باتىس قازاق ەلى باستان كەشكەن اشارشىلىقتى تەرەڭىرەك زەرتتەي تۇسەتىن بولادى. ءتىپتى كەڭەس وكىمەتى قولدان ۇيىمداستىرعان بۇل زۇلمات «گەنوتسيد» تۇرعىسىنان تارازىلانۋى مۇمكىن! ەلدورداداعى تاۋەلسىزدىك سارايىندا ەكى كۇن بويى وتكەن «قازاقستانداعى اشارشىلىق: حالىق تراگەدياسى جانە تاريح ساباقتارى» اتتى حالىقارالىق جيىندا اقش-تان كەلگەن عالىم سارا كامەرون وسىنداي مالىمدەمە جاسادى. راس، بۇدان بۇرىندارى دا، بىرقاتار باتىستىق عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەر، ءتىپتى كەڭەس تۇسىندا بۇل تاقىرىپقا تۇرەن سالعان. ال قازىر سولاردىڭ ەڭبەكتەرى كوتەرىلىپ جاتقان كورىنەدى. ويتكەنى كەزىندە ستاليندىك قانقۇيلى ساياساتتان زارداپ شەككەن بالتىق ەلدەرى بۇل تاقىرىپتى وزەكتىلەندىرۋگە تالپىنۋدا.

باتىس قازاق ەلى باستان كەشكەن اشارشىلىقتى تەرەڭىرەك زەرتتەي تۇسەتىن بولادى. ءتىپتى كەڭەس وكىمەتى قولدان ۇيىمداستىرعان بۇل زۇلمات «گەنوتسيد» تۇرعىسىنان تارازىلانۋى مۇمكىن! ەلدورداداعى تاۋەلسىزدىك سارايىندا ەكى كۇن بويى وتكەن «قازاقستانداعى اشارشىلىق: حالىق تراگەدياسى جانە تاريح ساباقتارى» اتتى حالىقارالىق جيىندا اقش-تان كەلگەن عالىم سارا كامەرون وسىنداي مالىمدەمە جاسادى. راس، بۇدان بۇرىندارى دا، بىرقاتار باتىستىق عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەر، ءتىپتى كەڭەس تۇسىندا بۇل تاقىرىپقا تۇرەن سالعان. ال قازىر سولاردىڭ ەڭبەكتەرى كوتەرىلىپ جاتقان كورىنەدى. ويتكەنى كەزىندە ستاليندىك قانقۇيلى ساياساتتان زارداپ شەككەن بالتىق ەلدەرى بۇل تاقىرىپتى وزەكتىلەندىرۋگە تالپىنۋدا.

وسى ورايدا حح عاسىردا ازشىلىق ۇلتتاردىڭ قانداي قۇقاي كورگەندىگىن زەردەلەگەن باتىس بار­لىق حالىقتاردىڭ ىشىندە كوپ زارداپ شەككەن قا­زاق­تار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزە باستاعانداي. سون­دىقتان دا ول جاقتان قازاق ەلى تاريحىنىڭ وسى كەزەڭىنە ۇڭىلۋگە قىزىعۋشىلىق ارتا ءتۇسىپتى. شەتەلدىك عالىمدار بۇل رەتتە قازاقستان باس­شىلىعىنىڭ اقيقاتتى انىقتاۋعا ىقپال ەتىپ وتىر­عاندىعىنا العىستارىن بىلدىرۋدە.
- قازاقتىڭ اشارشىلىعى - جەتكىلىكتى تۇردە زەر­دەلەنبەگەن زەرتتەۋ ءورىسى بولىپ تابىلادى، - دەدى امەريكالىق عالىم س.كامەرون. - ونى ءبىلۋ - قازاقستانعا جانە قازىرگى زامانعى قازاقستاندىق قوعامعا قاتىستى تۇسىنىكتى كەڭەيتۋگە ىقپال ەت­پەك. ءبىز قازاق باستان كەشكەن اشارشىلىق بويىن­شا ءالى كوپ جايتتى زەرتتەۋگە ءتيىسپىز! وسى وراي­دا مەن ناۋبەت تۋرالى جاڭا دەرەككوزدەر مەن ار­حيۆتىك ماتەريالداردى عالىمدار ءۇشىن قول­جەتىمدى ەتۋگە دەگەن تالاپتارى ءۇشىن قازاقستاندىق بيلىككە ريزامىن!
وكىنىشكە قاراي كسرو-نىڭ مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىن رەسەي سول زۇلماتتى جىلدارمەن باي­لانىستى كوپتەگەن دەرەكتەردى، قۇندى ماتەريال­داردى ءالى كۇنگە قۇپيا رەتىندە قىرىق قۇلىپتىڭ ار جاعىندا ۇستاپ، جاريالاماي، فسب قولاس­تىن­داعى كگب-دان قالعان مۇراعاتتارعا عالىمداردى جىبەرمەي وتىر. ال جاريالاۋعا بولاتىن تام-تۇم قۇجاتتاردىڭ «ايتقانىنىڭ» وزىنەن «يمانىڭ قاسىم» بولاتىن كورىنەدى! سولاردىڭ وزدەرى تاريحشىلارىمىزعا «گولوششەكيندىك گەنوتسيدتىڭ» قازاق حالقىنا الىپ كەلگەن شىعىنى الەم تاريحىندا گيتلەرشىلدەردىڭ ەۆرەيلەرگە جاساعان سويقانىمەن پارا-پار» دەگەن بايلام جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ايتپاقشى، ەلباسىنىڭ «نا­زارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە» اھ ۇرا ايتقان: «1929 - 1933 جىلدارداعى اشتىق قازاقتىڭ 40%-دايىن قىرىپ سالدى. ول بولماعاندا، قازىر ءبىز 45-50 ميلليون بولاتىن ەدىك!» دەگەن سوزدەرىنىڭ جاڭ­عى­رىعى عالامتور ارقىلى كۇنباتىسقا جەتكەن دە­سەدى! الەمدىك دەڭگەيدەگى ليدەردىڭ كوڭىل ءبولۋى عالىمداردىڭ قىزىعۋشىلىعىنىڭ كورىگىن قىز­دىرا تۇسكەن.
سارا كامەرون حانىم «گەنوتسيدتى زەرتتەۋ» اقش-تا بارعان سايىن قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان سالا بولىپ تابىلاتىندىعىن ەسكەرتە كەلە، «قازاق اشارشىلىعى، حح عاسىرداعى زومبىلىق اكتى رەتىندە وسى ايادا قارالۋى مۇمكىن» دەگەندى ءبىلدىردى. «قازاق اشارشىلىعى پروبلەماسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىق اقش پەن ەۋروپادا وسۋدە. ەندى، مىنە، قازاقتى قىرعان سول اشارشىلىقتان كەيىن ارادا 80 جىل ءوتىپ وتىرعاندا، ءبىز وسى زالال تۋرالى كوبىرەك بىلەمىز دەپ ۇمىتتەنەمىن» دەدى اتلانت مۇحيتىنىڭ ار جاعىنان جەتكەن مارتەبەلى مەيمان. اقش عىلىمي ورتاسىنىڭ وكىلى وسى ناۋبەتكە قاتىستى قىزىعۋشىلىقتىڭ جاڭا تولقىنى عالىمداردى ونىڭ بۇعان دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن جاڭا قىرلارىن اشۋىنا اكەلەتىندىگىنە سەنىم ءبىلدىردى. رەسەي مۇراعاتتارىنىڭ قازاق عالىمدارىنا اشپاعان ەسىكتەرىنە «كىلتتى» باتىستىق مۇمكىنشىلىگى مول عالىمدار تابا الار؟! بۇل رەتتە س.كامەرون قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن سول بالەنىڭ قازىرگى قوعامعا بەلگىسىز اقتاڭداقتارى ءالى جەتەرلىك ەكەندىگىنە دە بەك سەنىمدى. «مەن، سونداي-اق قازاق اشارشىلىعىنا دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ ارتۋى زەرتتەۋدىڭ باسقا سالالارىنا دا وزگەرىس اكەلەدى جانە عىلىمي ادەبيەتتە، سونىڭ ىشىندە گەنوتسيدتى زەرتتەۋدە، قورشاعان ورتا تاريحىندا جانە تۇتاستاي العاندا، ورتالىق ازيا تاريحىن زەرتتەۋدە كورىنىس تابادى دەپ سانايمىن» دەدى امەريكالىق عالىم.
قازىرگى كەزدە باتىستا قازاق اشتىعى كورىنىس تاپقان ەڭبەكتەر قايتا كوتەرىلۋدە، ولار دەرەككوز رەتىندە پايدالانىلۋى ىقتيمال. ولار كەڭەس وداعىنان قاۋقار كەتە باستاعان كەزدە جاريا بولعان ارحيۆتىك ماتەريالدارعا نەگىزدەلىپتى. سارا كامەرون ولاردىڭ بىرقاتارىن اتاي كەتتى. ماسەلەن، 1981 جىلى مارتا بريل ولكوتتىڭ «قازاقستاندا ۇجىمداستىرۋدىڭ باستالۋى» اتتى ماقالاسى جاريالانىپ، ول امەريكالىق وقىرماندى قازاق اشارشىلىعى تۋرالى زەرتتەۋلەرمەن تانىستىرىپتى. ولكوتت حانىمنىڭ زەرتتەۋلەرى كەيىن روبەرت كونكۆەستتىڭ تۇعىرلى ەڭبەگىنە ىقپال ەتكەن ەكەن: بۇل كىتاپ «قاسىرەتتىڭ جەمىسى...» («ۋروجاي سكوربي...») دەگەن تەرەڭ استارلى اتپەن 1986 جىلى جارىق كورگەن. راس، بۇل تۋىندىنىڭ نەگىزگى بولىگى ۋكرايندىك «گولودومورعا» ارنالعان دەسەدى. ايتسە دە، كونكۆەست قازاق اشارشىلىعىنىڭ وعان دەيىن باستالعاندىعىن اتاپ ءوتىپتى، ءارى بۇل اشارشىلىقتىڭ ستاليندىك تەررور ءۇشىن كەيىنگى قيمىلدارعا «سىناقتىق ۇلگى» بولعاندىعى تۋرالى بايلام جاسايدى. باتىستىق اۋديتوريانىڭ ءبىلىپ كەلگەنى وسىمەن تاۋسىلعان.
«مۇنداي ۇنسىزدىكتىڭ سەبەپتەرى كوپ، - دەدى سارا كامەرون، - كۇنى كەشەگە دەيىن زەرتتەۋشىلەر كەڭەستىك رەپرەسسيالار جۇرگەن جەرلەرگە ساياحاتتاۋدا كەدەرگىلەرگە ماڭداي سوعىپ كەلدى. سونداي-اق باتىستا كوپتەگەن كىتاپحانالار قازاقستاننان ماتەريالداردى ۇدايى جيناي بەرمەيدى. ناتيجەسىندە، باتىستىق عالىمدار قازاقستانداعى ارىپتەستەرىنىڭ جاريالاعانىنان حابارسىز بولىپ كەلدى». بۇگىندە قازاق ناۋبەتىن زەرتتەۋ قايتا جاڭعىرىپتى.
باتىس قازاق اشارشىلىعىن زەرتتەۋگە بىلەك سىبانا كىرىسىپتى. اتاپ ايتساق، ستيۆەن ۆيتكروفت پەن ر. دەۆيستىڭ 2004 جىلى جاريالانعان «اشتىق جىلدارى: كەڭەستىك اۋىل شارۋاشىلىعى، 1931 - 1933» ەڭبەكتەرى ءىشىنارا قازاقتىڭ اشارشىلىعىن تالداۋدان تۇرادى. 2006 جىلى باسپادان شىققان يزابەللا وحايوننىڭ جانە 2009 جىلى جارىق كورگەن نيكوللو پيانچەللونىڭ كىتاپتارى تولىعىمەن قازاق اشارشىلىعى ماسەلەسىن جاريا ەتەدى. عالىم سارا كامەرون مۇنىڭ سىرتىندا قازىرگى كەزدە كوپتەگەن عالىمداردىڭ قازاق اشارشىلىعى تۋرالى مونوگرافيالارىن جازۋ ۇستىندە ەكەندىگىن حابارلادى. «ولاردىڭ ىشىندە، مىسالعا، روبەرت كيندلەر مەن مەتتيۋ پەين، سونداي-اق مەنىڭ ءوزىم دە بولاشاق مونوگرافيام بويىنشا جۇمىس ىستەۋدەمىن» دەگەن ول، وسى جۇمىستاردىڭ بارلىعىنىڭ قازاق عالىمدارىنىڭ اشارشىلىق تۋرالى تاماشا ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا پايدا بولىپ جاتقاندىعىن جاسىرمادى. ايتكەنمەن، سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا باتىستىق عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى ارى قاراي زەرتتەۋلەرگە جاڭا سەرپىن بەرمەك، وسى ىزگى ىسكە الەمدىك تىڭ ادىستەمەلەر اكەلمەك، قازاق اشارشىلىعى تۋرالى حالىقارالىق تەوريالىق ادەبيەتتى دامىتپاق.
- وسى عالىمداردىڭ كوبى، سونداي-اق ءوز زەرتتەۋلەرىندە جاڭا دەرەككوزدەردى، اتاپ ايتقاندا، كۋاگەرلەردىڭ ەستەلىكتەرى مەن اڭگىمەلەرىن، قازاق تىلىندە جاريالانعان ماتەريالداردى، فوتوسۋرەتتەردى، بۇعان قوسا، الماتىداعى پرەزيدەنتتىك مۇراعاتتىڭ جاقىندا بەتى اشىلعان، اشارشىلىققا قاتىستى ماتەريالدار جيناعىن پايدالاندى. بولاشاققا كوز تاستاي وتىرىپ، مەن وسى اشارشىلىقتى زەرتتەۋلەردىڭ مۇحيتتىڭ قوس جاعالاۋى تاراپىنان جالعاساتىندىعىنان، باتىس عالىمدارى مەن قازاقستاندىق ماماندار ءبىر-بىرىنەن ۇيرەنە بەرەتىندىگىنە ءۇمىت بىلدىرەمىن، - دەپ قورىتتى ءسوزىن امەريكالىق تاريحشى عالىم.

بۇركىت اياعان، مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور: بۇل ماسەلە بۇگىن دە وزەكتى

-حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى جۇرگىزىلگەن يندۋستريالاندىرۋ جانە ۇجىمداستىرۋ ساياساتى، بولشەۆيكتەردىڭ ۆوليۋنتاريستىك ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە ورىن العان جاپپاي اشارشىلىق ءىس جۇزىندە ءاربىر قازاقستاندىق وتباسىعا اسەر ەتكەن جانە قازاق اۋىلىنىڭ ومىرىندەگى اسا اۋىر وقيعا بولدى. الايدا ۇزاق ۋاقىت قازاقستاندىقتار، وتاندىق تاريح عىلىمى 1928 - 1932 جىلدارداعى بۇل الاپات اشتىق تۋرالى ايتا المادى. سەبەبى قازاقستاننىڭ تاريحى، جالپى كەڭەستەر وداعىنىڭ تاريحى سياقتى توتاليتارلىق جۇيە تۇسىندا تەرەڭ يدەولوگيالاندىرىلدى. تەك تاۋەلسىزدىك تۇسىندا عانا قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمى 30-جىلدارداعى الاپات اشتىق تۋرالى قۇپيانى تولىق اشۋعا مۇمكىندىك الدى. اۋىلداعى جەكە مەنشىكتى قۇرتىپ، ونىڭ ورنىنا ءتيىمسىز ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتاردى ەنگىزۋ ماسەلەسى بۇرىن عانا ەمەس، بۇگىنگى كۇنى دە وتە وزەكتى. مىسالى، سولتۇستىك كورەيا، افريكا ەلدەرىندە دە اشتىق بولدى. زەرتتەۋ ناتيجەلەرى سولتۇستىك كورەيادا وتكىزىلگەن تاجىريبە 30 جىلدارداعى كەڭەستەر وداعىن ءدال بەينەلەيتىنىن كورسەتتى: مۇندا دا سول ەكونوميكالىق زاڭدىلىقتاردى ەسكەرمەۋ، اشتىق تۋرالى اقپاراتتاردى جاسىرۋ، حالىقارالىق جاردەم مەن قايىرىمدىلىق كومەكتەرىنەن باس تارتۋ، ەكونوميكانى ميليتارلاندىرۋ، جاپپاي قارۋ شىعارۋ ورىن الدى. سوندىقتان ءبىز - قازاقستاندىق عالىمدار، كوللەكتيۆتەندىرۋدىڭ سەبەپتەرى مەن ونىڭ ءوتۋ بارىسىن تەرەڭ زەرتتەۋ، بۇل تراگەديانىڭ ايىپكەرلەرىن انىقتاۋ - ەڭ باستى عىلىمي مىندەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندە تاجىريبەلىك ماڭىزدىلىعىن جويمايدى دەپ ەسەپتەيمىز. مەنىڭشە، جالپى كسرو-داعى جانە قازاقستانداعى كوللەكتيۆتەندىرۋ باعىتىن زەرتتەۋ كەزىندە ەلىمىز باستان كەشكەن تراگەديانىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋ - وتە-موتە ماڭىزدى. ويتكەنى قازاقستان رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالۋدان ماقساتتى تۇردە جەرگىلىكتى ەتنوستى قۇنارلى ايماقتاردان شەتتەتىپ، ەۋروپالىق بولىكتەگى مۇجىقتاردى جاپپاي كوشىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى. زەرتتەۋلەر اشتىق جىلدارىنىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي-يدەولوگيالىق سەبەپتەرى بولشەۆيزمنىڭ ك.ماركس پەن ۆ.لەنيننىڭ ەڭبەكتەرىنە نەگىزدەلگەن ساياسي دوكترينالارىندا جاتقاندىعىن كورسەتتى. اتاپ ايتقاندا، ءدال وسى ماركسيزم كلاسسيكتەرى وزدەرىنىڭ تەوريالىق باعدارلامالارىندا جەكە مەنشىكتى جويىپ، جالپىحالىقتىق مەنشىك، ءابسوليۋتتى پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن قۇرۋدى ماقسات ەتىپ، شارۋالاردى تاريحي ەمەس تاپ جانە جاڭا قوعام قۇرۋدىڭ قاس جاۋى دەپ جاريالادى. اتاپ ايتساق، «كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مانيفەستىندە» «تاپتىق انتوگونيز»، تاپتاردىڭ كۇرەسى ادامزات دامۋىنىڭ قوزعالتقىشى دەپ مالىمدەلدى.
قازاقستانداعى كوللەكتيۆتەندىرۋ باعىتىن جۇرگىزۋدە وسى ناۋقاندى ۇيىمداستىرۋ جانە باسقارۋ ءۇشىن 1928 جىلى 5 تامىزدا كوميسسيا قۇرۋ باستى وقيعا بولدى. رەسەيگە قاراعاندا قازاقستانداعى كوللەكتيۆتەندىرۋ ساياساتىنىڭ ايتارلىقتاي وزگەشەلىكتەرى بولدى. بىرىنشىدەن، رەسپۋبليكادا كوللەكتيۆتەندىرۋمەن ءبىر مەزگىلدە وتىرىقشىلداندىرۋ ساياساتى ءجۇردى، ول جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ۇلگىلەرىنە اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى.
ەكىنشىدەن، ف.گولوششەكين «كىشى قازان» ساياساتىن جۇرگىزۋ، سايكەسىنشە تاپتىق انتوگونيزمدى قوزدىرۋ قاجەت دەپ سانادى. وسىنداي توتەنشە شارالار كوپ جاعدايدا جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ۇلتتىق سەزىمىنە ءتيدى. بىراق بيلىك وزدەرىنىڭ قاتە شەشىمدەرىن قايتا قاراۋدىڭ ورنىنا، شارۋالاردى كۇشتەۋدى جالعاستىرا بەردى. مويىنسىنباعانداردى جازالاۋ ءۇشىن ارنايى سوتتان تىس ورگاندار قۇرىلدى. تەك 1929-1933 جىلدارى سول «ۇشتىكتەر» 9805 ءىستى قاراپ، 22933 ادامعا قاتىستى شەشىم قابىلدادى، سولاردان 3386 ادامدى ەڭ جوعارى - اتۋ جازاسىنا كەسۋ، 13151 ادامدى 3 جىلدان 10 جىلعا دەيىن كونتسلاگەرلەرگە قاماۋ تۋرالى شەشىم شىقتى. كۋلاكتارعا جانە كونترەۆوليۋتسيالىق كۇشتەرگە قارسى كۇرەس جەلەۋىمەن ناعىز زورلىق-زومبىلىق، باسسىزدىق ورىن الدى. جەرگىلىكتى ميليتسيا مەن قىزىل ارميا بولىمدەرى كوپ جاعدايدا تۇرعىنداردى تەرگەۋسىز، سوتسىز اتىپ تاستاپ وتىردى. وسىلاي 1934 جىلدىڭ قازانىندا جازىقسىزدان-جازىقسىز شاكارىم قۇدايبەرديەۆ اتىلدى.
شارۋالاردىڭ، جالپى قالىڭ بۇقارانىڭ نارازىلىقتارى قارۋلى كوتەرىلىستەرگە، رەسپۋبليكادان وزگە وڭىرلەرگە كوشىپ-بوسۋعا الىپ كەلدى. عالىمداردىڭ ەسەبىنشە، 1929-1931 جىلدارى قازاقستاندا 80 مىڭنان اسا ادام قاتىسقان 372 كوتەرىلىس بولعان. اسىرەسە، سوزاق، ىرعىز، ابرالى، ماڭعىستاۋ، شەمونايحا، سامارا جانە باسقا اۋداندارداعى كوتەرىلىستەر اۋىر قايعىمەن وتكەنى بەلگىلى. شارۋالار تولقۋىن باسۋ ءۇشىن بيلىك قۇرعاق ۋادەدەن باسقا، ميليتسيا وتريادتارى مەن تۇراقتى اسكەري بولىمدەردى كەڭ قولداندى. مىسالى، ماڭعىستاۋ وبلىسىندا كاسپي فلوتيلياسىنىڭ كۇشتەرى وسى ماقساتقا جۇمىلدىرىلدى. ءىرى كوتەرىلىستەر مەن تولقۋلارعا قاتىسقانى ءۇشىن 1929-1931 جىلدارى تەك وگپۋ ورگاندارى تاراپىنان 5551 ادام جازالانىپ، سودان 883-ءى اتىپ تاستالدى. مىڭ-مىڭداعان وتباسىلار «كۋلاك ەلەمەنتتەرى» دەگەن جەلەۋمەن رەسپۋبليكادان تاسقارىعا ايدالدى. ستاتيستەردىڭ ەسەبى بويىنشا ءبىر جارىم ميلليونداي ادام باسقا جاقتارعا بوسىپ كەتتى. ۇلى دالا قاڭىراپ، اڭىراپ قالدى. ەلدەن كەتكەن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ورنىنا رەسەي، ۋكراينا، بەلارۋسسيانىڭ ورتالىق وبلىستارىنان تاركىلەنگەن كۋلاكتار كوشىرىلىپ، ورنالاستىرىلدى. وسىلاي كەنىشتەر مەن شاحتالاردىڭ اينالاسىندا مالينوۆكا، وساكاروۆكا سياقتى جۇزدەگەن اۋىلدار مەن كەنتتەر پايدا بولدى. وسى جىلدارى رەسپۋبليكا حالقىنىڭ سانى كۇرت كەمىپ كەتتى. مىسالى، 1926 جىلى قازاقتاردىڭ سانى 3 628 000 بولدى. ال 1939 جىلعى حالىق ساناعى ونىڭ 1 300 000 ادامعا كەمىگەنىن نەمەسە 36 پايىزعا ازايعانىن كورسەتتى.
حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن قاسىرەتتى تاريحتى عىلىمي تۇرعىدان ۇعىنۋ جانە زەرتتەۋ وراسان زور ادام شىعىنىنا الىپ كەلگەن ۆوليۋنتاريستىك الەۋمەتتىك تاجىريبە زارداپتارىنان ساباق الۋ تۇرعىسىنان بۇگىنگى جانە بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن تىم ماڭىزدى ءارى وتە قاجەت. بۇل قازاق حالقى ءۇشىن وراسان گۋمانيتارلىق اپات بولدى. سوندىقتان «اشارشىلىق قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش»، ءبىزدىڭ بۇگىنگى كونفەرەنتسيامىز، وسى ماسەلەلەر بويىنشا جارىق كورىپ جاتقان كىتاپتار، ماقالالار مەن باسقا دا ءىس-شارالار - وتكەن تاريحتى ۇمىتپاي، ۇرپاقتارىمىزعا تاعلىم بولارلىق ءبىزدىڭ ازاماتتىق بورىشىمىز.

يزابەل وگايون، فرانتسيا ۇلتتىق عىلىمي زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى: ءبىر ميلليون ادام بوسىپ كەتتى

- قازاقستاندا كەڭەس بيلىگى ورناعاننان سوڭ، اسىرەسە، قازاقستان كومپارتياسىنىڭ باسشىلىعىنا ف.گولوششەكين كەلگەننەن باستاپ، جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىن وتىرىقشىلداندىرۋ جوباسى كۇن تارتىبىنە باتىل شارالاردىڭ ءبىرى رەتىندە قويىلدى. ماركستىك تەورياعا سايكەس، كوشپەندى ءومىر سالتى كەڭەستىك قوعامنىڭ يدەالىمەن قابىسپايتىنى جايلى وي ايتىلدى. بولشەۆيكتەردىڭ ويىنشا، وتىرىقشىلىق ومىرگە كوشپەندىلەردىڭ ەكونوميكالىق نەگىزىن جانە نەمەسە قوعامنىڭ رۋلىق قۇرىلىمىن قيراتۋ ارقىلى نەمەسە ەكەۋىن ءبىر مەزگىلدە قيراتۋ ارقىلى كەلۋگە بولاتىن ەدى. كومپارتيانىڭ 1928 جىلعى حح كونفەرەنتسياسىندا ف.گولوششەكين ءىرى بايلار مەن «جارتىلاي فەودالدارعا» قارسى قۋدالاۋ ناۋقانىن بەدەلدى رۋ باسشىلارى مەن رۋلاردى السىرەتۋدىڭ العاشقى باسقىشى رەتىندە ۇسىنىسپەن شىقتى. ءسويتىپ، وتىرىقشىلداندىرۋ يدەولوگياسى قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىق جانە الەۋمەتتىك تاجىريبەلەرىن اۋىستىرۋمەن ۇشتاستىرىلدى. قازاق شارۋالارىنىڭ العا قاراي دامۋىن مال باعۋدان ەگىن سالۋعا نەمەسە وتىرىقشى مال شارۋاشىلىعىنا ءوتۋ جانە رۋلىق قۇرىلىمداردى جويۋدى اكىمشىلىك باعىتتاۋ ادىسىمەن جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلدى. كوللەكتيۆتەندىرۋ ناۋقانى جانە استىق، ەت دايىنداۋ جوسپارلارىن ورىنداۋ قاجەتتىگىنە قاراماستان، قازاق كوشپەلىلەرىن وتىرىقشى ءومىر سالتىنا وتكىزۋ ستراتەگياسى 1929 جىلى-اق كوشىپ-قونىستاندىرۋ باسقارماسى ازىرلەگەن شارالاردا اۋىلشارۋاشىلىق «ماماندارىنىڭ» عىلىمي نەگىزدەگەن دالەلدەرىنە سۇيەنىپ جۇزەگە اسىرىلا باستادى. قۇرعاق دالا ايماعىنىڭ بيوگەوگرافيالىق، كليماتتىق جاعدايلارىندا سوزىلمالى جانە كۇتىلمەگەن جۇت بولا قالعاندا كوشپەلى ءومىردىڭ كەلەشەگى جوق جانە ول ءونىمدى ءارى تۇراقتى شارۋاشىلىق قۇرۋ ءۇشىن كەدەرگى بولادى دەپ سانالدى. وسى كوزقاراستارعا سايكەس، مال وسىرۋمەن اينالىساتىن تۇرعىنداردى ورتالىق قازاقستانداعى اۋقىمدى قۇرعاق ايماقتان كوپسالالى اۋىلشارۋاشىلىق ىستەرىن جۇرگىزۋگە ىڭعايلى «ارالىق» جەرلەرگە كوشىرۋ جونىندە شەشىم قابىلداندى. مىسالى، كوشىرىپ-قونىستاندىرۋ باسقارماسىنىڭ 1929 جىلدىڭ سوڭىنداعى ءبىر مىندەتى اشتىقتان ازاپ كورگەن سەگىز مىڭ ادايدى كوشىرىپ، ورنىقتى وتىراتىن مەكەن ۇيىمداستىرۋ بولدى. ولاردىڭ ءبىر بولىگى تۇرىكمەنستانعا ءوتىپ كەتتى. وتىرىقشىلىققا اۋىسۋدىڭ ءبىرىنشى ناۋقانىنىڭ ناتيجەسىندە ءجۇز مىڭنان اسا كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى وتباسىلار كەيبىرى كيىز ۇيدەن قۇرىلعان اۋىلعا ۇقساس «ورنىعۋ بەكەتتەرىندە» ورنالاستىرىلدى.
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جالپى ساياساتىندا وتىرىقشىلداندىرۋ ساياساتى مەن كوشپەلىلەردىڭ تاعدىرى كوللەكتيۆتەندىرۋ مەن استىق جانە ەت دايىنداۋ، قازاقستانداعى اۋقاتتىلاردىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەۋ جانە يندۋستريالاندىرۋ ىستەرىمەن سالىستىرعاندا باسىڭقى ماسەلە سانالمادى. مال وسىرۋمەن اينالىساتىن قازاقتار ءۇشىن ەڭ اۋىر سوققى 1931 جىلى شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن جاپپاي ەت دايىنداۋ ناۋقانى بولدى. ەگەر اشتىقتان ءبىر ميلليون ءۇش ءجۇز مىڭداي ادام نەمەسە رەسپۋبليكا حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرى قىرىلسا، مال باسى قىرىق بەس ميلليوننان سەگىز ميلليونعا دەيىن كەمىدى. ءسويتىپ، وتىرىقشىلداندىرۋ مال باسىنىڭ اپاتتى جاعدايدا جەتىسپەۋىنىڭ سالدارىنان مالشارۋاشىلىق ەكونوميكاسىنا قايتا ورالا الماي، تۇگەلدەي مەملەكەتتىڭ كومەگىنە تاۋەلدى بولىپ قالعان بوسقىنداردىڭ كوشىپ-قونۋىنا ۇلاستى. ءبىر ميلليونداي قازاق كورشى رەسپۋبليكالار مەن باسقا ەلدەرگە كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. وتىرىقشىلداندىرۋ قازاقتاردىڭ باسىم بولىگىنىڭ جاڭادان ۇيىمداستىرىلعان شارۋاشىلىق ۇجىمشارلارىندا قالۋىن كوزدەدى. 1926 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا، قازاق حالقىنىڭ 70 پايىزدايى نەمەسە ءۇش ميلليونداي ادام كوشپەلى نەمەسە جارتىلاي كوشپەلى شارۋاشىلىق جۇرگىزگەن. وسى كوشپەلى مالشىلاردىڭ دەرلىك جارتىسى اشتىقتان قىرىلدى. مال باسىنىڭ شەكتەن تىس كەمۋى جانە ودان كەيىنگى اشتىق قازاقتاردى وتىرىقشىلداندىرۋ ءۇشىن كەرى قايتپايتىن جاعداي قالىپتاستىردى. الەۋمەتتىك تەپە-تەڭدىكتى ءتۇپ-تامىرىنان وزگەرتە، رۋ توپتارىن بەلگىلەنگەن اۋماقتاردا ورنالاستىرا، اعا ۇرپاق داستۇرلەرى مەن جادىن جالعاستىرۋعا كەرى اسەر ەتە وتىرىپ، وتىرىقشىلداندىرۋ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قالىپتاسقان مادەنيەتتى كۇشپەن قۇرتۋ ارقىلى قازاق قاۋىمىنىڭ قابىرعاسىن قاتتى قايىستىرىپ كەتتى.

ەلەنا تيۋرينا، «كسرو-داعى اشتىق» قۇجاتتى حالىقارالىق سەرياسى رەداكتسيالىق القاسىنىڭ مۇشەسى: قازاقتىڭ ەڭ ۇلكەن قاسىرەتى

- 1932 جىلى اۋىل حالقى اشتىقتان قىرىلىپ، قازاقستاندا وتە اۋىر جاعداي ورىن الدى. قازاقتار رەسەي مەن قىتايدىڭ كورشىلەس وڭىرلەرىنە كوشە باستادى. بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسىنىڭ اتىنا 1932 جىلى 2 ساۋىردە شارۋالاردان تۇسكەن شاعىمدا «اش-جالاڭاش بۇقارا جانىنداعى بالالارىمەن تالعاجاۋ ىزدەپ، جولداردا شىبىنداي قىرىلىپ جاتقانى» ايتىلادى. ۆ.كوندراشيننىڭ ايتۋىنشا، مۇنىڭ باستى سەبەبى قازاقستانداعى قىسقا مەرزىم ىشىندە جۇرگىزىلگەن كوللەكتيۆتەندىرۋ بولىپ وتىر. 1931 جىلدىڭ كۇزىندە رەسپۋبليكاداعى 78 اۋداننىڭ 70 پايىزى كوللەكتيۆتەندىرىلدى. مالشارۋاشىلىق ۇجىمشارلارىندا مالداردى مەيىرىمسىزدىكپەن قوعامداستىرۋ ساياساتى، كوشپەلى حالىقتى كۇشتەپ وتىرىقشىلاندىرۋ جانە مال ونىمدەرىن دايىنداۋدىڭ شامادان تىس جوسپارلارى رەسپۋبليكا مال شارۋاشىلىعىنىڭ قيراۋىنا اكەپ سوقتى. 1932 جىلدىڭ اقپانىنا ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتاردىڭ 87 پايىزى، جەكەلەردىڭ 51,8 پايىزى مالدارىنان تۇگەل ايىرىلدى. بۇكىل قازاقستان بويىنشا كولحوزشىلار مەن جەكە مۇلىك يەلەرى اشتىقتان، قىرعۇلاق پەن سۇزەكتەن قىرىلىپ، ءتىپتى ادام ەتىن جەۋ جاعدايلارى ورىن الدى. قىلمىس اسىرەسە، بالالار قىلمىسى ءورشىپ كەتتى.
2009 جىلى ەۋروپا كەڭەسىنىڭ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسى حح عاسىردىڭ 30 جىلدارى الاپات اشتىق ورىن العان بۇرىنعى كسرو رەسپۋبليكالارىندا بولعانى بەلگىلى. سول كەزدە دەلەگاتسيا مۇشەلەرى اشتىق تاريحى تۋرالى قۇجاتتاردىڭ ءتۇپ نۇسقالارىمەن تانىسىپ، ولاردى زەرتتەدى. ەكپا 2010 جىلى قابىلداعان №1723 رەزوليۋتسيادا ادام قۇقىقتارىنىڭ ايتىپ بولمايتىن دارەجەدە بۇزىلۋىنا الىپ كەلگەن ستاليندىك توتاليتارلىق جۇيە ايىپتالادى. وسى رەزوليۋتسيانىڭ 6 تارماعىندا: «قازاقستاندا ميلليونداعان جان جاپپاي اشتىقتان قۇربان بولدى جانە ولگەندەردىڭ سانى بۇرىنعى كسرو حالىقتارىنا سالىستىرعاندا اناعۇرلىم ارتىق. ءومىر بويى ءداستۇرلى تۇردە مال وسىرۋمەن اينالىسىپ كەلگەن كوشپەلى حالىق كۇشپەن وتىرىقشىلاندىرىلىپ، يەلىگىندەگى مالىنان ايرىلدى. بۇل الاپات اشتىق قازاق حالقىنىڭ ەڭ ۇلكەن قاسىرەتى رەتىندە ەستە قالادى».

ايحان ءشارىپ

«ايقىن» گازەتى