ەلدىڭ شەتى مەن جەلدىڭ وتىندە بىرگە جۇرگەن جولداستارىنىڭ كوزىن ءبىر تۇندە جويعان ۆلاديسلاۆ چەلاح دەيتىن شەكاراشى جاۋىنگەر «قاندىقول قىلمىسكەر» ەكەندىگىن مويىندادى. باس پروكۋراتۋرانىڭ مالىمەتى بويىنشا. وسىدان كەيىن قوعامدىق پىكىر «اقىل-ەسى كەم» چەلاح دەگەن «جەتى باستى جالماۋىزدى» جەردەن الىپ جەرگە سالۋى كەرەك ەدى - ولاي بولمادى. باس پروكۋراتۋرانىڭ ارنايى وكىلى جۋرناليستەرگە 15 بوزداقتى باۋداي تۇسىرگەن چەلاح ءىسىن جاريا ەتىسىمەن جۇرت «مۇمكىن ەمەس» دەسىپ جانە ءدۇر ەتە قالدى. پورتالىمىزدىڭ ساۋالناماسىنا «چەلاح ءوز قىلمىسىن شىنىمەن مويىندادى ما؟» دەپ سۇراق قويىپ ەدىك، كوپشىلىك داۋىس «جوق، مويىنداتتى» دەگەن تۇسپالدى قولداي كەتتى. دەمەك، كۇدىكتى چەلاحتان بۇرىن باس پروكۋراتۋرانىڭ مالىمدەمەسىنىڭ ءوزى كۇدىكتى بولىپ تۇر. ايتكەنمەندە، وسىنداي وقيعانىڭ بولۋى مۇمكىن بە؟ ناقتىلاي تۇسسەك، اسكەردە سارباز بوتقاسىن بىرگە «ساپىرىپ» ىشكەن بىرەۋدىڭ ماڭايىنداعى كوپتى جۋساتىپ سالىپ قاشۋى ىقتيمال نارسە مە؟ 1970 جىلدارى بايقال وڭىرىندەگى اسكەري گارنيزونداردىڭ بىرىندە «ارقانكەرگەن» قىرعىنىنا ۇقساس  وقيعانىڭ بولعانىن قحكپ جەتەكشىسى كوسىرەۆ ايتىپ وتىر. تانككە ءمىنىپ قاشقان دەزەرتير تىكۇشاقپەن قۋعان جاساقتى اتىپ تاستاپ ءبىراز ۋاقىت بوي تاسالاپ جۇرەدى. اقىرىندا قولعا تۇسەدى. سوندا قاشقىن سولداتتىڭ مۇردەسىن كورگەن كومانديرى باس كيىمىن شەشىپ:«مەنىڭ جاۋىنگەرلەرىمنىڭ ءبارى سەندەي بولسا، بىزگە ەشبىر جاۋ بەتتەي الماس ەدى»، - دەپتى. ەندى، تانكپەن تىكۇشاقتى اتىپ ءتۇسىرۋ دەگەن اناۋ-مىناۋ سولداتتىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن كەرەمەت ەمەس پە؟ كىم بىلگەن، چەلاحتا «اناۋ-مىناۋ سولداتتىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىندى» جاساۋى كادىك قوي؟.. ەندەشە، باس پروكۋراتۋرانىڭ مالىمدەمەسىندە دە شىندىق بار دەپ قويالىق. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگى «جۇيكەسى جۇقارعان» الەمدە چەلاح جالعىز ەمەس. 2011 جىلى 22 شىلدەدە نورۆەگيالىق اندرەس برەيۆيك جاستار لاگەرىنە تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، 77 ادامدى جەر جاستاندىرىپ، 96 ادامدى جاردار ەتكەن بولاتىن. 2009 جىلى اقش-تا  مەكتەپ وقۋشىسى ءوز سىنىپتاستارىن قۋالاپ ءجۇرىپ اتىپ ءولتىردى،ت.ب. بىراق، ولاردىڭ اقىل-ەستەرىنىڭ كەمدىگى تۋرالى ءسوز قۇلاعىمىزعا تيمەپتى. برەيۆيك ءتىپتى وقىمىستى، زيالى ادام. ول حريستيان دىنىندەگىلەر قىسىمعا ۇشىراۋدا دەگەن ۇراندى العا تارتىپ، مۋلتيكۋلتۋريزمگە قارسى ەكەندىگىن جاريا ەتكەن. يممانۋيل كانتتى ءسۇيىپ وقىعان. ماركستى جاڭاشا تالداعان. ءپۋتيندى جاقسى كورگەن. ال، چەلاحتىڭ «اقىل-ەسىنىڭ» كەمدىگىنەن وزگە «ەرەكەشىلىگى» ازىرگە بىزگە بەلگىسىز. بەلگىلىسى -  ونىڭ قىلمىسىندا قاتارلاستارىنان كەمدىك كورىپ كەكتەنۋ نەمەسە ءوز ۇلتىنان باسقا ۇلتتى جەك كورۋ اتىمەن جوق. انشەيىن، «اقىل-ەستەن جۇرداي»، سوندىقتان قۇتىرماسى ۇستاپ قولىنا قارۋ العاندا «قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن مىلتىق اتسا، ويانبايتىن» ارىپتەستەرىن شەتىنەن تىراپاي اسىرعان. سوسىن ورتەگەن. بولعان، بىتكەنى - وسى. الاكول اۋدانىنىڭ ورتالىعى ءۇشارال قالاسىنا كۇدىكتىنىڭ اتاسى قارت ۆلاديمير جەتكەنشە، ءباسپاسوز وكىلدەرى دە باس پروكۋرتاۋرانىڭ مالىمەدەمەسىن مالدانۋدان اسا الماعان-دى. سويتسەك، ارىپتەستەرىن تەگىس و دۇنيەگە اتتاندىرىپ ءبىرىنىڭ كيىمىن، ءبىرىنىڭ نوۋتبۋگى مەن ۇيالى تەلەفونىن ۇستاپ شەكارالىق ايماقتاعى مالشىلاردىڭ ۇيىندە «شالجيىپ جاتىپ» قىلمىسىن مويىنداعان چەلاحىمىز باس پروكۋراتۋرا ايتقاننىڭ بىرىندە ىستەمەپتى. قازىر بالا چەلاحتىڭ اتا-اناسى جانۇشىرىپ ەۋروپانىڭ ادام قۇقىعىن قورعايتىن ۇيىمدارىنا شاعىم تۇسىرەتىن بولىپ، قالا بەردى كوپ ۇلتتى قازاقستانداعى دياسپورالاردىڭ ادەتىنشە رەسەي پرەزيدەنتى پۋتينگە ارىز جازىپ ارەكەتتەنۋدە. ءجا، بۇنىڭ ءبارى جۇرتقا بەلگىلى اڭگىمە. ايتسەدە باسىنان ءتۇسىپ قىسقاشا بايانداعاندى ءجون كوردىك. سەبەبى، چەلاحتىڭ تۋىستارى شىرىلداعان سايىن قازاقستاننىڭ قۇزىرلى ورىندارى دا قيمىلدى كۇشەيتە تۇسۋدە. وتكەن جەكسەنبىدە تالدىقورعانداعى اسكەري پروكۋراتۋرا چەلاحتان تاركىلەنگەن زاتتاردى جاريا ەتتى. شاماسى، باس پروكۋراتۋرا ءا دەگەندەگى مالىمدەمەسىنەن باس تارتپاسقا بەكىگەن سىڭايلى. بۇيتكەن جاعدايدا «ارقانكەرگەن» وقيعاسى الاش جۇرتى ءۇشىن تاعى ءبىر جۇمباق ءىس بولىپ قالا بەرەدى. جۇمباق  بولعاندا كەزدەيسوق قىلمىستى ءىس ەمەس، ساياسي استارى قالىڭ جايتتىڭ ءبىرى رەتىندە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيدى. نەگە دەسەڭىز، بۇل وقيعادان ساياساتكەرلەر مەن اسكەريلەر بىرىگىپ جاساعان جىمىسقى ارەكەتتى ءسوز ەتۋشىلەر كوپ. مىسالى، «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىنىڭ ۆەب-سايتىنداعى ساۋالناما بىلاي كورسەتىلگەن:

«ارقان كەرگەن» قىرعىنىنا كىم كىنالى؟
كورشى ەلدەردەن كەلگەن قاسكۇنەمدىك (67)
تەرروريستىك كۇشتەر (33)
ارينە، چەلاح، ءوزى مويىنداپ وتىر عوي... (0)
بارلىعى: 100%»
(www.qazaquni.kz)

راسىندا، «ارقانكەرگەن» قىرعىنىنا كورشى ەلدەر مەن تەرروريستىك كۇشتەردىڭ قاتىسى بار ما؟ قوعامنىڭ كوڭىلىندە وسى ەكى بولجام كۇمان تۋدىرماسا، «جاس قازاق ءۇنى» ونى ساۋالنامانىڭ تاقىرىبى ەتپەس  ەدى عوي. الدىمەن تەرروريستىك كۇشتەر دەگەنگە توقتالىپ كورەلىك. ساۋالنامادان اڭعارعانىمىزداي، كوپشىلىك «تەرروريستتىك كۇشتەر» دەگەنگە كوپ داۋىس بەرە قويماپتى. ياعني، قاندايدا ءبىر ءدىني-ەكستەرميستىك توپتاردىڭ «ارقانكەرگەن» قىرعىنىنا ارالاستىعى شامالى كورىنەدى. اگاراكي، «ارقانكەرگەن» ءدىني-ەكستەرميستتىك توپتاردىڭ تەررورلىق ارەكەتىنە سايسا، ولاردىڭ مالىمدەمەسى باس پروكۋراتۋرانىڭ مالىمدەمەسىنەن بۇرىن جاريالانار ەدى. چەلاحتىڭ ءىسى تەراكتكە ۇقساعانىمەن بەلگىلى تەررورلىق كۇشتەردىڭ «قولتاڭباسىن تابا الماعان» (؟) ءبىزدىڭ تەرگەۋ ورىندارى دا تىرس ەتىپ ءتىس جارمادى. ال، قازىرگى جاعدايىندا قازاقستان «ارقانكەرگەن» سۇمدىعىنا كورشى ەلدەردى ەش ايىپتاي المايدى. ارينە، «ارقانكەرگەننىڭ» ار جاعىنداعى پالەنى قىتايدان كورۋ ءبىزدىڭ رەسەيشىل ساياساتكەرلەرگە ءتيىمدى بولىپ شىعار ەدى. وكىنىشكە قاراي، چەلاح پەن 15 بوزداقتىڭ مەزگىلسىز اجالىن ءسوز ەتۋشىلەردىڭ بىردە ءبىرى وسى كۇنگە دەيىن قحر جاعىن تىلگە تيەك ەتكەن جوق. نەگە؟ بىرىنشىدەن، باياعى داماسك مەن جالاڭاشكول وقيعاسى تۇسىنداعىداي قىتاي بيلىگى شامشىل، وركوكىرەك، تىز ەتپە ەمەس. ورنىقتى، سالماقتى. سونداي قىتاي قازاقستانعا اسكەري قوقان-لوققى كورسەتۋگە ءتىپتى قۇلىقسىز. ويتە قالسا، قاتتى ۇركىتىپ الادى. قىتايدىڭ مەملەكەتتىك ءىرى كومپانيالارى قازاقستاننىڭ «قارا التىنىنا» يەلىك ەتەتىنىن بۇل ارادا ەرەكشە اتاپ وتكەنىمىز ءلازىم. ەكىنشىدەن، قىتاي اسكەرى - قاتاڭ ءتارتىپتىڭ اسكەرى. قاتاڭ ءتارتىپتىڭ اسكەرى «وسىلاي ەتىپ ءبىر كورەلىكشى» دەپ، شەكارا بۇزىپ بۇزاقىلىق جاسامايدى. الايدا، «ارقانكەرگەن» قىرعىنىنا كىم كىنالى؟» دەگەن ساۋلانامانىڭ جاۋابى نەگە «كورشى ەلدەردەن كەلگەن قاسكۇنەمدىك» بولىپ تۇر؟ ءبىزدىڭ قىتايدان كەيىنگى تاعى ءبىر جاقىن كورشىمىز رەسەيدىڭ «ارقانكەرگەنگە» ارامدىق جاساۋى قيسىنعا سيادى ما؟ شاما شارقىمىزشا تالداپ كورەيىك.

قازاق پرەزيدەنتى نازارباەۆتىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى اسىرە بەلسەندىلىگى كرەملگە اسا ۇناماۋى مۇمكىن. سوندىقتان اككى پۋتين ءبىر قولىمەن وت كوسەپ، ەكىنشى قولىمەن (ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك كەلىسىم شارت ۇيىمىن سىلتاۋ ەتىپ) قازاقستانعا قامقور بولۋدىڭ قامىمەن «ارقانكەرگەن» سياقتى جەرلەرگە استىرتىن ارنايى جاساق اتتاندىرۋعا قارسىلىق تانىتپاۋى بولجامدى ەكەندىگىن ءبىر ەسەپكە ەنگىزىپ قويالىق. ەكىنشىدەن دەسەك، بۇل دا قيسىنعا كەلەدى: رەسەيدىڭ تاجىريبەلى اسكەري ادامدارى قازاقستاننىڭ شەكارالىق ايماقتارىنداعى بولىمشەلەر مەن بەكەتتەردى بەس ساۋساعىنداي بىلەدى. ويتكەنى ولار - كسرو كۇيرەگەنشە قيىر شىعىستان باستاپ قىتاي شەكاراسى ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن شەكتەستىن شەپتىڭ بارىندە قىزمەتتە بولعان ادامدار. رەسەيگە كەتكەندە جاي كەتكەن جوق، شەكارا كارتاسىن ءتۇپ كوتەرە كەتتى. باسقا ەلدەردى بىلمەيمىز، قازاقستان دەربەس ارمياسىن قۇرعانىمەن شەكارالىق بەكەتتەرى مەن بولىمشەلەرىنىڭ ورنىن بۇرىنعى قالپىنان وزگەرتىپ، جاڭارتا العان جوق.دەمەك، رەسەيلىك ارنايى جاساق اسكەري قيمىلدار جاساۋ قاجەت بولا قالسا،  قازاقستانداعى شەكارالىق نىساندارعا قالاعان مەزەتىندە سالاڭ ەتىپ  كەلە سالادى. بۇنى از دەسەڭىز، شەكارا قاۋىپسىزدىگىن دە فومين سياقتى ادامدارعا بەرىپ قويىپ قاراپ وتىرمىز.

(باس پروكۋراتۋرانىڭ مالىمدەمەسىندە «سارى بوكتەر» شەكارالىق زاستاۆاسىنىڭ باستىعى الەكسەي فومينگە قاتىستى قىلمىستىق ءىس قوزعالعانى ايتىلادى. فومين  مامىردىڭ 28 - 30 ارالىعىندا «ارقانكەرگەن» شەكارالىق بەكەتىمەن بايلانىستىڭ بولماعانىن قاساقانا جاسىرعانى جانە ونىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋ مەن قالپىنا كەلتىرۋ بويىنشا شارا قولدانباعانى ءۇشىن ايىپتالۋدا).نەگىسسىز كۇدىكتەنۋدەن اۋلاقپىز، بىراق، قاجەت دەپ تاپسسا، فوميندەرمەن بايلانىسۋ رەسەيلىك بارلاۋ قىزمەتى ءۇشىن تۇككە دە تۇرمايدى. ۇشىنشىدەن، الداعى كۇزدە اقش-تا وتەتىن پرەزيدەنت سايلاۋىندا بيلىككە رەسپۋبليكاشىلار پارتياسى قايتىپ ورالسا، رەسەيدىڭ ورتالىق ازياداعى ىقپالىنان ىرىق كەتۋى ىقتيمال. رەسپۋبليكاشىلار وسى كۇندەرى ءپۋتيننىڭ ورتا ازيا، ونىڭ ىشىندە قازاقستانعا قاتىستى ۇستاناتىن ساياساتىن سىن تەزىنە الۋدا. ەندەشە، ءپۋتيننىڭ قازاقستانعا اسىعۋىندا ۇلكەن ءمان بار. قىتايعا اتوم بومباسىن اسىعىس «سىيعا تارتقان» حرۋششەۆ سياقتى ول دا قازاقستانعا اەس سالىپ بەرۋدىڭ ۋاعداسىن جاساپ قايتتى. ۇلكەن ساياساتتاعى ۇلكەن ويىندارعا ارالاسقىسى كەلەتىن قازاقستاننان ۇلكەن ساياساتتىڭ ءبىر پۇشپاعىن ۇستاپ جۇرگەن رەسەي قالايشا  ايرىلسىن؟ ەلتسيننىڭ كەزىندە شىعىس ەۋروپا ەلدەرىندەگى ءباسىن تەككە ۇتقىزعان رەسەي ەندى ورتالىق ازيا مەن قاپقازدى، قالعان-قۇتقان سوتسياليستىك ەلدەردى قايتكەندە ۋىسىنان شىعارماۋدى، سونى سەبەپ ەتىپ ۇلكەن ساياساتتاعى ورنىن ساقتاپ قالۋدى كوزدەيدى. ال ونىڭ توتە جولى - اسكەري الەۋەتىن كۇشەيتۋ، «قاۋىپسىزدىگىڭە كەپىلدىك ەتەمىن» دەپ اسكەرىن وزگە ەلدەرگە باقتىرۋ. رەسەيدىڭ كوزدەگەنى وسى بولىپ «ارقانكەرگەن» قىرعىنىنا ارالسسا، وندا ون ءتورت شەكاراشى مەن قورىقشى ازامات گەوساياساتتىڭ قۇرباندىعىنا شالىندى ەسەپ. «ارقانكەرگەن» سياقتى وقيعالار الداعى جىلدارى  (قۇداي ونىڭ بەتىن ارى قىلسىن) بىرنەشە دۇركىن قايتالانادى دا قازاقستاننىڭ شەكارالىق ايماقتارىنا ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك كەلىسىم شارت ۇيىمى بويىنشا رەسەي مەن ۇيىمعا مۇشە تمد ەلدەرىنىڭ اسكەرى تولىق بەكيدى. ول اسكەردىڭ ەكى تىزگىن ءبىر شىلبىرى، ارينە، رەسەيدىڭ قولىندا بولادى. ودان ارعىسىن بولجاۋ قيىن.

بولجاۋ دەمەكشى، «ارقانكەرگەنگە» رەسەيدىڭ قاتىسىن بولجام رەتىندە ۇسىنىپ وتىرعانىمىزدى ەسكەرتەمىز (تەگىندە ىشكى ماسەلەنى سىرتقا اۋدارۋ وڭاي، سوندىقتان «ۇرى الىستان كەلمەيدى» دەگەن قازاقى اكسيوماعا الدىمەن جۇگىنگەن ءجون). تاعى ءبىر بولجامدار «ارقانكەرگەن» ءبىزدىڭ بيلىكتەگى ىشكى ءيتىس-تارتىستان شىققان دەگەندى مەڭزەيدى. ءبىر-بىرىنە، انىعى - ۇقك باسشىسى نۇرتاي ابىقاەۆقا قارسى كۇشتەر وسىنداي سۇمدىققا بارعان كورىنەدى-ءمىس. شەكارا قىزمەتى قۇزىرەتىنە ەنەتىن ۇقك باسشىسىن ەلباسى سەنىمىنەن ايىرۋ ءبىر بۇل ەمەس دەيدى بىلەتىندەر. بىلتىرعى اتىراۋ، اقتوبە، تاراز، بورالداي وقيعالارىنىڭ ءبارى قولدان ۇيىمداستىرلىپتى. سودان ءتوزىمى تۇگەسىلگەن ابىقاەۆ پرەزيدەنتتەن وتستاۆكاعا سۇرانىپتى (ال، بۇل راس ءسوز). پرەزيدەنت ابىقاەۆتىڭ ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرماپتى (بۇل دا راس).  ەگەر، وسىنىڭ ءبارى: بيلىكتەگى كۇردەلى فيگۋرالار مەن ءىرى قارجى الپاۋىتتارى ءوزارا مۇددە قايشىلىعىنان تۋعان ەسەپتەرى ءۇشىن جالدامالى جەندەتتەردى، حالىقارالىق ەكستەرميستىك توپتاردى پايدالانىپ باستاعانى ءتۇبى راس بولسا، وندا سۇمدىق ەكەن. بۇنداي سۇمدىق جايلاعان ەلدە چەلاحتاي بالانىڭ شىندىعىن ەستۋ مۇمكىن ەمەس.

«اباي-اقپارات»