Elding sheti men jelding ótinde birge jýrgen joldastarynyng kózin bir týnde joyghan Vladislav Chelah deytin shekarashy jauynger «qandyqol qylmysker» ekendigin moyyndady. Bas prokuraturanyng mәlimeti boyynsha. Osydan keyin qoghamdyq pikir «aqyl-esi kem» Chelah degen «jeti basty jalmauyzdy» jerden alyp jerge saluy kerek edi - olay bolmady. Bas prokuraturanyng arnayy ókili jurnalisterge 15 bozdaqty bauday týsirgen Chelah isin jariya etisimen júrt «mýmkin emes» desip jәne dýr ete qaldy. Portalymyzdyng saualnamasyna «Chelah óz qylmysyn shynymen moyyndady ma?» dep súraq qoyyp edik, kópshilik dauys «Joq, moyyndatty» degen túspaldy qolday ketti. Demek, kýdikti Chelahtan búryn Bas prokuraturanyng mәlimdemesining ózi kýdikti bolyp túr. Áytkenmende, osynday oqighanyng boluy mýmkin be? Naqtylay týssek, әskerde sarbaz botqasyn birge «sapyryp» ishken bireuding manayyndaghy kópti jusatyp salyp qashuy yqtimal nәrse me? 1970 jyldary Bayqal ónirindegi әskery garnizondardyng birinde «Arqankergen» qyrghynyna úqsas  oqighanyng bolghanyn QHKP jetekshisi Kosyrev aityp otyr. Tankke minip qashqan dezertir tikúshaqpen qughan jasaqty atyp tastap biraz uaqyt boy tasalap jýredi. Aqyrynda qolgha týsedi. Sonda qashqyn soldattyng mýrdesin kórgen komandiyri bas kiyimin sheship:«Mening jauyngerlerimning bәri sendey bolsa, bizge eshbir jau bettey almas edi», - depti. Endi, tankpen tikúshaqty atyp týsiru degen anau-mynau soldattyng qolynan kele bermeytin keremet emes pe? Kim bilgen, Chelahta «anau-mynau soldattyng qolynan kele bermeytindi» jasauy kәdik qoy?.. Endeshe, Bas prokuraturanyng mәlimdemesinde de shyndyq bar dep qoyalyq. Onyng ýstine býgingi «jýikesi júqarghan» әlemde Chelah jalghyz emes. 2011 jyly 22 shildede norvegiyalyq Andres Breyvik jastar lagerine tútqiyldan shabuyl jasap, 77 adamdy jer jastandyryp, 96 adamdy jardar etken bolatyn. 2009 jyly AQSh-ta  mektep oqushysy óz synyptastaryn qualap jýrip atyp óltirdi,t.b. Biraq, olardyng aqyl-esterining kemdigi turaly sóz qúlaghymyzgha tiymepti. Breyvik tipti oqymysty, ziyaly adam. Ol hristian dinindegiler qysymgha úshyrauda degen úrandy algha tartyp, mulitikuliturizmge qarsy ekendigin jariya etken. Immanuil Kantty sýiip oqyghan. Marksti janasha taldaghan. Putindi jaqsy kórgen. Al, Chelahtyng «aqyl-esinin» kemdiginen ózge «erekeshiligi» әzirge bizge belgisiz. Belgilisi -  onyng qylmysynda qatarlastarynan kemdik kórip kektenu nemese óz últynan basqa últty jek kóru atymen joq. Ánsheyin, «aqyl-esten júrday», sondyqtan qútyrmasy ústap qolyna qaru alghanda «qúlaghynyng týbinen myltyq atsa, oyanbaytyn» әriptesterin shetinen tyrapay asyrghan. Sosyn órtegen. Bolghan, bitkeni - osy. Alakól audanynyng ortalyghy Ýsharal qalasyna kýdiktining atasy qart Vladimir jetkenshe, baspasóz ókilderi de Bas prokurtauranyng mәlimedemesin maldanudan asa almaghan-dy. Sóitsek, әriptesterin tegis o dýniyege attandyryp birining kiyimin, birining noutbugi men úyaly telefonyn ústap shekaralyq aimaqtaghy malshylardyng ýiinde «shaljiyp jatyp» qylmysyn moyyndaghan Chelahymyz Bas prokuratura aitqannyng birinde istemepti. Qazir bala Chelahtyng ata-anasy janúshyryp Europanyng adam qúqyghyn qorghaytyn úiymdaryna shaghym týsiretin bolyp, qala berdi kóp últty Qazaqstandaghy diasporalardyng әdetinshe Resey preziydenti Putinge aryz jazyp әrekettenude. Jә, búnyng bәri júrtqa belgili әngime. Áytsede basynan týsip qysqasha bayandaghandy jón kórdik. Sebebi, Chelahtyng tuystary shyryldaghan sayyn Qazaqstannyng qúzyrly oryndary da qimyldy kýsheyte týsude. Ótken jeksenbide Taldyqorghandaghy әskery prokuratura Chelahtan tәrkilengen zattardy jariya etti. Shamasy, Bas prokuratura ә degendegi mәlimdemesinen bas tartpasqa bekigen synayly. Býitken jaghdayda «Arqankergen» oqighasy alash júrty ýshin taghy bir júmbaq is bolyp qala beredi. Júmbaq  bolghanda kezdeysoq qylmysty is emes, sayasy astary qalyng jayttyng biri retinde kýn tәrtibinen týspeydi. Nege deseniz, búl oqighadan sayasatkerler men әskeriyler birigip jasaghan jymysqy әreketti sóz etushiler kóp. Mysaly, «Jas qazaq ýni» gazetining veb-saytyndaghy saualnama bylay kórsetilgen:

«Arqan kergen» qyrghynyna kim kinәli?
Kórshi elderden kelgen qaskýnemdik (67)
Terroristik kýshter (33)
Áriyne, Chelah, ózi moyyndap otyr ghoy... (0)
Barlyghy: 100%»
(www.qazaquni.kz)

Rasynda, «Arqankergen» qyrghynyna kórshi elder men terroristik kýshterding qatysy bar ma? Qoghamnyng kónilinde osy eki boljam kýmәn tudyrmasa, «Jas qazaq ýni» ony saualnamanyng taqyryby etpes  edi ghoy. Aldymen terroristik kýshter degenge toqtalyp kórelik. Saualnamadan angharghanymyzday, kópshilik «terroristtik kýshter» degenge kóp dauys bere qoymapty. Yaghni, qandayda bir dini-ekstermistik toptardyng «Arqankergen» qyrghynyna aralastyghy shamaly kórinedi. Ágәrәki, «Arqankergen» dini-ekstermisttik toptardyng terrorlyq әreketine saysa, olardyng mәlimdemesi Bas prokuraturanyng mәlimdemesinen búryn jariyalanar edi. Chelahtyng isi teraktke úqsaghanymen belgili terrorlyq kýshterding «qoltanbasyn taba almaghan» (?) bizding tergeu oryndary da tyrs etip tis jarmady. Al, qazirgi jaghdayynda Qazaqstan «Arqankergen» súmdyghyna kórshi elderdi esh aiyptay almaydy. Áriyne, «Arqankergennin» ar jaghyndaghy pәleni qytaydan kóru bizding reseyshil sayasatkerlerge tiyimdi bolyp shyghar edi. Ókinishke qaray, Chelah pen 15 bozdaqtyng mezgilsiz ajalyn sóz etushilerding birde biri osy kýnge deyin QHR jaghyn tilge tiyek etken joq. Nege? Birinshiden, bayaghy Damask men Jalanashkól oqighasy túsyndaghyday qytay biyligi shamshyl, órkókirek, tyz etpe emes. Ornyqty, salmaqty. Sonday qytay Qazaqstangha әskery qoqan-loqqy kórsetuge tipti qúlyqsyz. Óite qalsa, qatty ýrkitip alady. Qytaydyng memlekettik iri kompaniyalary Qazaqstannyng «qara altynyna» iyelik etetinin búl arada erekshe atap ótkenimiz lәzim. Ekinshiden, qytay әskeri - qatang tәrtipting әskeri. Qatang tәrtipting әskeri «osylay etip bir kórelikshi» dep, shekara búzyp búzaqylyq jasamaydy. Alayda, «Arqankergen» qyrghynyna kim kinәli?» degen saulanamanyng jauaby nege «Kórshi elderden kelgen qaskýnemdik» bolyp túr? Bizding qytaydan keyingi taghy bir jaqyn kórshimiz Reseyding «Arqankergenge» aramdyq jasauy qisyngha siyady ma? Shama sharqymyzsha taldap kóreyik.

Qazaq preziydenti Nazarbaevtyng halyqaralyq sayasattaghy әsire belsendiligi Kremlige asa únamauy mýmkin. Sondyqtan әkki Putin bir qolymen ot kósep, ekinshi qolymen (Újymdyq qauipsizdik kelisim shart úiymyn syltau etip) Qazaqstangha qamqor boludyng qamymen «Arqankergen» siyaqty jerlerge astyrtyn arnayy jasaq attandyrugha qarsylyq tanytpauy boljamdy ekendigin bir esepke engizip qoyalyq. Ekinshiden desek, búl da qisyngha keledi: Reseyding tәjiriybeli әskery adamdary Qazaqstannyng shekaralyq aimaqtaryndaghy bólimsheler men beketterdi bes sausaghynday biledi. Óitkeni olar - KSRO kýiregenshe Qiyr Shyghystan bastap qytay shekarasy Ortalyq Aziya elderimen shektestin shepting bәrinde qyzmette bolghan adamdar. Reseyge ketkende jay ketken joq, shekara kartasyn týp kótere ketti. Basqa elderdi bilmeymiz, Qazaqstan derbes armiyasyn qúrghanymen shekaralyq beketteri men bólimshelerining ornyn búrynghy qalpynan ózgertip, janarta alghan joq.Demek, reseylik arnayy jasaq әskery qimyldar jasau qajet bola qalsa,  Qazaqstandaghy shekaralyq nysandargha qalaghan mezetinde salang etip  kele salady. Búny az deseniz, shekara qauipsizdigin de Fomin siyaqty adamdargha berip qoyyp qarap otyrmyz.

(Bas prokuraturanyng mәlimdemesinde «Sary Bókter» shekaralyq zastavasynyng bastyghy Aleksey Fominge qatysty qylmystyq is qozghalghany aitylady. Fomin  mamyrdyng 28 - 30 aralyghynda «Arqankergen» shekaralyq beketimen baylanystyng bolmaghanyn qasaqana jasyrghany jәne onyng sebepterin anyqtau men qalpyna keltiru boyynsha shara qoldanbaghany ýshin aiyptaluda).Negissiz kýdiktenuden aulaqpyz, biraq, qajet dep tapssa, Fomindermen baylanysu reseylik barlau qyzmeti ýshin týkke de túrmaydy. Ýshinshiden, aldaghy kýzde AQSh-ta ótetin preziydent saylauynda biylikke respublikashylar partiyasy qaytyp oralsa, Reseyding Ortalyq Aziyadaghy yqpalynan yryq ketui yqtimal. Respublikashylar osy kýnderi Putinning Orta Aziya, onyng ishinde Qazaqstangha qatysty ústanatyn sayasatyn syn tezine aluda. Endeshe, Putinning Qazaqstangha asyghuynda ýlken mәn bar. Qytaygha atom bombasyn asyghys «syigha tartqan» Hrushev siyaqty ol da Qazaqstangha AES salyp beruding uaghdasyn jasap qaytty. Ýlken sayasattaghy ýlken oiyndargha aralasqysy keletin Qazaqstannan ýlken sayasattyng bir púshpaghyn ústap jýrgen Resey qalaysha  airylsyn? Elisinning kezinde Shyghys Europa elderindegi bәsin tekke útqyzghan Resey endi Ortalyq Aziya men Qapqazdy, qalghan-qútqan sosialistik elderdi qaytkende uysynan shygharmaudy, sony sebep etip ýlken sayasattaghy ornyn saqtap qaludy kózdeydi. Al onyng tóte joly - әskery әleuetin kýsheytu, «qauipsizdigine kepildik etemin» dep әskerin ózge elderge baqtyru. Reseyding kózdegeni osy bolyp «Arqankergen» qyrghynyna aralssa, onda on tórt shekarashy men qoryqshy azamat geosayasattyng qúrbandyghyna shalyndy esep. «Arqankergen» siyaqty oqighalar aldaghy jyldary  (Qúday onyng betin ary qylsyn) birneshe dýrkin qaytalanady da Qazaqstannyng shekaralyq aimaqtaryna Újymdyq qauipsizdik kelisim shart úiymy boyynsha Resey men úiymgha mýshe TMD elderining әskeri tolyq bekiydi. Ol әskerding eki tizgin bir shylbyry, әriyne, Reseyding qolynda bolady. Odan arghysyn boljau qiyn.

Boljau demekshi, «Arqankergenge» Reseyding qatysyn boljam retinde úsynyp otyrghanymyzdy eskertemiz (teginde ishki mәseleni syrtqa audaru onay, sondyqtan «úry alystan kelmeydi» degen qazaqy aksiomagha aldymen jýgingen jón). Taghy bir boljamdar «Arqankergen» bizding biyliktegi ishki iytis-tartystan shyqqan degendi menzeydi. Bir-birine, anyghy - ÚQK basshysy Núrtay Ábiqaevqa qarsy kýshter osynday súmdyqqa barghan kórinedi-mis. Shekara qyzmeti qúzyretine enetin ÚQK basshysyn Elbasy seniminen aiyru bir búl emes deydi biletinder. Byltyrghy Atyrau, Aqtóbe, Taraz, Boralday oqighalarynyng bәri qoldan úiymdastyrlypty. Sodan tózimi týgesilgen Ábiqaev Preziydentten otstavkagha súranypty (al, búl ras sóz). Preziydent Ábiqaevtyng ótinishin qanaghattandyrmapty (búl da ras).  Eger, osynyng bәri: biyliktegi kýrdeli figuralar men iri qarjy alpauyttary ózara mýdde qayshylyghynan tughan esepteri ýshin jaldamaly jendetterdi, halyqaralyq ekstermistik toptardy paydalanyp bastaghany týbi ras bolsa, onda súmdyq eken. Búnday súmdyq jaylaghan elde Chelahtay balanyng shyndyghyn estu mýmkin emes.

«Abay-aqparat»