Daniyar AShIMBAEVTYNG «Kazahy za nezavisimosti ne borolisi» («Vremya», 26 sәuir) atty maqalasyna oray

Daniyar AShIMBAEVTYNG «Kazahy za nezavisimosti ne borolisi» («Vremya», 26 sәuir) atty maqalasyna oray

IYә, bir zarly aqynnyng «Ýy týbinen ýiirli qasqyr úlyp, Syrttandarym qorada jatty búghyp» dep bastalyp:
Óter búl shaq atagha, balagha syn,
Alla jetim-jesirdi ayalasyn.
Alla ghana ayasyn,
Bilemin tek
IYә, bir zarly aqynnyng «Ýy týbinen ýiirli qasqyr úlyp, Syrttandarym qorada jatty búghyp» dep bastalyp:
Óter búl shaq atagha, balagha syn,
Alla jetim-jesirdi ayalasyn.
Alla ghana ayasyn,
Bilemin tek
Myna zaman qazaqty ayamasyn, - dep ayaqtalatyn óleni eske týsedi. Sonsha zarlaytynday basyna ne kýn tudy, elimizde tynyshtyq, ýrpek sary, aqkirpik deysing be, qyrghysh túmsyq jalpaq bet, qysykóz deysing be, 130 әlde 140-tan astam últ ókilderi mәre-sәre ghúmyr keship jatyr deuiniz de mýmkin-au. Dúp-dúrys. Biraq Qazaqstandaghy keybir basylymdardyn, әsirese «Vremya», «Svoboda slova», «Sentral Aziya monitor» siyaqty oryssha gazetterding songhy kezdegi nebir býirekten siraq shygharatyn materialdaryn oqyp otyryp, amalsyzdan «apyr-ay, mynalar bir bәleni bastaghan joq pa?», «mynau degen qazaqty bir-birine óshiktiru, qazaq arasyna iritki saludyn, alauyzdyq tughyzudyng әreketi emes pe, búnyng aqyry ne bolar eken» degen ýrey boyyndy biyleytinin qaytersin.
Jalpy, orystildi keybir basy­lym­dardyng «Qazaqstanda orys tiline qysym kórsetilude», «orystar kóship ketude», «bәrimizdi qazaqsha sóileuge kýshtep kón­dirmek» degen synayda kólgirsy baybalam salatyny, birese ózge últtardyng endigi kýni ne bolar dep ótirik mýlәiimsiytinderi talay jyldan beri jalghasyp keledi. Aytyp-aytyp qoyar deytinbiz. Biraq jaghday onan sayyn órship bara jatqan siyaqty. «Vremya» gazetining biylghy 26 sәuirdegi sanynda Daniyar Ashimbaevtyng «Kazahy za nezavisimosti ne borolisi» degen «tújyrymyn» taqyryp etip alghan «pikir» shyqty.
Osy Ashimbaev siyaqtylar «últtyq patriotizm», «últtyq salt-dәstýr», «últ­tyq iydeya» degendi estise, kirpidey jiyryla qalatyny nesi deysiz ghoy?! Mәsele, olardyng qay mektepte, qay tilde, qay ortada óskenine tikeley qatysty. Búl jerde onyng gazetke bildirgen «pikirlerinin» ózi, intellektualdyq qarymy qarghanyng adymynday qysqa, oi-órisining «terendigi» tobyqtan aspaytyn, yaghny qazaqsha aitqanda, basshylyqqa da, qosshylyqqa da kelmeytin jaydaq sóz tirkesteri ekenin anghartyp alady. Yaghny «trotuarnoe krasnobaystvo» nemese kóshe balasynyng sózuarlyghy deuge kelinkirey me, qalay?! Áytpese, onyng «... bez administrativnogo resursa u nas nikto pobediti ne mojet - budi ty trijdy kosmonavt, dvajdy geroy y chetyrejdy millioner» dep zaulata jóneluining ózi-aq sol kósheuy sózuarlyqtyng bilgishi ghana ekenin kórsetip túrghan joq pa?! Odan әrmen ol bizding adamdargha «vajny regaliy - doktor nauk, akademik vosemnadsaty akademiy, pochetnyy grajdaniyn, zaslujennyy donor...» - dep sayqymazaq bozbalanyng stiylimen taghy shúbyrta jóneledi. Biz búl әlgi Ashimbaevtyng tughan tili, dini, dili, salt-dәstýrge qatysty últtyq namysy turaly aitqymyz kep otyrghan joq, ataghy jer jarghan ghúlama sayasatkerler de eng aldymen óz últynyng sonday kemel túlghalarynyng aldyndaghy jauapker adam retinde sezinuden bastaytyny ghylymda da, tәjiriybede de dәleldengen edi ghoy dep súraghaly otyrghan joqpyz. Bizdi ashyndyratyny, onyng aituynsha qazaqtardyng «nasionalinoe vozrojdeniye», yaghny «últtyghymyzdy qayta qalpyna keltireyik» deui esh maghynasyz nәrse degen «danyshpandyghy». Onyng oiynsha, qazaqta qalpyna keltiretin eshnәrse de joq, yaghny bolmaghan. Óitkeni olarda kóshpendiler mәdeniyeti ghana bar. «Soghan qaramastan, - deydi ol, - tarihshylar qazaqtar qalalar salghan, donghalaqty oilap tapqan», - dep jazady dey kelip, oghan «parovoy dvigatelidi» de jasapty-mys degendi ózi qosyp, keketpek bolady. Yaghny Daniyarlar qazaq eshqanday qala salmaghan dep senedi, donghalaqty oilap tapqan, eng alghash atqa bas ýiretip mingen de qazaqtyng arghy atalary degenge senbeydi, sengisi de kelmeydi. Daniyar siyaqty «órkeniyettiler» sonau Europagha mәdeniyet pen óner aparghan Edil patsha da, qalyng qytaydy uysynda ústaghan ghúndar da emes, yaghny qazaqtyng arghy atalary emes, kerisinshe Kiyevskaya Rusi deui de mýmkin. Biraq Daniyardyng әlgindey «asfalitnyy parenek» leksikonymen dilmarsyp, kiyiz ýy men «mobilinyy telefondy» salys­tyryp sóilep túrghanyna qarap, bir jaghynan osyndaylardy ayaysyng da. Óitkeni olar Resey tarihshylarynyng tek orys halqyn, tek Reseydi eng úly memleket etip kórsetip, býkil tarihtyng botqasyn shygharghan jazbalarynan kóbirek «bilim alghandar». Óitkeni biletini tek orys tarihshylarynyng jazbalary. Olar Edigeni, odan beride Mәskeuding qaq tórine tu tikken Mamaydy, Ivan Groznyimen shayqasqan Nәrikting úly Shorany bilmegeni bylay túrsyn, әl Farabiyding әlemdik ghylymgha qanday ýles qosqanyn da moyynday qoyy ekitalay.Olargha Biruny jerding Kýndi ainalatynyn Kopernikten 500 jyl búryn ashqan desen, oghan da senbey, ózindi kýlkige ainaldyrghysy kelui de mýmkin. Jalpy, olardyng últshyl-patriottardy júrtqa jekkórinishti etip kórsetuge úmtylysynyng ózi órelerining tayyzdyghy. Qazir kóptegen elderde últshyl patriottardyng bedeli artyp keledi. Keshe ghana RF-gha preziydent bolyp saylanghan Putin de últshyl-patriotizmdi kózir qylghanyn kózimiz kórdi. Jirinovskiy sayasy sahnagha shyqqaly beri orysshyl-últshyldyqty kókke tu etip kóterip jýr. Daniyar qazaq intelliygensiyasy, әsirese olardyng últshyl-patriottyghy turaly ne aitpaydy deysiz. Onyng bәrin keltirmey-aq qoyalyq. Biraq «Vremya» tilshisining oraghytyp-oraghytyp kelip, aqyry «tәuelsizdik ýshin kýresting bolmaghany býgingi nasionalizmning boy kórsetuine әkeldi dep esepteysing be?» degendey arandatushylyq súraq qoyyp, Daniyar-qazaqtyng auzyna sóz salyp berui «birligi jarasqan eldin» gazetining jurnaliysi qoyatyn saual ma? Birinshiden, ol búl jerde «nasionalizm» sózin jaghymdy rayda emes, kerisinshe qazirgi qazaqtar arasyndaghy kelensiz qylyq retinde aityp otyr. Ekinshiden, últshyldyq onsha qauipti, qorqynyshty kózqaras emes. Ol әrbir órkeniyetti elde - Fransiyada, Angliyada, Germaniyada, t.b. bәrin de bar, zang rúqsat etetin qoghamdyq qozghalys, partiya. Ol әlem ýreylenip otyrghan shovinizm nemese sionizmnen ótken qaterli nәrse emes. Ol - últjandylyq, últshyldyq, yaghny óz últyn sýyshilik qana. Mine, osy jerde Daniyar-qazaq taghy da kósile jóneledi. Daniyardyng aituynsha, býginde Qazaqstandaghy eng qiyn problema «shala-kazah» problemasy eken. Býginde últty týnekten «mrakobesiye» jәne «mambetizmnen» saqtap túrghan shala-qazaqtar eken. Sonda qazaqsha taza sóileytin, últym, tilim, júrtym, dinim erteng ne kýige týser eken dep ózegi órtenip jýrgen azamattar eldi týnekte, nadandyqta, Daniyarsha aitqanda, «mrakobesiye» men «mambetizmde» ústaghysy keletinder bolghany ghoy. Men siyaqty orystildi, men siyaqty «sivilizovannyi» bolmadyng dep óz qandastaryn dәl búlaysha kemsitu, ózgening yghyna dәl búlaysha jyghylu orystildi qazaqtardan basqalarda bar ma, joq pa, bilmeymiz. Biraq bir chechen ne bir ózbek nemese әzirbayjan pәlenbay myng tirajben shyghatyn gazet betinde óz últy turaly dәl osylay sóileui mýmkin emes. Japoniyada ana tilin bilmese birge tughan bauyryn da japon dep eseptemeytinin, tek Qazaqstanda ghana Daniyarlar auzyna kelgenin aita beruge yryq berilip qoyghanyn bilmeydi dep pe ediniz? Biledi. Biylik basynda tek qazaqtar otyr, yaghny «mononasionalinaya vlasti» dep kýiinedi Daniyar. Au, bәlening bәrin bilgende ol Reseyding ýkimet basynda, ne Gosdumasynda RF qúramyndaghy últtardyng kóbining birde-bir ókili joq ekenin, qalyng qazaq túratyn Orynbor, Saratov, Astrahani oblystarynda birde bir qazaq mektebi ne birde-bir qazaq balabaqshasy da joq ekenin bilmey me? Daniyar myrza Reseyding búnysy qalay dep oilanyp kórip pe?! Qaydam... Ekinshiden, Daniyar aityp otyrghan biyliktegilerding kóbi naghyz orystildiler, yaghni, osy Daniyardyng o jaq, bú jaghyndaghylar.
Daniyardy tyndap otyrsan, onyng ata-babasy qazaq degen otarshyldardyng ayausyz ezgisinde kýn keshken eken dep qalasyz. Ol qazaqtyng joghyn joqtap, últtyq sanasyn oyatamyn dep jýrgenderding bәri qolyna ne ysqyryq, ne «ýlken dóngelek mór» tiymey qalghan, búiryq-jarlyqqa qol qoigha haqy joq, búryn aryz-shaghym, ósek-ayang jazumen shúghyldanghan, kópshiligi qazaq filologiyasynyng mamandary deydi. Sirә, «obrusevshiy inorodes v bolishey stepeny shovinist, chem sam russkiy» degen sózding jany bar-au. Áytpese Daniyar últshyl-patriottardy «búlar tarihymyzda kolonizator (otarlaushy. - M.K.) dep jýrgenderden de ziyandy roli atqarghan adamdar» demes edi ghoy. Zanghar aqyn Múhtar Shahanov «shirigen júmyrtqalar» dep osy Daniyar siyaqtylardy aitty ma eken, kim bilsin, biraq keybir orystildiler býgingi qazaqqa kez-kelgen kolonizatordan da, shovinisten de qauipti bolyp bara ma dep qorqamyz. Óitkeni qazir jalpy qazaqty «shala kazah», «mambet kazah», nasionalist, «taza kazah», «tengrist kazah», «islamist kazah» dep, «bólip al da biyley ber» sayasatyn jýrgizushi jymysqylardyng aitaghyna eretinder kóbeyip barady. Al orystildi «Vremya» siyaqty gazetter osynday «pikirler», aitqysh Daniyarlardy sóiletip qoyatyn jana tәsildi jaqsy paydalanyp jýr.
Jalpy, keybir kosmopoliyt, nigilister qansha jerden ózderin «sauatty» qyp kórsetpek bolghanymen olardyng oiynyng tayyzdyghy, tipti sóilegen sózderi logikadan maqúrym, әlginde aitqanymyzday, jәy ghana «trotuarnoe krasnobaystvo» ekeni qyltiyady da túrady. Áytpese, últshyl-patriottardyng «bizding mәdeniyetimiz» degenin de mazaq qyp, «bizding mәdeniyetimiz» degen ne ol? Endeshe bankterdi jauyp, mobilinikterdi (úyaly telefondardy - M.K.) laqtyryp tastap, bәrimiz qaytadan kiyiz ýilerge kóship barayyq», - dep yrjalaqtap dilmarsuyna qarap, Daniyardy kim deuge bolady. Bayaghyda úly әdebiyetshi Pisarev: «Orystyng Rafaeli Santii bolghannan góri orystyng etikshisi bolghan dúrys» degen eken. Sol aitqanday, logikasynyng týri osynday Daniyar siyaqtylargha aitar sózding de obaly bar.
Óz basym bir últtyng ekinshi bir últty kemsitip, nadan, aqymaq dep, anekdottyng obiektisi etip mazaqqa ainaldyruyn jan-tәnimmen jek kóremin. Onday óreskel әdet tek orystarda ghana bar. Búl auru olarda keshegi Kenes Odaghy kezinde «velikiy russkiy narod» degen eserlik aurumen auyrudan bastap payda boldy. Orystar sol kezde armyandy, qazaqty, ózbekti kemsitken neshe týrli anekdottar shyghardy. Ásirese, chukchalar búl mazaqtyng basty keyipkerine ainaldy. Ózi pir tútatyndardan asyp Daniyar qayda barsyn, últtyq mәdeniyet, últtyq sana, últshyl-patriotizm degenderding bәrine sayqymazaq tilmen әlgindey neshe týrli «soqqylar» berip kelip, ol da ózining «ghylymiy-filosofiyalyq», «antimambettik», «órkeniyettilik», «bilimdilik» pikirlerin: «Ya by vse ety nasionalinye izys­kaniya vyrazil tak. Predstavite: severnye oleny prohodyat stadii nasionalinogo vozrojdeniya, pytaitsya vosstanoviti iskonnye tradisiy olenevodstva y aktivno vedut antichukotskui dekolonizasii, ne ponimaya, chto olenevodstvo yavlyaetsya tradisiey chukchey, a ne oleney», - degen «danyshpandyqpen» ayaqtaydy. Endeshe osy jerde búghynyng ornyna qoydy, chukchanyng ornyna qazaqty qoyyp kórseniz, Ashimbaydyng týlkikóz nemeresi (әlde jiyeni) ne aitqysy kelip otyrghanyn birden týsinesiz. Al nebir bilimdi tarihshylardyn, tipti sanaly orys ghalymdarynyng ózderining aituynsha da, qazaq otar-otar qoy aidap, auyzdyghymen alysqan túlpardy taqymynda oinatqan zamanda soltýstiktegi kórshilerimiz jalanash tәnine teri jamylyp, qolyna tayaq alyp ormanda ang qualap jýrgen. Shoshqa baghudy da keyin ýirenipti. Endeshe, býginde búrynghy taza orys qalpymyzgha, últtyq dәstýrimizge qayta oralayyq dep jýrgen orys últshyldaryna Ashimbaev ne aitar edi. Ol chukchanyng ornyna orysty, búghynyng ornyna shoshqany mysalgha keltiruge jýregi daualar ma edi? Ekinshiden, Ashimbaev «mambet» degen qanday qazaq, «shala kazahtar» bizdi qútqarmaq bolyp jýrgen «mambetizm» degen qauip - qanday qauip? Álde búl belgisiz bir «shirigen júmyrtqalardyn» shirik sózi me? Qalay deseng de, orystildi gazetter songhy uaqytta qazaqty «naghyz qazaq», «shala qazaq» dep jikke bóletin osynday materialdar jariyalaudy jiyiletti. Olar osylaysha qazaqtyng arasynda joq nәrseni bar etip, soghan әldekimderge tórelik aitqyzghan bolady. Jәne sol qulyghymyzdy qazaqtar týsinbey otyr dep oilay ma, әlde óitip-býitip qazaqtardyng arasyna ot sala bereyik dey me, ol jaghy júmbaq. Olar, әsirese qazaqtyng últshyl-patriot azamattarynyng qazaghym, últym, tilim, dinim degen әrbir is-әreketin qoghamgha qater tóndiretin әreketter dep kórsetuge tyrysady. Jәne Qazaqstanda ghana orystildi gazetter últshyl-patriot degen sózdi sonshalyqty qorqynyshty nәrse etip kórsetuge tyrysuda. Búl qaytkende, últym, qazaghym degen azamattardyng auzyn ashtyrmaudyng qiytúrqy tәsili. Olar osy bir sholaq qulyqtaryn jýzege asyru ýshin «qazaqsha qaqpaytyn» orystildilerdi kóp sóiletedi, yaghny qazaqty qazaqtyng óz auzymen úrghyzady. Áyteuir, osynyng bәri qazaq arasyna iritki salu, alauyzdyq tughyzu ýshin jasalyp jatqanyna óz basym kýmәndanbaymyn.
Endi, taghy bir dýniyege - «Svoboda slova» gazetinde Anna Rudenko degenning «qazaq birligin» oilap, ózderi aityp otyrghan «vzryvoopasnaya tematikagha» taghy da ózderi aitqanday, «ostorojno» kelgen týrine kóz salyp kórinizshi (15 nauryz, 2012). Ol da qazaqsha onsha «qaqpaytyn», orysshamen auyzdanghan «Web- izdateli» Djaniybek Suleevke bylaysha súraq qoyady:
«V poslednee vremya my nabludaem obos­trenie protivorechiy mejdu tak nazyvaemymy «nagyz-kazahami» y «shala-kazahamiy».
Anna Rudenko qazaqtar arasyndaghy múnday «obostreniyeni» - ushyghudy qaydan kórip, qaysysyna arasha týsipti? Álde, qazaqtar «naghyz qazaq», «shala qazaq» bolyp qyrylysyp jatqanda aragha әsker, polisiya týsip toqtatqanyna kuә bolyp pa? Orys gazetterinde bir-birine egiz qozyday úqsas osynday «mәseleler» kóterilui kezdeysoqtyq dep esi dúrys adamdy aldarqatu esh mýmkin emes. Osynyng bәri orystildi jurnalisterding qazaqtyng auyzbirligin, tatulyghyn oilaghannan, qazaqtardyng arasynda әldebir arazdyq, tipti qaqtyghystar tuyp ketui mýmkin-au degen uayym-qayghysynan tughan deseniz kýlkige qalasyz. Tarihtan belgili mynaday tәjiriybe bar: Otarshyl elder ózderining otarshyldyq mýddesin jýzege asyru ýshin jәne sol eldegi últ-azattyq qozghalysyn basu ýshin sondaghy rulyq-taypalyq bólinushilikti paydalanady. Al otarshyldyq jýie kýirep, otar elder tәuelsizdik alghannan keyin imperialister óz ýstemdigin odan әri saqtau ýshin endi sol elding óz ishinde әrtýrli tildik, dini, jershildik alauyzdyqtardy oilap tabady. Múndayda әlgi búrynghy otar elding tughan tilinen, últtyq sanasynan alystap ketken azdy-kópti sauaty bar kosmopoliyt, nigilist azamattary paydalanylady. Qazir alash arasynda traybalizmning boy kórsetuine de keybir otarshyldardyng jel berip, ushyqtyryp otyrghany sebep boluy da mýmkin. Olay deytinimiz, qazaq qazaq bolghaly ru men ru, jýz ben jýz bolyp qyrqysypty nemese soghysypty degen birauyz derek joq tarihta.
Bizding aitpaghymyz bireu: Qazaq jerining asyn iship, auasyn jútyp, býkil iygilik-baylyghyn qazaqtyng ózinen artyq paydalanyp, osy elde tirshilik etip otyrghan keybir orys bauyrlar shynymen bauyr, shynymen birligi jarasqan, shynymen tatu-tәtti ómirdi qalaytyny ras bolsa, eng aldymen olar sol kiyeli el ishindegi, qazaq últyn birese anau shalasy, mynau tazasy dep kósemsuden, birese orys pen orys tili qysym kórip jatyr, orystar kóship jatyr degen siyaqty shaytany qulyqtardan ada boluy kerek.

«Týrkistan» gazeti