Júma, 18 Qazan 2024
Janalyqtar 3336 0 pikir 11 Mausym, 2012 saghat 09:18

Tamyljyghan jaz aiy: balanyz qayda demalady?

Mine, jarqyrap jaz da keldi. Dýniyening bәri kókke malynyp, kýn ysyp, ósimdik atauly qaulap óse bastady. Jaz kezinde әdettegidey balalar sugha shomylyp, balyq aulap, kýnge kýiip, ózen jaghalaularynda asyr salyp oinaydy emes pe? Tek balalar ghana emes jaz kezinde ýlken adamdar da kýnge qyzdyrynyp, ózenge shomylatynyn jii bayqaymyz. Nege? Sebebi, kýnge qyzdyrynyp, sugha shomyludyng densaulyqqa paydasy zor ekeni medisina ghylymynda keninen dәleldengen. Kýnge qyzdyrynghanda adamdardyng terisining syrtqy qabaty (medisinada múny epiyteliy qabaty dep ataydy) qalyndaydy. Múny beynelep aitsaq, adamdar da jylandar sekildi týleydi deuge bolady. Osylay kýn sәulesimen kýnge qyzdyrynghanda qalyndaghan teride «D» dәrumeni kóp bolatyny jәne birqatar teri auruy joyylyp zalalsyzdanatyny ghylymda dәleldengen. Sondyqtan da jaz kezinde jasóspirimderding tez ósip, boyy úzaratynyn angharu qiyn bolmasa kerek. Jaz boyy kýnge qyzdyrynghandar qysta jenil-jelpi aurugha tózimdi keledi. Áriyne, iri ózen, kólderding jaghalauyna ornalasqan eldi mekender men Óskemen, Pavlodar, Oral, Atyrau sekildi iri qalalarda jazda sugha shomylyp, kýnge kýng qiyndyq tudyrmaydy. Al shaghyn su kózderi jaghalauyna ornalasqan Shymkent, Taraz, Taldyqorghan, Almaty sekildi iri qalalar men audan ortalyqtarynda jaz kezinde túrghyndardyng jappay sugha shomylyp, kýnge qyzdyrynuy aitarlyqtay qiyn mәselege ainalghan deuge bolady.

Mine, jarqyrap jaz da keldi. Dýniyening bәri kókke malynyp, kýn ysyp, ósimdik atauly qaulap óse bastady. Jaz kezinde әdettegidey balalar sugha shomylyp, balyq aulap, kýnge kýiip, ózen jaghalaularynda asyr salyp oinaydy emes pe? Tek balalar ghana emes jaz kezinde ýlken adamdar da kýnge qyzdyrynyp, ózenge shomylatynyn jii bayqaymyz. Nege? Sebebi, kýnge qyzdyrynyp, sugha shomyludyng densaulyqqa paydasy zor ekeni medisina ghylymynda keninen dәleldengen. Kýnge qyzdyrynghanda adamdardyng terisining syrtqy qabaty (medisinada múny epiyteliy qabaty dep ataydy) qalyndaydy. Múny beynelep aitsaq, adamdar da jylandar sekildi týleydi deuge bolady. Osylay kýn sәulesimen kýnge qyzdyrynghanda qalyndaghan teride «D» dәrumeni kóp bolatyny jәne birqatar teri auruy joyylyp zalalsyzdanatyny ghylymda dәleldengen. Sondyqtan da jaz kezinde jasóspirimderding tez ósip, boyy úzaratynyn angharu qiyn bolmasa kerek. Jaz boyy kýnge qyzdyrynghandar qysta jenil-jelpi aurugha tózimdi keledi. Áriyne, iri ózen, kólderding jaghalauyna ornalasqan eldi mekender men Óskemen, Pavlodar, Oral, Atyrau sekildi iri qalalarda jazda sugha shomylyp, kýnge kýng qiyndyq tudyrmaydy. Al shaghyn su kózderi jaghalauyna ornalasqan Shymkent, Taraz, Taldyqorghan, Almaty sekildi iri qalalar men audan ortalyqtarynda jaz kezinde túrghyndardyng jappay sugha shomylyp, kýnge qyzdyrynuy aitarlyqtay qiyn mәselege ainalghan deuge bolady. Mәselen, Almaty qalasynyng jaghdayyna ýnilip kóreyikshi. Almaty iri ózenning boyynda bolmaghanymen túrghyndardyng jazda sugha shomylyp, kýnge qyzdyrynatynday birneshe búlaqtar men shaghyn ózender qalanyng ortasynan qaq jaryp ótedi. Tau jaghynda Medeu shatqalyna baryp ta jazda sugha týsip qaytugha bolady. Alayda million jarym halqy bar Almaty ýshin búlar jetkiliksiz. Kenes zamanynda osy mәsele eskerilip Sayran kóli jasalghany, sonday-aq qala týbindegi Qarasu auylynyng janyndaghy kól jaghalauy jaghajaygha ainaldyrylghany esimizde. Qazir búl jerdi qorshap alyp jaghajaygha kiruge bala basy 100-200 tenge talap etetin boldy.
Sonymen qatar Kenes zamanynda Ýlken Almaty kanaly salynghan bolatyn. Múndaghy maqsat - qalanyng batys jaghyndaghy sharuashylyqtardaghy egistikter men bau-baqshany sulandyru bolsa, ekinshi jaghynan Almatynyng ortasyn qaq jaryp ótetindikten onyng jaghalauyn jaghajaygha ainaldyru kózdelgen edi. Sóitip, Kenes zamanynda Almaty túrghyndary Sayran kóli men Qarasudaghy jaghajaygha barumen qatar, Ýlken Almaty kanaly boyynda da tynyghatyn boldy. Ókinishke qaray, qazir múnyng bәri mýlde úmyt qalghangha úqsaydy. Sonymen qatar, jazda balalardyng tipti túrghyn ýy aulalaryna shyghyp oinauyna da mýmkindik mýlde taryla týsude. Sóitip, Almaty túrghyndary ýshin jazghy demalys kezinde alpys shaqyrymday jerdegi Qapshaghaygha nemese Qyrghyzstandaghy Ystyqkólge baryp demalu qazir keninen jarnamalanatyn boldy. Áriyne, qala túrghyndarynyng bәri birdey búl jerlerge barugha uaqyty da, qarjysy da jete bermeytinin týsinu qiyn emes.
Qazir Ýlken Almaty kanalyna su jiberu de mýlde úmyt qalghan. Múnyng tipti paydasynan ziyany basym bola týsti. Nege deseniz, kanaldyng ishindegi qys boyghy jinalghan sarqyn su sasyp, qolaysyz iyis júqpaly aurudyng kózine ainala bastady. Qazir sanitarlyq-epiydemiologiyalyq qyzmet mamandary búl turaly mýlde jaq ashpaytyny tandandyrady. Onyng esesine Sayran kólinin, Almatyny jaryp ótetin búlaqtar men shaghyn ózenderding suy ziyandy degendey ýgit-nasihat jii estiletin boldy. Sóitip, Almaty túrghyndaryna búl jerlerde sugha shomylugha ty­yym salynyp keledi. Tipti Esentay ózenining joghary jaghynda әl-Faraby atyndaghy QazÚU qa­lashyghy túsynda búryn balalar sugha shomylatyn bolsa, qazir ol jerlerge de tyiym salynypty. Nege? Shynynda da, múndaghy suda júqpaly dertting viy­rustary kóp bolgha­ny ma? «Aghyn suda aram­dyq joq» dep halqymyz ait­qanday, taudan aghyp shyghatyn múnday sudyng taza ekenin angharu qiyn emes. Sonday-aq, Respublika sarayy artynda­ghy búlaqtyng jaghalauyna da Kenes zama­nyn­da balalardyng sugha shomyluyna qolay­ly etip jaghajay jasalsa, qazir búl jerge de sugha týsuge bolmaytyn kórinedi. Múnday jayt sudyng densaulyqqa ziyanynan emes, aqshagha qúnyqqandardyng әreketinen ekenin angharugha bolady. Óitkeni qazir qala ishinde ashyq su basseynderi kóptep salynyp jatyr. Búlardyng suy taza әri kýnge qyzdyrynugha da qolayly degen nasihatty estiysiz. Al múnday basseynge shomylu ýshin saghatyna 1000-1500 tenge tóleysiz. Eger qaltaly bay bolsanyz múnda erteden keshke deyin shomylar ediniz. Al bir jarym milliongha juyq qara halyqtyng múnday oryngha bara almaytynyn týsinu qiyn bolmas. Sondyqtan da basseynge kelushilerding sanyn kóbeytu ýshin, yaghny kóbirek payda tabu ýshin búlardyng qojayyndary qalanyng ashyq su kózderining bәrin ziyan­dy dep tyiym saldyryp keledi deuge bolady. Al múnyng halyqqa keltiretin zalaly qanday zor ekenin týsinu de qiyn emes.
Sonymen qatar, enbektegen baladan enkeygen qartqa deyin jaz kezinde kýn sayyn demalatynday baqtar men aulalar da mýlde tarylyp ketti. Aulalargha supermarketter, ózge de ghimarattar salynyp, halyqtyng tynysyn tarylta týsken deuge bolady. Mәselen, songhy jyldary «Qúlager» shaghynaudany salynyp, múnda 1 myng 200 balagha arnalghan mektep-gimnaziya ashyldy. Shaghynaudannyng janynda kólemi atshaptyrymday nu toghaylar, jemis aghashtary qaptay ósken baq bar. Bir kezde múny botanika baghyna ainaldyru kózdelgen edi. Osynau әsem baqtyng ishinde futbol, basketbol oinaytyn alandar, ózge de demalugha qolayly oryndar jasalghan bolatyn. Ári baqtyng irgesinen janay ótetin Ýlken Almaty kanaly jaghalauy­na sugha shomylyp, kýnge qyzdyrynugha qolayly jaghajay da bolghan edi. Qazir kanal suy tartylghandyqtan oghan taqap barugha bolmaytynday jaghdaydy jogharyda aityp óttik. Al qazir osynau әsem baqtyng ózi qanday kýige úshyrady? Onyng ortasyn oiyp otyryp, terekter men jemis aghashtaryn jausata qiyp, qolayly jer tabylmaghanday, Jetisu audany әkimdigining ghimaraty salyndy. Futbol, basketbol oinaytyn alandar jekeshelenip ketti. Múnda kirip birer saghat oinau ýshin myndaghan tenge tóleysiz. Búryn búl alandargha kórshiles «Aynabúlaq» shaghynaudany men «1-Almaty» túrghyndary men balalar da kelip oinaytyn. Qazir «Qúlager» shaghynaudanynda túratyn myndaghan túrghyndardyng ózderine de, osy jerdegi mektep-gimnaziyada oqityn 1myng 200 balagha da jaz qyzyghyn kórip, demalu ýshin búl manayda barar jer, basar tau qalmaghanday boldy. Tipti, janadan payda bolghan «Shanyraq», «Úljan», «Áygerim», «Darhan», «Baybesik» shaghynaudandarynyng janynan suy mol búlaqtar ótse de, múnda jaghajay jasau oilastyrylghan emes. Sonday-aq, qa­lanyng ózge audandarynda da jaghday osynday.
Al Almatydan ónege alatyn elimizding ózge qalalarynda da dәl osynday jagh­day qalyptasqan. Bir sózben aitqanda, elimizde balalarymyzdyng jaz qyzyghy sugha shomylyp, kýnge qyzdyrynyp, búlaqtar men ózenderding jaghalauynda asyr salyp oinap, uaqyt ótkizuge, sonday-aq túrghyndargha da osynday demalys oryndaryn qolayly etip jasaugha mәn berilmey kele jatqany ashy shyndyq.
Búl kýnderi radioda, telearnalarda, baspasózde balalardyng jazghy qyzyqtarynyng biri - lagerilerde demaluy jóninde jiyi-jii jarnamalar beriletinin estip jýrmiz. Obaly ne kerek, Almaty manynda jarnamagha say lageriler barghan sayyn kóbeye týsude. Al osy balalar lagerilerining júmysyna ýnilip kórelikshi. Lagerilerding kóbi bir aptalyq, 10 kýndik dep atalady. Lageridegi eng arzan bagha orta eseppen tәuligine 2 myng tenge mólsherinde eken. Al 10-15 kýn ghana demalu ýshin 30-40 myng tenge tólenetin lageriler de az úshyraspaydy. Jarnamalarda osynday lagerilerdi maqtaghanda әrkim-aq oghan balalaryn jibergisi keletini anyq. Al bir aptalyq lagerige 15 myng tenge tólep barghan bala osynsha az uaqytta býkil qysqa jetetindey quat jinap qayta qoyar ma?! Al 10-15 kýnge 30-40 myng tenge tólep jibergen balalar da qalghan uaqytyn qayda, qalay ótkizbek? Áriyne, qara halyqtyng bәri múnday lagerige balalaryn jiberuge shamasy kelmeytini týsinikti. Qazirgi mәlimetke qaraghanda, jalpy múnday oryndargha elimizding qalalarynda balalardyng jartysy da bara almaydy eken. Sirә, sondyqtan da bolsa kerek, balalar oqityn kәdimgi mektepterde de balalardyng demalys orny ashylyp, ony da lageri dep ataytyn boldy. Múnda balalar tanertennen keshke deyin bolyp, tamaqtanyp ýilerine qaytady eken. Sonda qaladaghy ýilerining janyndaghy mektepte bala qanday taza aua jútyp, qalay demalady desenizshi! Áriyne, jazghy shuaqty kýnderdegi kónildi demalys enbektegen baladan, enkeygen qartqa deyin qajet ekeni aitpasaq ta týsinikti bolar. Jaz kezinde qalalarda halyq sany eselep artyp ketedi. Sebebi, qalaly jerlerge auyldardan oqugha, júmysqa nemese demalyp, qyzyqtap qaytugha keletinder de, sauda jasaytyndardyng da sany kóbeye týsedi. Ókinishke qaray, qalaly jerlerde demalys oryndaryn jasau eskerilmegeni jóninde jogharyda aityp óttik. Al qalagha kelgen adam qonaqýige jatyp, ashanadan tamaqtanyp, qalanyng kórikti jerin, bau-baqtaryn, teatrlaryn aralap, qyzyqtap qaytqysy keledi ghoy. Búl mәseleni sóz etu ýshin taghy da Almatyny mysalgha keltirelikshi. Múnda ashanalardyng tamaghy da, meymanhanalardyng bagha­sy da, sonday-aq baqtardaghy oiyn qúraldarynyng baghasy da shekten tys qymbat ekenin әrkim-aq aitady.
Tipti múnday jayt shetelderden kelgen meymandardy da tanqaldyrady eken. Juyqta turistik saparmen Qazaqstangha Batys Europa elderinen kelip qaytyp bara jatqan bir top azamattargha joly­ghyp, әngimege tarttyq. Sonda olardyng bәri derlik Qazaqstanda turisterdi qyzyq­tyratyn oryndardyng óte kóp ekenin sýiine de, tandana aitty. IYә, shynynda da Qazaqstanda óz azamattarymyz ýshin de demalatyn, tamashalaytyn oryndar az emes. Sharyn shatqalynan bastap Marqakólge deyin, Abay auylynan bastap batystaghy Beket ata kesenesine deyin, Astanadan Týrkistangha deyin qanshama tanday qaqtyrarlyq oryndar bar. Shetelden kelgenderding bәri әueli Almaty men Astanagha soghady ghoy. Biz әngimelesken turisterding bәri de sýiinishimen birge renishin de ashyp aityp saldy. Naqty aitqanda, Qazaqstanda meymanhanalar men sanatoriylerdin, meyramhanalar men ashanalardyng baghasy Týrkiya men Italiyadaghy baghadan tipti birneshe ese qymbat eken. Sondyqtan múnda kelip demalu shekten tys qymbatqa týsetinin qynjyla әngimeledi. Shynynda da, qazir Kóktóbege aspaly jolmen baru ýshin kisi basyna da, bala basyna da 2-3 myng tenge alady. Al mashinamen baramyn deseniz Kóktóbening qaqpasynan enuge 5 mynnan kem tólemeysiz. Medeu múz aidynynyng manyndaghy meymanhanalar men ashanalarda, ózge de úsaq-týiek dәmhanalarda taghamdardyng baghasy tym sharyqtap ketken. Tipti qalanyng qara bazarlarynyng ózinde de kýnine ýsh ret tamaqtanamyn deseng 2 myng tengeden kemge týspeydi. Turister osynday jayttardy sóz etip, múndaghy el azamattary­nyng tabysyna múnday shekten tys qym­bat bagha mýlde ýilespeytini jóninde qynjylystaryn bildir­di. Tipti bir turist kәdimgi tauyqtyng júmyrtqa­sy dýkenderde 20-25 tenge túrsa, al ashanalarda 50-100, meyramhanalarda 200-300 tenge bolatynyna tandana: «Sonda tauyqty baghyp, ósirip júmyrtqasyn alyp, ony sauda oryndaryna tasymaldap jetkizgendegiden nebәri ystyq sugha salyp 5-10 minut qaynatqandaghy narqy eselep qymbat boluy eshqanday aqylgha syimaydy, adamgershilikke de jatpaydy» dep ashy mysqyl aita otyryp jetkizdi ózining payymdaularyn. Ózge tagham týrleri de, meymanhanalardaghy jatyn oryndarda zattardy qoldanu baghasy da osy sekildi aqylgha syimastay qymbat ekeni, múnyng ózi Qytay, Ontýs­tik Aziya elderi, Týrkiya, Italiya sekildi bay memleketterden de Qazaqstanda qymbatshylyqtyng eshqanday sebepsiz asqynyp ketkenin úqtyrsa kerek. Al elimizdegi Monopoliyagha qarsy kýres jýrgizetin agenttik elektr energiyasy men ystyq sudyn, suyq sudyn, janarmaydyng narqy óskeni jóninde dabyl qaqqan synay tanytqannan basqa ne tyndyryp jýrgeni beymәlim.
Osynday jayttardy oi-eleginen ótkizsek elimizde eresekterding de, әsi­rese, balalardyng da jazghy demalysyn oidaghyday ótkize almaytynyn úghynugha bolady. Demek, jergilikti ýkimet osynday mәselege basa mәn beretin bolsa jastardyng da, balalardyng da demalys oryndaryn kóptep úiymdastyrugha jol ashylar edi. Múnyng ózi ýkimet tarapynan tipti kóp qarjy júmsaudy da qajet etpeytin, tek basshylar tarapynan basa kónil bólinse qiyn sharua emes ekenin angharu da qiyn bola qoymas.

Quanbek BOQAEV

«Ana tili» gazeti

0 pikir