Álimghazy Dәulethan, tarih ghylymdarynyng kandidaty:

- Álimghazy agha, siz tarihshy bolghan son, alghashqy súraghymyzdy orystildi jurnalister joq jerden talas tudyryp jatqan Mústafa Shoqaydyng tarihynan bastasaq. Alash qayratkerin «fashisterding qúiyrshyghy» dep qaralau jәne osynday ruhany sodyrlyqtyng sotta jenip shyghuy - últty qorlaghanmen para-par dýnie bolmay ma?

- El tәuelsizdigine 21jyl bolghanda Shoqay turaly múnday әngimening shyghuy - egemendigimizding әlsizdigin, bostandyghymyzdyng solqyldaqtyghyn kórsetedi. Al búl - últ namysyn qorlau ghana emes, memleketting tәuelsizdigin moyyndamau degen sóz. Alash ziyalylaryn qaralau - ishki-syrtqy jaulardyng bizge ashqan sayasy nauqanynyng úshyghy.

Miyheev sekildi jazghyshtardyng qazaqtyng memlekettigine, eldigine qarsy aityp jýrgen synarezu sózderine jauap retinde men byltyr «Ayqyn» gazetine maqala jazgham. Olardyng qazaqtardy kinәlauynda negiz bar, óitkeni bizde memleket bolmaghan, shekara, qala bolmaghan degen sózderdi ózimizding basshylar aityp jýrgen joq pa?! Ángime óz ishimizden bastalghan son, kóldeneng kók atty ne demeydi? Bir auyz sózben aitqanda, Óskemen sotynyng Mústafa Shoqaydy qaralauy - qazaqty orys shovinisterining astyna jyghyp bergenmen birdey jauyzdyq boldy. Búlardyng Mústafany әli de jau sanauy - biz tәuelsiz memleket bolsaq ta, eshnәrsening ózgermegenin kórsetedi.

Álimghazy Dәulethan, tarih ghylymdarynyng kandidaty:

- Álimghazy agha, siz tarihshy bolghan son, alghashqy súraghymyzdy orystildi jurnalister joq jerden talas tudyryp jatqan Mústafa Shoqaydyng tarihynan bastasaq. Alash qayratkerin «fashisterding qúiyrshyghy» dep qaralau jәne osynday ruhany sodyrlyqtyng sotta jenip shyghuy - últty qorlaghanmen para-par dýnie bolmay ma?

- El tәuelsizdigine 21jyl bolghanda Shoqay turaly múnday әngimening shyghuy - egemendigimizding әlsizdigin, bostandyghymyzdyng solqyldaqtyghyn kórsetedi. Al búl - últ namysyn qorlau ghana emes, memleketting tәuelsizdigin moyyndamau degen sóz. Alash ziyalylaryn qaralau - ishki-syrtqy jaulardyng bizge ashqan sayasy nauqanynyng úshyghy.

Miyheev sekildi jazghyshtardyng qazaqtyng memlekettigine, eldigine qarsy aityp jýrgen synarezu sózderine jauap retinde men byltyr «Ayqyn» gazetine maqala jazgham. Olardyng qazaqtardy kinәlauynda negiz bar, óitkeni bizde memleket bolmaghan, shekara, qala bolmaghan degen sózderdi ózimizding basshylar aityp jýrgen joq pa?! Ángime óz ishimizden bastalghan son, kóldeneng kók atty ne demeydi? Bir auyz sózben aitqanda, Óskemen sotynyng Mústafa Shoqaydy qaralauy - qazaqty orys shovinisterining astyna jyghyp bergenmen birdey jauyzdyq boldy. Búlardyng Mústafany әli de jau sanauy - biz tәuelsiz memleket bolsaq ta, eshnәrsening ózgermegenin kórsetedi.

- Mústafa qarsy bolsa, kelmeske ketken Kenes biyligimen alysqan joq pa?! Al biz tәuelsiz elmiz ghoy, últymyzdyng úlylaryn aqtap qalugha qauqarymyz joq pa sonda?

- Shyndyq solay bolyp túr! Óitkeni el egemendik alghannan keyin bizde otarsyzdanu iydeyasy, qúldyq sanadan arylu nauqany jýrgen joq. Sonyng saldarynan tarihy túlghalarymyz, Alash arystary últ kósemi bola almady. Bizding sottarymyz qazaqqa jany ashymaydy, últqa qarsy qyzmet qylady. Sonyng kesirinen býgingidey egemendik alghan tústa da Mústafa Shoqaydyng aruaghy kýnirenip jatyr.

- Olay bolsa, orystildi aghayyndardyng Shoqaygha shýiliguin shovinisterding jana nauqany bastaldy dep úghynsaq, qatelespeytin shygharmyz...

- Áriyne. Putin biylik basyna kelgen kýnnen bastap, Reseyde shovinister nauqany kýsh aldy. Mәselen, kavkazdyqtardy jappay qyryp-joy, olardy ortalyq qalalardan alastau, shetelderdegi orys azamattarynyng mýddesin, tilin, dinin qorghau ashyq qolgha alyndy. Basqa elderdegi orystardy Reseyge shaqyru bastaldy. Múny keyin toqtatty. Óitkeni olardyng tarihy mýddesi - Qazaqstandy, Ortalyq Aziyany jaulau. Sondyqtan bizdegi orystardy shaqyru iydeyasynan ainydy. Endi sol búrynghy imperiyalyq josparlaryna júmys isteude, oghan Kedendik odaq, Euraziyalyq odaq iydeyasy dәlel bola alady.

Bizding biylik basyndaghylar - keshegi komsomoldar, pionerler. Olardyng boyynda orysqa qúldyq sana basym. Mәskeu qalay mónireydi, Aqorda solay mekirenedi. Yaghni, ayaqbaulary Mәskeuding qolynda. Kezinde bizding sheneunikterding bәri Reseyding ýsh әribine qyzmet qylghan, tizgini solardyng qolynda. Orysqa óre týregele almaytyndyghymyz - sol.

- Qazaqtyng últtyq memleket boluyna janyn salghan qayratkerding atyn arashalaugha Aqordadaghy býgingi biylik aralasuy kerek edi. Ókinishke qaray, olay bolmady. Búny qalay týsindirer ediniz?

- Marqúm Qúdaybergen Súltanbaev parlamentte jýrgen tústa gazetke súhbat beripti. Sol súhbatynda: «Parlamentte jýz shaqty әrtis bar, ishindegi professionaly men ekenmin», - degen edi. Kópke topyraq shasha almaymyn. Biraq biylikke halyq ýshin qyzmet qylam dep barghan adam qanday jaghday bolsa da, últyn qaralatpaugha tiyis qoy. 2007 jyldyng 25 qazan kýni «Qazaq әdebiyeti» gazetinde Arman Júmadilovtyng «Tarih - últ ruhynyng altyn qoymasy» degen maqalasy jariyalandy. Maqalada EQYO sammiytine tóragha bolamyz dep Europany aralap jýrgende el basshysy: «Biz tarihymyzdy oqytqanda, últ-azattyq kóterilister turaly, elimizding tarihynda bolghan tragediyalar turaly aitpaugha tyrysamyz. Óitkeni olar adamdardy lankestikke, terroristik oqighalargha úmtyldyruy mýmkin», - dep sóilepti. Búdan artyq últqa, tariyhqa qanday qiyanat bolmaq?

- Degenmen, býgingi aqordalyqtardyng oi-pighyly - qazaq elining ótken tarihyn úmyttyryp, 1991 jyldan bergi «jana» tarihty úrpaq jadyna jazu ekenin biraz tәuelsiz qayratkerler aityp jýr. Ol «tarihtyn» basty keyipkeri Núrsúltan Nazarbaev boluy kerektigin osy pighyldan angharugha bolmay ma?

- Tarihty aitu - lankestik oqigha retinde sipattalatyn bolsa, biylikten ne súraugha bolady? Biz Janaózen qyrghynyna biylik jauap bersin dep talap etken bolamyz. Al biylik qazaqtyng qúndylyghyna pysqyryp qarau týgili, aidyn-kýnning amanynda basyna teuip, tarihyna týkirip otyr. Tarihty eshkim joqqa shyghara almaydy nemese 20 jyldyq uaqytty ýlken tarih retinde baghalau - byljyraq әngime. Jiyrma jyl tarih bolmaydy, tarihty halyq jasaydy.

- Nazarbaev demekshi, kóshede saghyz shaynaghandargha qudalau jasaugha núsqau bergen preziydent Alash arysy Shoqaygha arasha týsui kerek pe edi, joq әlde búl taqyryp saghyzgha qaraghanda manyzdy emes pe?

- Múnyng bәri ainalyp kelgende memlekettik sayasatqa tireletin sharua. Biz memlekettik sayasatta últ tragediyasyn aitpasaq, naqaq tógilgen azamattarymyzdyng qanyn joqtay almasaq, onda nesine el bolyp otyrmyz? Úrpaqty qay tarihpen tәrbiyeleymiz sonda? Qazaqqa qazaqtyng jany ashymasa, Shoqay siyaqty jat jaghalap jany qalghan azamattarymyzdy egemendikting kezinde eleuding ornyna ógeysitsek, onda nesine memleket bolyp, nesine Astana salyp, asyp-tasyp otyrmyz?

- Biyl goloshekindik asharshylyq nәubetine 80 jyl toldy, biraq tarihy shyndyq taghy da atausyz qalatyn siyaqty. Nemister Ekinshi dýniyejýzilik soghysta 6 million evreydi qyrghany ýshin ómirlik aiyp-púl tólep otyr. Al biz ashtyqta 4 million qazaqtan aiyryldyq. Osy genosidting qúnyn Reseyden nege súramaymyz?

- Súray almaymyz, óitkeni bizding biylik basynda otyrghandarda últqa qyzmet qylayyn degen jiger joq. Qúldanghanbyz, ruhymyz ólgen halyqpyz ghoy, biz. Asharshylyq, repressiya - bәri qazaqty tamyrynan aiyrugha, sol arqyly Túrannyng jerin basyp alugha baghyttalghan jauyz sayasat bolatyn. Shyny kerek, joyylyp kete jazdadyq. 1937-38 jyly Kremli 25 myng ziyalymyzdy qyzyl qasapqa salghannan keyin, búl elde әke-sheshesin tanymaytyn, otandy bilmeytin, últty sezinbeytin qyzyl ýkimetting qúiyrshyq «ónimderi» qaldy. Olar últ degen sózden ýrikti. Qysqasy, elde bas kóteretin azamat qalmady, memleketti qúl-qútandar biyledi, baqa-shayan basqardy. «Múrtqa ókpelep jýrgende, saqal shyqty» degendey, biz keshegi qyzyl iydeyamen ósken úrpaqtargha, yaghny býgingi biylik basyndaghylargha ókpelep jýrgende, olardyng ornyna balalary men nemereleri kelip jatyr. Búl buynnyng boyynda últ degen kod mýlde joq.

- Áleke, qazaq halqynyng Jonghar shapqynshylyghyn aitpaghanda, Reseyden kórgen qorlyghy sýiekten ótedi. Biraq Resey dese әli emeshegimiz ezilip, orys tiline tórimizdi beremiz. Osynyng sebebin siz qalay týsindirer ediniz?

- Qazaqta «kýshiginde talanghan» degen sóz bar. Sondyqtan da meyli qala qazaghy, meyli auyl qazaghy bolsyn - bәri qara túyaqtan hәl ketken halyq. Eger tәuelsizdikke qolymyz jetpegende, biz osy 20 jylda úshqan qústay orystanatyn edik. Óitkeni jetpis jyldan beri orystandyrudyng barlyq sharty jasalyp, tek qara orys bolugha 20-30 jyl uaqyt qana qalghan bolatyn. Onyng ýstine din degen betperdemiz alynghan son, kosmopolittik jyldamdyghymyz tipten tezdedi. Tilden, odan keyin islam dininen aiyrylghan son, qúdaysyz ateistik qoghamgha tap boldyq. Býgingi biylikting paraqor, әdiletsiz boluy, al halyqtyng ruhsyz, qúl boluy - sol imansyzdyghymyzdan. Imansyzdyghymyzdyng saldarynan Rim papasynyng qolynan kelmegen keremetti istep jatyrmyz, býkil dinderding basyn biriktirdik-mis dep.

- Aytpaqshy, siz juyrda bir jiynda kóshi-qon mәselesining 2014 jylgha deyin toqtatylghanyna ashyna, janynyz kýizelip pikir aittynyz. Kóshi-qondy toqtatugha preziydentten basqanyng qúzyry jetpeytinin eskersek, Nazarbaevtyng osy әreketin siz qalay baghalaysyz?

- Kóshi-qon egemendikpen birge tәp-tәuir bastalghan. Biraq ayaq astynan nege toqtalyp qalghanyn halyq týsinbey, dal bolyp jýr. Búl - ýlken saual. Kóshting toqtau sebebin jaqsy bilem, biraq qazirshe múny aita almaymyn. Óitkeni dәl qazir onyng uaqyty emes. Kóshti toqtatu - qazaqqa jasalghan zúlym sayasat boldy. Sonday-aq kóshting toqtauyna imperiyalardyng da yqpaly bar dep oilaymyn, biraq ony ózimiz iske asyryp otyrmyz.

Biyliktegi qara «orystar» jýrgizip otyrghan sayasat shettegi 5 million qazaqtyng tamyryna balta shauyp, soryna qalyp otyr. Qazir olargha qazaq emes, múnay men gaz, aqsha qajet. Al basqa qúndylyqtar olardyng jadyna jazylmaghan.

- Kóshi-qonnyng qantaryluy Janaózen qyrghynymen baylanysty ekenin biylikting ózi mәlim etti. Degenmen, kóshti toqtatumen eldegi qazaq mәselesin nemese әleumettik jaghdaydy sheshuge bolady dep oilaysyz ba?

- Janaózende qanday әdiletsiz sot jýrgizilgenin bәrimiz bilemiz. Biraq biylik aityp jýrgendey, oqighany qay oralman bastapty? Eshkim aita almaydy. Óitkeni múnda halyqty arandatu, ereuildi bireuge jabu siyaqty aram pighyl bar. Sheteldegi qazaqty otangha shaqyrudy toqtatumen múndaghy әleumettik mәseleni, qazaq mәselesin azaytu degen oy - sandyraq.

Qazaq mәselesin, әleumettik mәseleni sheshu - biylikting qolynda. Oralmandar eshkimning nesibesin jep jatqan joq, qayta olardyng kvotasyn biyliktegilerding ózi talan-tarajgha saldy.

- Siz bir súhbatynyzda «Qazaqstannyng shekarasyn imperiya bekitken, búl әdiletsiz bólis boldy» depsiz. Endeshe qazaq jerining kórshi memleketterdegi tarihy ýlesi qansha edi?..

- Men Ly Bay aqyn turaly maqalamda qazaqtyng jerining shekarasy turaly ashyq aitqan edim. Biz Qytaymen shekarany belgilep alghan el retinde maqtanyp jatyrmyz, al qytaylar qazir balabaqsha-mektepterinde ózderining jerin bizding Balqash kóline jetkizedi. Úrpaqty solay oqytyp, tәrbiyelep jatyr. Eger tәuelsiz el ekenimiz ras bolsa, Qytaydyng osy sayasatyna nege ashyq pikir bildirmeymiz? Ony oilaghan kim bar bizde? Qytaydyng Chan Lúng degen zúlym patshasy: «Tarihty qashan da jenimpazdar jazady. Eger men bir adamdy óltirsem, qylmysker retinde jazalanam. Al milliondaghan halyqty qyryp, jerin tartyp alsam, onda memleket qalyptastyrugha ýles qosqan adam retinde atym qalady. Sondyqtan maghan adamsyz Jonghariya, adamsyz Qashqariya kerek», - depti. Dәl osy sózdi orys patshasy da aitqan: «Týrkilerdi jaulap alyp, olardy jer betinen qyryp-joyyp jiberu qylmys emes, sauap», - depti. Qysqasy, qazaq jerine eki imperiya da qyzyqqan, barlyq zúlym sayasat sol ýshin jasalghan. Shekara mәselesin jenimpazdar, eki imperiya әldeqashan ózderine tiyimdi etip jazyp, syzyp qoyghan.

- Agha, bizding Qytaymen eki aradaghy memlekettik qúqymyz qanshalyq qarastyrylghan dep oilaysyz, olar bizdi ózderine barlyq jaghynan teng qúqyly memleket retinde moyynday ma?

- «Qúldy bәrekeldi óltiredi» degen ashy sóz bar. Bizding maqtanshaqtyghymyzdy biletin elder qazir Qazaqstandy jer-sugha syighyzbay maqtaytyn bolghan. Bizding biylik maqtaghangha mәz. Basqasy basqa, Qytaymen ten-qúqyly sayasat jýrgizip otyrmyz deu kýlkili әngime. Qytay Shynjandaghy qazaqty nege jibermey otyr? Múnda ýlken sayasat jatyr, yaghni, olar «qazir 1,5 million qazaq Qazaqstangha qosyla ma, joq әlde 9,5 million qazaq bizge qosyla ma?» degen mәngilik mýddeni kózdeude. Biz Qytaymen qanshalyq aiqara qúshaqtassaq, olardyng qoly bizding qabyrghamyzdy sonshalyq syndyryp jatyr. Átten, qytaylardyng sol qytymyr sayasatyn týsinbey otyrmyz-au!..

- Endeshe bizding shyghystaghy kórshimizdi tanu dengeyimiz de tómen boldy ghoy...

- Mýlde tanymaymyz. Qytaydy tanu ýshin, elding ishki-syrtqy sayasatynda «qytaysha» qyzmet etip ýirenumiz kerek. Tәuelsizdik alghan jyldary qytaytanushylarymyz bar edi, sony paydalanbadyq. Qytaytanu degenimiz ne? Ol Qytaydyng tarihyn, mentaliytetin, jaratylysyn, kýreskerligin, sayasatyn, otbasyn tanu degen sóz. Qytaydy qazir tany bilmesek, qalay qytay bolghanymyzdy bilmey qalamyz!

- Ángimenizge raqmet!

Júqamyr ShÓKE,

«D»

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 24 (152)  06 mausym 2012 jyl