarazylanuy mýmkin! Eldordadaghy Tәuelsizdik sarayynda eki kýn boyy ótken «Qazaqstandaghy asharshylyq: halyq tragediyasy jәne tarih sabaqtary» atty halyqaralyq jiynda AQSh-tan kelgen ghalym Sara Kameron osynday mәlimdeme jasady. Ras, búdan búryndary da, birqatar batystyq ghalymdar men zertteushiler, tipti Kenes túsynda búl taqyrypqa týren salghan. Al qazir solardyng enbekteri kóterilip jatqan kórinedi. Óitkeni kezinde stalindik qanqúily sayasattan zardap shekken Baltyq elderi búl taqyrypty ózektilendiruge talpynuda.

Batys Qazaq eli bastan keshken asharshylyqty terenirek zerttey týsetin bolady. Tipti Kenes ókimeti qoldan úiymdastyrghan búl zúlmat «genosiyd» túrghysynan tarazylanuy mýmkin! Eldordadaghy Tәuelsizdik sarayynda eki kýn boyy ótken «Qazaqstandaghy asharshylyq: halyq tragediyasy jәne tarih sabaqtary» atty halyqaralyq jiynda AQSh-tan kelgen ghalym Sara Kameron osynday mәlimdeme jasady. Ras, búdan búryndary da, birqatar batystyq ghalymdar men zertteushiler, tipti Kenes túsynda búl taqyrypqa týren salghan. Al qazir solardyng enbekteri kóterilip jatqan kórinedi. Óitkeni kezinde stalindik qanqúily sayasattan zardap shekken Baltyq elderi búl taqyrypty ózektilendiruge talpynuda.

Osy orayda HH ghasyrda azshylyq últtardyng qanday qúqay kórgendigin zerdelegen Batys bar­lyq halyqtardyng ishinde kóp zardap shekken qa­zaq­tar ekendigine kóz jetkize bastaghanday. Son­dyqtan da ol jaqtan Qazaq eli tarihynyng osy kezenine ýniluge qyzyghushylyq arta týsipti. Sheteldik ghalymdar búl rette Qazaqstan bas­shylyghynyng aqiqatty anyqtaugha yqpal etip otyr­ghandyghyna alghystaryn bildirude.
- Qazaqtyng asharshylyghy - jetkilikti týrde zer­delenbegen zertteu órisi bolyp tabylady, - dedi amerikalyq ghalym S.Kameron. - Ony bilu - Qazaqstangha jәne qazirgi zamanghy qazaqstandyq qoghamgha qatysty týsinikti keneytuge yqpal et­pek. Biz qazaq bastan keshken asharshylyq boyyn­sha әli kóp jaytty zertteuge tiyispiz! Osy oray­da men nәubet turaly jana derekkózder men ar­hivtik materialdardy ghalymdar ýshin qol­jetimdi etuge degen talaptary ýshin qazaqstandyq biylikke rizamyn!
Ókinishke qaray KSRO-nyng múrageri bolyp tabylatyn Resey sol zúlmatty jyldarmen bay­lanysty kóptegen derekterdi, qúndy material­dardy әli kýnge qúpiya retinde qyryq qúlyptyng ar jaghynda ústap, jariyalamay, FSB qolas­tyn­daghy KGB-dan qalghan múraghattargha ghalymdardy jibermey otyr. Al jariyalaugha bolatyn tam-túm qújattardyng «aytqanynyn» ózinen «imanyng qasym» bolatyn kórinedi! Solardyng ózderi tarihshylarymyzgha «Goloshekindik genosidtin» qazaq halqyna alyp kelgen shyghyny әlem tarihynda gitlershilderding evreylerge jasaghan soyqanymen para-par» degen baylam jasauyna mýmkindik beredi. Aytpaqshy, Elbasynyng «Na­zarbaev uniyversiytetinde» ah úra aitqan: «1929 - 1933 jyldardaghy ashtyq qazaqtyng 40%-dayyn qyryp saldy. Ol bolmaghanda, qazir biz 45-50 million bolatyn edik!» degen sózderining jan­ghy­ryghy ghalamtor arqyly Kýnbatysqa jetken de­sedi! Álemdik dengeydegi liyderding kónil bólui ghalymdardyng qyzyghushylyghynyng kórigin qyz­dyra týsken.
Sara Kameron hanym «genosidti zertteu» AQSh-ta barghan sayyn qarqyndy damyp kele jatqan sala bolyp tabylatyndyghyn eskerte kele, «Qazaq asharshylyghy, HH ghasyrdaghy zombylyq akti retinde osy ayada qaraluy mýmkin» degendi bildirdi. «Qazaq asharshylyghy problemasyna degen qyzyghushylyq AQSh pen Europada ósude. Endi, mine, qazaqty qyrghan sol asharshylyqtan keyin arada 80 jyl ótip otyrghanda, biz osy zalal turaly kóbirek bilemiz dep ýmittenemin» dedi Atlant múhitynyng ar jaghynan jetken mәrtebeli meyman. AQSh ghylymy ortasynyng ókili osy nәubetke qatysty qyzyghushylyqtyng jana tolqyny ghalymdardy onyng búghan deyin belgisiz bolyp kelgen jana qyrlaryn ashuyna әkeletindigine senim bildirdi. Resey múraghattarynyng qazaq ghalymdaryna ashpaghan esikterine «kiltti» batystyq mýmkinshiligi mol ghalymdar taba alar?! Búl rette S.Kameron qazaqtyng basyna týsken sol bәlening qazirgi qoghamgha belgisiz aqtandaqtary әli jeterlik ekendigine de bek senimdi. «Men, sonday-aq qazaq asharshylyghyna degen qyzyghushylyqtyng artuy zertteuding basqa salalaryna da ózgeris әkeledi jәne ghylymy әdebiyette, sonyng ishinde genosidti zertteude, qorshaghan orta tarihynda jәne tútastay alghanda, Ortalyq Aziya tarihyn zertteude kórinis tabady dep sanaymyn» dedi amerikalyq ghalym.
Qazirgi kezde Batysta qazaq ashtyghy kórinis tapqan enbekter qayta kóterilude, olar derekkóz retinde paydalanyluy yqtimal. Olar Kenes Odaghynan qauqar kete bastaghan kezde jariya bolghan arhivtik materialdargha negizdelipti. Sara Kameron olardyng birqataryn atay ketti. Mәselen, 1981 jyly Marta Bril Olkottyng «Qazaqstanda újymdastyrudyng bastaluy» atty maqalasy jariyalanyp, ol amerikalyq oqyrmandy qazaq asharshylyghy turaly zertteulermen tanystyrypty. Olkott hanymnyng zertteuleri keyin Robert Konkvestting túghyrly enbegine yqpal etken eken: búl kitap «Qasiretting jemisi...» («Urojay skorbiy...») degen tereng astarly atpen 1986 jyly jaryq kórgen. Ras, búl tuyndynyng negizgi bóligi ukraindik «golodomorgha» arnalghan desedi. Áytse de, Konkvest qazaq asharshylyghynyng oghan deyin bastalghandyghyn atap ótipti, әri búl asharshylyqtyng stalindik terror ýshin keyingi qimyldargha «synaqtyq ýlgi» bolghandyghy turaly baylam jasaydy. Batystyq auditoriyanyng bilip kelgeni osymen tausylghan.
«Múnday ýnsizdikting sebepteri kóp, - dedi Sara Kameron, - kýni keshege deyin zertteushiler kenestik repressiyalar jýrgen jerlerge sayahattauda kedergilerge manday soghyp keldi. Sonday-aq Batysta kóptegen kitaphanalar Qazaqstannan materialdardy údayy jinay bermeydi. Nәtiyjesinde, batystyq ghalymdar Qazaqstandaghy әriptesterining jariyalaghanynan habarsyz bolyp keldi». Býginde qazaq nәubetin zertteu qayta janghyrypty.
Batys qazaq asharshylyghyn zertteuge bilek sybana kirisipti. Atap aitsaq, Stiyven Vitkroft pen R. Devisting 2004 jyly jariyalanghan «Ashtyq jyldary: kenestik auyl sharuashylyghy, 1931 - 1933» enbekteri ishinara qazaqtyng asharshylyghyn taldaudan túrady. 2006 jyly baspadan shyqqan Izabella Ohayonnyng jәne 2009 jyly jaryq kórgen Nikollo Pianchellonyng kitaptary tolyghymen qazaq asharshylyghy mәselesin jariya etedi. Ghalym Sara Kameron múnyng syrtynda qazirgi kezde kóptegen ghalymdardyng qazaq asharshylyghy turaly monografiyalaryn jazu ýstinde ekendigin habarlady. «Olardyng ishinde, mysalgha, Robert Kindler men Mettiu Peyn, sonday-aq mening ózim de bolashaq monografiyam boyynsha júmys isteudemin» degen ol, osy júmystardyng barlyghynyng qazaq ghalymdarynyng asharshylyq turaly tamasha enbekterining arqasynda payda bolyp jatqandyghyn jasyrmady. Áytkenmen, sonymen bir uaqytta batystyq ghalymdardyng enbekteri ary qaray zertteulerge jana serpin bermek, osy izgi iske әlemdik tyng әdistemeler әkelmek, qazaq asharshylyghy turaly halyqaralyq teoriyalyq әdebiyetti damytpaq.
- Osy ghalymdardyng kóbi, sonday-aq óz zertteulerinde jana derekkózderdi, atap aitqanda, kuәgerlerding estelikteri men әngimelerin, qazaq tilinde jariyalanghan materialdardy, fotosuretterdi, búghan qosa, Almatydaghy Preziydenttik múraghattyng jaqynda beti ashylghan, asharshylyqqa qatysty materialdar jinaghyn paydalandy. Bolashaqqa kóz tastay otyryp, men osy asharshylyqty zertteulerding múhittyng qos jaghalauy tarapynan jalghasatyndyghynan, batys ghalymdary men qazaqstandyq mamandar bir-birinen ýirene beretindigine ýmit bildiremin, - dep qorytty sózin amerikalyq tarihshy ghalym.

Býrkit AYaGhAN, Memleket tarihy institutynyng diyrektory, tarih ghylymdarynyng doktory, professor: Búl mәsele býgin de ózekti

-HH ghasyrdyng 20-30 jyldary jýrgizilgen industriyalandyru jәne újymdastyru sayasaty, bolishevikterding voluntaristik sayasatynyng nәtiyjesinde oryn alghan jappay asharshylyq is jýzinde әrbir qazaqstandyq otbasygha әser etken jәne qazaq auylynyng ómirindegi asa auyr oqigha boldy. Alayda úzaq uaqyt qazaqstandyqtar, otandyq tarih ghylymy 1928 - 1932 jyldardaghy búl alapat ashtyq turaly aita almady. Sebebi Qazaqstannyng tarihy, jalpy Kenester Odaghynyng tarihy siyaqty totalitarlyq jýie túsynda tereng iydeologiyalandyryldy. Tek Tәuelsizdik túsynda ghana Qazaqstannyng tarih ghylymy 30-jyldardaghy alapat ashtyq turaly qúpiyany tolyq ashugha mýmkindik aldy. Auyldaghy jeke menshikti qúrtyp, onyng ornyna tiyimsiz újymdyq sharuashylyqtardy engizu mәselesi búryn ghana emes, býgingi kýni de óte ózekti. Mysaly, Soltýstik Koreya, Afrika elderinde de ashtyq boldy. Zertteu nәtiyjeleri Soltýstik Koreyada ótkizilgen tәjiriybe 30 jyldardaghy Kenester Odaghyn dәl beyneleytinin kórsetti: múnda da sol ekonomikalyq zandylyqtardy eskermeu, ashtyq turaly aqparattardy jasyru, halyqaralyq jәrdem men qayyrymdylyq kómekterinen bas tartu, ekonomikany militarlandyru, jappay qaru shygharu oryn aldy. Sondyqtan biz - qazaqstandyq ghalymdar, kollektivtendiruding sebepteri men onyng ótu barysyn tereng zertteu, búl tragediyanyng aiypkerlerin anyqtau - eng basty ghylymy mindetterding biri retinde tәjiriybelik manyzdylyghyn joymaydy dep esepteymiz. Meninshe, jalpy KSRO-daghy jәne Qazaqstandaghy kollektivtendiru baghytyn zertteu kezinde elimiz bastan keshken tragediyanyng sebepterin anyqtau - óte-móte manyzdy. Óitkeni Qazaqstan Resey imperiyasynyng otaryna ainaludan maqsatty týrde jergilikti etnosty qúnarly aimaqtardan shettetip, europalyq bóliktegi mújyqtardy jappay kóshiru sayasaty jýrgizildi. Zertteuler ashtyq jyldarynyng ekonomikalyq jәne sayasi-iydeologiyalyq sebepteri bolishevizmning K.Marks pen V.Leninning enbekterine negizdelgen sayasy doktrinalarynda jatqandyghyn kórsetti. Atap aitqanda, dәl osy marksizm klassikteri ózderining teoriyalyq baghdarlamalarynda jeke menshikti joyyp, jalpyhalyqtyq menshik, absolutti proletariat diktaturasyn qúrudy maqsat etip, sharualardy tarihy emes tap jәne jana qogham qúrudyng qas jauy dep jariyalady. Atap aitsaq, «Kommunistik partiyanyng maniyfestinde» «taptyq antogoniyz», taptardyng kýresi adamzat damuynyng qozghaltqyshy dep mәlimdeldi.
Qazaqstandaghy kollektivtendiru baghytyn jýrgizude osy nauqandy úiymdastyru jәne basqaru ýshin 1928 jyly 5 tamyzda komissiya qúru basty oqigha boldy. Reseyge qaraghanda Qazaqstandaghy kollektivtendiru sayasatynyng aitarlyqtay ózgeshelikteri boldy. Birinshiden, respublikada kollektivtendirumen bir mezgilde otyryqshyldandyru sayasaty jýrdi, ol jergilikti túrghyndardyng dәstýrli sharuashylyq jýrgizu ýlgilerine auyr soqqy bolyp tiydi.
Ekinshiden, F.Goloshekin «Kishi qazan» sayasatyn jýrgizu, sәikesinshe taptyq antogonizmdi qozdyru qajet dep sanady. Osynday tótenshe sharalar kóp jaghdayda jergilikti túrghyndardyng últtyq sezimine tiydi. Biraq biylik ózderining qate sheshimderin qayta qaraudyng ornyna, sharualardy kýshteudi jalghastyra berdi. Moyynsynbaghandardy jazalau ýshin arnayy sottan tys organdar qúryldy. Tek 1929-1933 jyldary sol «ýshtikter» 9805 isti qarap, 22933 adamgha qatysty sheshim qabyldady, solardan 3386 adamdy eng joghary - atu jazasyna kesu, 13151 adamdy 3 jyldan 10 jylgha deyin konslagerlerge qamau turaly sheshim shyqty. Kulaktargha jәne kontrevolusiyalyq kýshterge qarsy kýres jeleuimen naghyz zorlyq-zombylyq, bassyzdyq oryn aldy. Jergilikti milisiya men Qyzyl Armiya bólimderi kóp jaghdayda túrghyndardy tergeusiz, sotsyz atyp tastap otyrdy. Osylay 1934 jyldyng qazanynda jazyqsyzdan-jazyqsyz Shәkәrim Qúdayberdiyev atyldy.
Sharualardyn, jalpy qalyng búqaranyng narazylyqtary qaruly kóterilisterge, respublikadan ózge ónirlerge kóship-bosugha alyp keldi. Ghalymdardyng esebinshe, 1929-1931 jyldary Qazaqstanda 80 mynnan asa adam qatysqan 372 kóterilis bolghan. Ásirese, Sozaq, Yrghyz, Abraly, Manghystau, Shemonayha, Samara jәne basqa audandardaghy kóterilister auyr qayghymen ótkeni belgili. Sharualar tolquyn basu ýshin biylik qúrghaq uәdeden basqa, milisiya otryadtary men túraqty әskery bólimderdi keng qoldandy. Mysaly, Manghystau oblysynda Kaspiy flotiliyasynyng kýshteri osy maqsatqa júmyldyryldy. Iri kóterilister men tolqulargha qatysqany ýshin 1929-1931 jyldary tek OGPU organdary tarapynan 5551 adam jazalanyp, sodan 883-i atyp tastaldy. Myn-myndaghan otbasylar «kulak elementteri» degen jeleumen respublikadan tasqarygha aidaldy. Statisterding esebi boyynsha bir jarym millionday adam basqa jaqtargha bosyp ketti. Úly dala qanyrap, anyrap qaldy. Elden ketken jergilikti túrghyndardyng ornyna Resey, Ukraina, Belarussiyanyng ortalyq oblystarynan tәrkilengen kulaktar kóshirilip, ornalastyryldy. Osylay kenishter men shahtalardyng ainalasynda Malinovka, Osakarovka siyaqty jýzdegen auyldar men kentter payda boldy. Osy jyldary respublika halqynyng sany kýrt kemip ketti. Mysaly, 1926 jyly qazaqtardyng sany 3 628 000 boldy. Al 1939 jylghy halyq sanaghy onyng 1 300 000 adamgha kemigenin nemese 36 payyzgha azayghanyn kórsetti.
Halqymyzdyng basynan ótken qasiretti tarihty ghylymy túrghydan úghynu jәne zertteu orasan zor adam shyghynyna alyp kelgen voluntaristik әleumettik tәjiriybe zardaptarynan sabaq alu túrghysynan býgingi jәne bolashaq úrpaq ýshin tym manyzdy әri óte qajet. Búl qazaq halqy ýshin orasan gumanitarlyq apat boldy. Sondyqtan «Asharshylyq qúrbandaryna eskertkish», bizding býgingi konferensiyamyz, osy mәseleler boyynsha jaryq kórip jatqan kitaptar, maqalalar men basqa da is-sharalar - ótken tarihty úmytpay, úrpaqtarymyzgha taghlym bolarlyq bizding azamattyq boryshymyz.

Izabeli OgayON, Fransiya Últtyq ghylymy zertteuler ortalyghynyng agha ghylymy qyzmetkeri: Bir million adam bosyp ketti

- Qazaqstanda kenes biyligi ornaghannan son, әsirese, Qazaqstan Kompartiyasynyng basshylyghyna F.Goloshekin kelgennen bastap, jergilikti últ ókilderin otyryqshyldandyru jobasy kýn tәrtibine batyl sharalardyng biri retinde qoyyldy. Markstik teoriyagha sәikes, kóshpendi ómir salty kenestik qoghamnyng iydealymen qabyspaytyny jayly oy aityldy. Bolishevikterding oiynsha, otyryqshylyq ómirge kóshpendilerding ekonomikalyq negizin jәne nemese qoghamnyng rulyq qúrylymyn qiratu arqyly nemese ekeuin bir mezgilde qiratu arqyly keluge bolatyn edi. Kompartiyanyng 1928 jylghy HH konferensiyasynda F.Goloshekin iri baylar men «jartylay feodaldargha» qarsy qudalau nauqanyn bedeldi ru basshylary men rulardy әlsiretuding alghashqy basqyshy retinde úsynyspen shyqty. Sóitip, otyryqshyldandyru iydeologiyasy qazaqtardyng dәstýrli sharuashylyq jәne әleumettik tәjiriybelerin auystyrumen úshtastyryldy. Qazaq sharualarynyng algha qaray damuyn mal baghudan egin salugha nemese otyryqshy mal sharuashylyghyna ótu jәne rulyq qúrylymdardy joydy әkimshilik baghyttau әdisimen jýzege asyru kózdeldi. Kollektivtendiru nauqany jәne astyq, et dayyndau josparlaryn oryndau qajettigine qaramastan, qazaq kóshpelilerin otyryqshy ómir saltyna ótkizu strategiyasy 1929 jyly-aq Kóship-qonystandyru basqarmasy әzirlegen sharalarda auylsharuashylyq «mamandarynyn» ghylymy negizdegen dәlelderine sýienip jýzege asyryla bastady. Qúrghaq dala aimaghynyng biogeografiyalyq, klimattyq jaghdaylarynda sozylmaly jәne kýtilmegen jút bola qalghanda kóshpeli ómirding keleshegi joq jәne ol ónimdi әri túraqty sharuashylyq qúru ýshin kedergi bolady dep sanaldy. Osy kózqarastargha sәikes, mal ósirumen ainalysatyn túrghyndardy Ortalyq Qazaqstandaghy auqymdy qúrghaq aimaqtan kópsalaly auylsharuashylyq isterin jýrgizuge ynghayly «aralyq» jerlerge kóshiru jóninde sheshim qabyldandy. Mysaly, Kóshirip-qonystandyru basqarmasynyng 1929 jyldyng sonyndaghy bir mindeti ashtyqtan azap kórgen segiz myng adaydy kóshirip, ornyqty otyratyn meken úiymdastyru boldy. Olardyng bir bóligi Týrikmenstangha ótip ketti. Otyryqshylyqqa auysudyng birinshi nauqanynyng nәtiyjesinde jýz mynnan asa kóshpeli jәne jartylay kóshpeli otbasylar keybiri kiyiz ýiden qúrylghan auylgha úqsas «ornyghu beketterinde» ornalastyryldy.
Kenes ýkimetining jalpy sayasatynda otyryqshyldandyru sayasaty men kóshpelilerding taghdyry kollektivtendiru men astyq jәne et dayyndau, Qazaqstandaghy auqattylardyng mal-mýlkin tәrkileu jәne industriyalandyru isterimen salystyrghanda basynqy mәsele sanalmady. Mal ósirumen ainalysatyn qazaqtar ýshin eng auyr soqqy 1931 jyly sharyqtau shegine jetken jappay et dayyndau nauqany boldy. Eger ashtyqtan bir million ýsh jýz mynday adam nemese respublika halqynyng ýshten biri qyrylsa, mal basy qyryq bes millionnan segiz milliongha deyin kemidi. Sóitip, otyryqshyldandyru mal basynyng apatty jaghdayda jetispeuining saldarynan malsharuashylyq ekonomikasyna qayta orala almay, týgeldey memleketting kómegine tәueldi bolyp qalghan bosqyndardyng kóship-qonuyna úlasty. Bir millionday qazaq kórshi respublikalar men basqa elderge ketuge mәjbýr boldy. Otyryqshyldandyru qazaqtardyng basym bóligining janadan úiymdastyrylghan sharuashylyq újymsharlarynda qaluyn kózdedi. 1926 jylghy halyq sanaghy boyynsha, qazaq halqynyng 70 payyzdayy nemese ýsh millionday adam kóshpeli nemese jartylay kóshpeli sharuashylyq jýrgizgen. Osy kóshpeli malshylardyng derlik jartysy ashtyqtan qyryldy. Mal basynyng shekten tys kemui jәne odan keyingi ashtyq qazaqtardy otyryqshyldandyru ýshin keri qaytpaytyn jaghday qalyptastyrdy. Áleumettik tepe-tendikti týp-tamyrynan ózgerte, ru toptaryn belgilengen aumaqtarda ornalastyra, agha úrpaq dәstýrleri men jadyn jalghastyrugha keri әser ete otyryp, otyryqshyldandyru belgili bir dengeyde qalyptasqan mәdeniyetti kýshpen qúrtu arqyly qazaq qauymynyng qabyrghasyn qatty qayystyryp ketti.

Elena TURINA, «KSRO-daghy ashtyq» Qújatty halyqaralyq seriyasy redaksiyalyq alqasynyng mýshesi: Qazaqtyng eng ýlken qasireti

- 1932 jyly auyl halqy ashtyqtan qyrylyp, Qazaqstanda óte auyr jaghday oryn aldy. Qazaqtar Resey men Qytaydyng kórshiles ónirlerine kóshe bastady. Býkilodaqtyq Ortalyq Atqaru komiytetining tóraghasynyng atyna 1932 jyly 2 sәuirde sharualardan týsken shaghymda «Ash-jalanash búqara janyndaghy balalarymen talghajau izdep, joldarda shybynday qyrylyp jatqany» aitylady. V.Kondrashinning aituynsha, múnyng basty sebebi Qazaqstandaghy qysqa merzim ishinde jýrgizilgen kollektivtendiru bolyp otyr. 1931 jyldyng kýzinde respublikadaghy 78 audannyng 70 payyzy kollektivtendirildi. Malsharuashylyq újymsharlarynda maldardy meyirimsizdikpen qoghamdastyru sayasaty, kóshpeli halyqty kýshtep otyryqshylandyru jәne mal ónimderin dayyndaudyng shamadan tys josparlary respublika mal sharuashylyghynyng qirauyna әkep soqty. 1932 jyldyng aqpanyna újymdyq sharuashylyqtardyng 87 payyzy, jekelerding 51,8 payyzy maldarynan týgel aiyryldy. Býkil Qazaqstan boyynsha kolhozshylar men jeke mýlik iyeleri ashtyqtan, qyrghúlaq pen sýzekten qyrylyp, tipti adam etin jeu jaghdaylary oryn aldy. Qylmys әsirese, balalar qylmysy órship ketti.
2009 jyly Europa Kenesining Parlamenttik assambleyasy HH ghasyrdyng 30 jyldary alapat ashtyq oryn alghan búrynghy KSRO respublikalarynda bolghany belgili. Sol kezde delegasiya mýsheleri ashtyq tarihy turaly qújattardyng týp núsqalarymen tanysyp, olardy zerttedi. EKPA 2010 jyly qabyldaghan №1723 rezolusiyada adam qúqyqtarynyng aityp bolmaytyn dәrejede búzyluyna alyp kelgen stalindik totalitarlyq jýie aiyptalady. Osy rezolusiyanyng 6 tarmaghynda: «Qazaqstanda milliondaghan jan jappay ashtyqtan qúrban boldy jәne ólgenderding sany búrynghy KSRO halyqtaryna salystyrghanda anaghúrlym artyq. Ómir boyy dәstýrli týrde mal ósirumen ainalysyp kelgen kóshpeli halyq kýshpen otyryqshylandyrylyp, iyeligindegi malynan airyldy. Búl alapat ashtyq qazaq halqynyng eng ýlken qasireti retinde este qalady».

Ayhan ShÁRIP

«Ayqyn» gazeti

0 pikir