«Gәkku» dep janghyrghan aqqu arman
Almatyda «Adyrna» birlestigining úiymdastyruymen úly kompozitor, әnshi, aqyn Ýkili Ybyray Sandybayúlynyng ómiri men shygharmashylyghyna arnalghan konserttik kesh ótti.
Qara múryn ústadan bekzat tughan Ybyray jaqsylardyng mәjilisin kórkeytken, jan dumanyna ainalghan ónerimen, alty qyrdyng astynan estiler aruaqty әnimen tughan elge hannan da qadirli bolghany ayan. Án sauyqtyng jana piri, jas perisi topty jaryp shyqqanda Aqan seri men Birjan sal bek lәzzatlu quanyp, qatarlaryna alghan eken. 1927 jyly Burabaygha aldyrtyp, Oqjetpesting eteginde tyndaghan kezde әnshilik qiyapatyna Sәken Seyfullin qayran qalyp, basyn iygen. Al, mahabbat pen arman-ansardyng aqquynday «Gәkkui» 1936 jyly Mәskeude ótken qazaq óneri men mәdeniyetining alghashqy dekadasynda E.Brusilovskiyding «Qyz Jibek» operasynda ghajayyp әnshi Kýlәshting bas ariyasyna ainalyp, alash әnining abyroyyn asqaqtatqan edi. Áriyne, búl tegin emes-tin. Búl últtyng jan jýiesine jalghasqan Ýkili Ybyray ónerining kiye-qúdireti bolatyn.
Almatyda «Adyrna» birlestigining úiymdastyruymen úly kompozitor, әnshi, aqyn Ýkili Ybyray Sandybayúlynyng ómiri men shygharmashylyghyna arnalghan konserttik kesh ótti.
Qara múryn ústadan bekzat tughan Ybyray jaqsylardyng mәjilisin kórkeytken, jan dumanyna ainalghan ónerimen, alty qyrdyng astynan estiler aruaqty әnimen tughan elge hannan da qadirli bolghany ayan. Án sauyqtyng jana piri, jas perisi topty jaryp shyqqanda Aqan seri men Birjan sal bek lәzzatlu quanyp, qatarlaryna alghan eken. 1927 jyly Burabaygha aldyrtyp, Oqjetpesting eteginde tyndaghan kezde әnshilik qiyapatyna Sәken Seyfullin qayran qalyp, basyn iygen. Al, mahabbat pen arman-ansardyng aqquynday «Gәkkui» 1936 jyly Mәskeude ótken qazaq óneri men mәdeniyetining alghashqy dekadasynda E.Brusilovskiyding «Qyz Jibek» operasynda ghajayyp әnshi Kýlәshting bas ariyasyna ainalyp, alash әnining abyroyyn asqaqtatqan edi. Áriyne, búl tegin emes-tin. Búl últtyng jan jýiesine jalghasqan Ýkili Ybyray ónerining kiye-qúdireti bolatyn.
Shyn mәninde, әn ónerining barsha óresimen ólshesek, Sәken aitsa aitqanday, «Birjan sal, Aqan seri, Ybyraylar Almaydy Shalyapindi qaptalyna!». Bolmasa, Almatydan at shaptyrym kóshe atap, Shalyapinge alashtyng әn ardagerlerin jyghyp berip jýrgen ózimizding sholaq oily sheneunikterimiz. Óz erlerimizdi, óz kemengerlerimizdi eskeru jaghy kem soghyp jatqany ótirik pe. Aqan men Birjan kósheleri bar ma, joq pa, bar bolsa ol sholtandaghan sholaq kósheler qay jerde, qay quysta jasyrynyp jatyr, - eshkim tap basyp aita almas. Sol siyaqty, qazaqtyng dәstýrli әni men dombyrasy da teledidar men ýlken konserttik zaldardan shetke qaghylyp, qaghaju kórgen ógeyding kýiin keship jýrgenine kóz júmudyng jóni joq-au.
Ýkili Ybyray ómirde de, óner de shyrghalandy kóp shekken qasiretti túlgha. Sonymen birge, qaysar da asqaq. Ónerine qanshalyqty adal bolsa, aryna qylday qylau týsirmey ótken. Kenesting kelensiz kespirsizdigin uytty әjuamen syqaqtaghany әli kýnge el auzynda anyz bolyp aitylady. «GPU degen sotynyz. Jýrip túr ghoy hotynyz...» dep alyp, ýshtikting ýkimimen sottalyp, barsa kelmeske aidalar aldynda da tilin tartpaydy, rayynan qaytpaydy. Kenes ókimetine de, kәmpeskege de narazylyghyn ashy tilmen ashyq aitady. Áuelde «qiqar shaldy» qútqaru niyetinde bolghan Júmabay Shayahmetovting de endi ony aidatpasqa sharasy qalmaydy. Sóitip, Ýkili babanyng sýiegi qayda qalghany da belgisiz. Búl az bolghanday, «halyq jauy» degen aidar taghylyp, atyn ataugha tyiym salynghasyn, әnderi de barymtagha týsti. «Qaratorghayyn» Syr boyyndaghy bir kelinshek shygharghan dep, «Anshynyng әnin» Ásetke telidi. Eng shoqtyqty әnderining biri «Tolqyn» da Ýkili Ybyraymen birge repressiyagha úshyrap, sózi ózgertilip, kolhoz túrmysyn jyrlaytyn әnge ainaldyryldy, deydi óner zertteushi, әnshi Erlan Tóleutay. Sóitip, «Tolqynnyn» әuenimen «Elim bar kolhoz bolyp kýlimdegen, Kólik bar traktorday dýrildegen» dep әndetken eken kolhozdastyru dәuirinde. Tek ótken ghasyrdyng sekseninshi jyldary ghana óner zertteushi, sazger Iliya Jaqanovtyng ruhany qayrat kórsetuining arqasynda, әnshi Qayrat Baybosynovtyng biregey oryndaushylyq sheberligi jәne septesip, qazaq muzykasynyng altyn qoryna qayta oralghan eken. Toghyz tolghauly «Tolqyndy» shyrqaghanda italiyandyq әn bilgirleri tang qalghanyn kezinde Qayrat әnshining óz auzynan estigenimiz bar edi. Ybyray atamyzdyng basqa birqansha әnderining «halyq әni» degen jalpylama atty jamyluy da keshegi kenes zamanyndaghy ruhany jaydaqtyq pen jetesizdikting kórinisi bolatyn.
Shýkir qúdaygha, ainalayyn halqy erkin tynystaghan býgin tangha úly kompozitordyng 50-ge tarta әni jetipti. «Gәkku» men «Qaldyrghannyn» keng taralghan әldeneshe núsqalarymen birge. Ýkili Ybyray әnderining altyn qorda qordalanyp saqtaluyna, әlbette, qazaqtyng 1000 әnin jinap notagha týsirgen últy polyak A.Zataevich sinirgen enbek bagha jetkisiz. Al endi sol kisige Ýkili Ybyray әnderin eng kóp aityp bergen adamnyng biri aikól jazushymyz Sәben, kәdimgi Sәbit Múqanov boluy da bir ghajap. Ekinshi bir polyak, kompozitor әri hormeystr Ivan Kosyk qazaq fenomenining әnderine tәnti bolyp, 1928 jyly ózi sabaq beretin Petropavl pedtehnikumynda Ýkili Ybyraydyng konsertin úiymdastyrypty. Jalpy, Kókshetaudaghy qazaq әnining Birjan sal, Aqan seri, Baluan Sholaqpen qatar atalatyn tórt bәiteregining biri - Ybekeng әnderin býginge jetkizushiler ishinde halyq aqyndary Tayjan Qalmaghanbetúly, Moldahmet Tyrbiyev, Shәken Otyzbaev, Músa Asayynov, Dәnesh, Bәiseyit, Ábiqay syndy әnshiler, muzyka zertteushi B.Erzakovich, Iliya Jaqanov, kókshetaulyq muzykatanushy Gýlsim Bәitenova, soltýstikqazaqstandyq aitys aqyny IYgibay Álibaev, әdebiyetshi Sәrken Qúlmaghanbetov, auyl aqsaqaly Qayyrly Seyitjanov, t.b. esimderin erekshe ataugha bolady. Ahmet Júbanovty aitpaghanda, Ýkili Ybyray shygharmashylyghyn túnghysh zertteushilerding biri Esmaghanbet Ysmayylov ekendigin de bireu bilse, bireu bilmes. Ondaghan jyldar boyy nota betterinde qalyp, búryn aitylmay jýrgen әnderin qayta janghyrtyp, el nazaryna úsynuda dәl qazirgi kýnderde belgili әnshimiz Jolaman Qújimanovtyng elgezektik tanytyp, dәstýrli jas әnshilerge ýiretuin de asa qúptarlyq is sanaymyz.
Sonymen, Gh.Mýsirepov atyndaghy akademiyalyq jastar teatrynda ótken «Hannan da qadirlimin tughan elge» dep atalatyn әn keshi halqymyzdyng dәstýrli ónerining ruhyn asqaqtatty. Áueli Qazaqstannyng enbek sinirgen artiysi, rejisser Saghyzbay Qarabalinning sahnalauymen qoyylghan «Gәkku» әnining shyghu tarihynan shaghyn kórinis jas Ybyraydyng arman aqquyn әdemi beynelegendey. Osynday aqqu-arman teatr shymyldyqtaryn myng mәrte jelpip, әlemdi sharlaghan Kýlәsh - «Gәkkuge» jalghasty. Qazaq әnining abyroyyn úly biyikke kótergen, búlbúl Kýlәshti 24 jasynda KSRO halyq artiysi atandyryp, múndy qazaqty maqtnyshqa bólep, últ ruhyn aspandatqan ol jaygha barshamyz qanyqpyz.
Án keshin Erlan Tóleutay týrlendire jýrgizip, Ýkili Ybyray ómirinen kóptegen tyng derekter keltirip, әr әnning belgili-belgisiz tarihtaryna toqtalyp, leksiya konsert dәrejesine jetkizdi deuimiz kerek. Ataqty «Gәkku» әnining bes týri oryndaldy, «Qaldyrghannyn» eki núsqasy shyrqaldy. Zal toly halyq dombyranyng qonyr kýmbirine qosyla әuelegen dәstýrli әnge susap qalghan eken. Ýkili Ybyraydyng «Qarakózi» men «Hararayy», «Kidik-ayy» men «Ararayy», «Kókeykestisi» men «Qaratorghayy», «Shalqymasy» men «Jeldirmesi», «Al, gәkku» men «Jiyrma besi», «Tolqyny» men «Qyzyl asyghy» qúlaq qúryshyn qandyrdy. «Ýkili Ybyraydyng qoshtasuyn» Kókshetaudan at terletip arnayy kelgen jyrshy-jyrau Júmabay Esekeev aqsaqal oryndap, әn ardagerine qatysty oralymdy oilaryn aitty. Osynday úly dugha alghash shyqqan Didar Júmabekqyzy, jas әnshiler Talghat Ábughazy, Jaqsygeldi Mayasarov, Jasúlan Saqaevtar kópshilik kónilinen shygha bildi. Sonymen birge, Erkin Núrhanov, Sәule Janpeyisova, Sayat Núrghaziyn, Erlan Qújimanov, Ardaq Isataeva siyaqty dýldýl әnshiler Ýkili baba әnderin bar babynda balqytty. Qarshyghaday Erlan Rysqaly búl joly da ózining әnshilik darynyna tәnti etti. Sahnagha birinen song biri shyghyp, keshti týiindegen Jolaman Qújimanov, Ramazan Stamghaziyev jәne Erlan Tóleutay syndy qazaq әnining maytalmandary Ýkili Ybyray ruhy elimen birge jasay beretinin taghy bir aighaqtady.
«Jaqsynyng jaqsylyghyn ait, núry tasysyn» demekshi, búl konsertke «Atamúra» korporasiyasynyng preziydenti Rahymghaly Qúl-Múhamed, «Jay Ay» Shyghys Tiybet medisinalyq ortalyghynyng diyrektory Jasan Zekeyúly, «Dәulet» sharua qojalyghynyng iyesi Ótemis Mahanov, «Sarjaylau» qymyz ortalyghynyng diyrektory Ahmetbek Núrsiylә, «Asyl kitap» baspasynyng basshysy Jasúlan Seydahmetovter demeushilik jasaghan eken.
Qoryta kele aitarymyz, «Adyrna» últtyq-etnografiyalyq birlestigi 2010 jyldan beri Birjan sal, Aqan seri, Múhiyt, Jayau Músa әnderinen konsertter úiymdastyrdy. Ókinishke qaray, sol kezde osynau úly ónerpazdar tughan ónirlerden demeushilik qol úshy sozyla qoymady. IYә, sol ónirlerdegi oblys әkimderining qúlaqtaryna altyn syrgha. Býgingi Ýkili Ybyray keshinde de bayaghy jaybaraqattyghymyzdyng ayaghy san soqtyrdy. Biraq soghan qaramastan, iygi bastama jalghasyn tappaq. Alda Baluan Sholaq, Estay, Áset, Mәdi, Qapez, Kenen, Nartay, Jambyl әnderinen ýlken konsertter beru josparlanuda. Osy rettegi birtalay qiyndyqtargha qaramastan, «Adyrnanyn» jas jetekshisi Arman Áubәkir qazaq әnining jalauyn jelbiretudi kózdegen izgilikti oi-múratyn aqyryna deyin aparady dep senemiz.
Qorghanbek AMANJOL,
«Egemen Qazaqstan»
ALMATY.
Suretti týsirgen Bersinbek SÁRSENOV.
