Býginde «Qazaq әdebiyetining «altyn ghasyry» Kenes odaghymen birge kelmeske ketti. Endi qayta tuuy neghaybyl» degenge sayatyn sózder jii aitylyp jýr.  Olay deushiler anau-mynaular ghana emes, el auzynda aty bar keybir qalamgerlerimizding de «auyzdy qu shóppen sýrtip otyrghany» bayqalady. Shyn mәninde, tól әdebiyetimizding mýlde qúldyrap, qúru jolyna týspey, tek toqyrau ýstinde túrghanyn moyyndamaytyngha úqsaydy. Úly ónerding qayta órleui ýshin «Oybay, óldi-bitti!» dep keletin jattandy saryn, dәstýrli әdetten arylu manyzdyraq ekenin dúrys týisinu kerek.Áytpese, «Ádebiyette toqyrau bar ma?» degen pikirtalas 1988 jyly da bolghan...

Býginde «Qazaq әdebiyetining «altyn ghasyry» Kenes odaghymen birge kelmeske ketti. Endi qayta tuuy neghaybyl» degenge sayatyn sózder jii aitylyp jýr.  Olay deushiler anau-mynaular ghana emes, el auzynda aty bar keybir qalamgerlerimizding de «auyzdy qu shóppen sýrtip otyrghany» bayqalady. Shyn mәninde, tól әdebiyetimizding mýlde qúldyrap, qúru jolyna týspey, tek toqyrau ýstinde túrghanyn moyyndamaytyngha úqsaydy. Úly ónerding qayta órleui ýshin «Oybay, óldi-bitti!» dep keletin jattandy saryn, dәstýrli әdetten arylu manyzdyraq ekenin dúrys týisinu kerek.Áytpese, «Ádebiyette toqyrau bar ma?» degen pikirtalas 1988 jyly da bolghan...

Ruhany súranystyng tómendeui saldarynan adamy qúndylyqtardyng әlsireui beleng ala týskeni ótirik emes. Qazir kitapty jata-jastanyp oqityn jastar bar bolsa da, tym siyrek. Tәn qúmarlyghy men materialdyq baylyqqa moyynsúnyp, degumanizasiyagha úshyrap bara jatqanymyz aiqyn. Múnday jaghdayda kórkem shygharma oi-óresi oisyraghan jandargha qúrghaq aqyl aitushy retinde kórinbey, bayandau týrin, mazmúndy ashu tәsilin bas tartu mýmkindigine iytermelemey-aq jolgha qoygha bolady. Mysaly, songhy 60 jyldyng ishinde Qytay әdebiyeti jaqsy damuda. Bizding qazirgi әdebiyetimizge onda túryp jatqan 2 milliongha juyq qazaqtyng qosyp kele jatqan ýlesi eleuli. Shynjan-Úighyr avtonomiyalyq ólkesining Jazushylar odaghy tóraghasynyng orynbasary Erkesh Qúrmanbekqyzy: «Bizde «últtyq әdebiyet» degen úghym bar. Ol, әriyne, 56 últtan qúralady. Olardyng ishinde әdebiyetin óz ana tilinde jazatyndar - qazaq, qyrghyz, monghol, sibe jәne úighyrlar. Osy últ qalamgerlerining shygharmalaryn ana tilinde basyp shygharatyn jurnaldary men baspalary bar. Mәselen, qazaqtyng Shynjang Jazushylar qoghamynda «Shúghyla» degen jәne odan keyin 3 audangha qarasty «Ile aidyny», «Altay aimaghy», «Tarbaghatay әdebiyeti» degen әdeby jurnaldar bar»,- deydi bir súhbatynda. Al, ózimizde she? Jartylay sayasat pen ekonomikagha arnalyp ketken «Qazaq әdebiyeti» gazeti men onsha súranys joq «Júldyz», «Jalyn», «Aqiqat» jurnaldarynan basqa jóni týzu әdeby basylymgha da jarymay otyrmyz ghoy! Osylaysha dúrys nasihattyng joqtyghy saldarynan «Kenes ýkimetining qúlauy kóptegen jazushylar ruhynyng azat emes ekenin, bizding әdebiyetimizde bir ýlken iydeyanyng joqtyghyn kórsetti» dep, bar ynta-yqylasymyzdy qyzyl ókimet kezenimen búghaulap otyrmyz. Áytpese, qazaq әdebiyettanu ghylymynyng bastauy Ál-Farabi, Shoqan Uәlihanov, Ybyray Altynsariyn, Abay Qúnanbaevtan óris alyp, kәsiby qalyptasuy 1900-1932 jyldarmen sabaqtasady. Búl sózimizding dәleli - Á.Bókeyhan, A.Baytúrsynov, H.Dosmúhamedov, Q.Kemengerúly, J.Aymauytov, M.Júmabaev, M.Dulatov, R.Marsekov, Y.Mústambayúly, S.Torayghyrov, I.Jansýgirov, B.Mayliyn, M.Áuezov, S.Seyfullinning әdebiyettanushylyq zertteuleri der edik. Búlardyng ishinde A.Baytúrsynovtyng 1926 jyly shyqqan «Ádebiyet tanytqysh», odan keyin 1927 jyly jaryq kórgen M.Áuezovting «Ádebiyet tarihy» jәne H.Dosmúhamedúlynyng 1928 jylghy «Qazaq halyq әdebiyeti» atty zertteuleri óz әdebiyetimizding tarihyn, teoriyalyq negizderin qalyptastyrdy. Sóite túra, tek 1932-1956 jyldar aralyghyndaghy «Kenes dәuirindegi qazaq әdebiyettanuynyng damuy» kitabyn «altyn ghasyr» arqauy etu aghattyq bolar. Al, bәrimiz de «sol kezde solay edi» deuge kóshsek, qazirgi әdebiyetimizding kenestik kenistiktegi qazaq әdebiyeti dengeyine jete almay otyrghany shyndyq. Sebebi, ol kezde әdeby senzuranyng myqty bolghanyna qaramastan, qazaq qalamgerleri ózining últtyq mәselelerin retin keltirip aita bildi. Ókimi óktem ókimetting ózi әdebiyetti iydeologiyanyng qaruy etip, aqyn-jazushylardy jappay jarnamalap, olardyng atyn elge tanytyp otyrdy. Álgi «qazaq әdebiyetining «altyn ghasyry» Kenes odaghymen birge kelmeske ketti» deushilerding dәuiri sol sәtte jýrgen. Qazir senzura resmy týrde jýrgizilmese de, myqty degen aqyn-jazushylarymyz belgili mәselelerden shettetilip otyr. Odyrandaghan odashylar qaptady. Madaqtarynyng bәri - shylqyghan ótirik! Memleketimizding syrtqy imidjge júmys isteui tek ekonomikagha negizdelgen. Azuyn aigha bilegen alpauyt elderdi alaqanday ghana tehnikalyq, ekonomikalyq jetistiktermen moyyndata alarday ertegi soghyp otyrmyz әli. Mine, qarama-qayshylyq! Odan da, jat júrt bizding ghibratty maghynamen kórkemdelgen auyz әdebiyetinen jalghasyp kele jatqan asyl sóz tarihymyzdyng 10 ghasyrdy qamtitynyn bilui tiyis qoy. Qazaqtyng on ghasyrlyq asyl sózi bar! Kýlteginnen bastalghan qazaq jazbalarynda tekti sóz ghana ómir sýrdi! Osyny jete úghynbaghandyqtan, endi qabyldanyp jatqan «Ghylym turaly» zangha da ghylymgha janadan kelip jatqan jastardyng qúqyqtary turaly eshtene engizbedik. Qazaqstan boyynsha әdebiyet pen ónerdi zertteytin jalghyz ghylym oshaghy - Múhtar Áuezov atyndaghy Ádebiyet pen óner instituty ghana bar.Onyng bólim mengerushisi, filologiya ghylymdarynyng doktory Aygýl Ismaqova institutta 12 ghylymy jobanyng iske asatynyn aitady. Senseniz, sonyng 2-eui ghana babalar sózi men auyz әdebiyetimen ainalysady eken. «Qalghandary qazirgi zaman әdebiyetin zertteydi»,- deydi. Búl rette «qanday qazirgi zaman әdebiyeti?» degen oryndy súraqtyng úshy qyltiyady.

Qazaq «Ádebiyet - ardyng isi», «Ádebiyet - barlyq óner ataulynyng atasy», «Sóz sýiekten ótedi», «Ónerding eng aldy - sóz óneri», «Óner aldy - qyzyl til» dep beker aitpaghan. «Tughanda dýnie esigin ashady ólen...» dep Abay da sózding anyghyna toqtady. Shyn mәninde, alghash besik jyrynan bastap, balagha bar nәrseni týsindirip, ýiretu tekten-tekke óleng tilimen aitylmasa kerek. Kiyeli Qúranymyz da ólenmen jazylghan. Osy túrghydan kelsek, dәl qazirgi sәtte qazaq әdebiyetinde poeziya janrynyng qúlashyn kenge sermep, airyqsha kórine bastauy kónil kónshitedi. Kemtalant mýmkindiginshe, shyn talant qalaghanynsha jazyp jýr. Stilidik, kórkemdik, taqyryptyq, tildik, sheberlik túrghydan týlep jatyrmyz. Halyq bar jerde qashan da әdebiyetting bolatyndyghyn dәleldep kelemiz. Qalamaqy bolmaghan song keybir prozaikterding jazbay, qoldy bir siltep ketkeni jasyryn emes. Keyin jazatyn shyghar... Al, óleng órley bermek. Keyingi tolqynnyng poeziyasyn oqymaytyndar, qazaqtyng aqyn halyq ekenin bile túra, «qazir óleng jazatyndar da joq» degendi erigip aita saluda. Olay degenshe, ólenderinde bayandau, aitu bar da, óz oilaryn kórkemdik kestelermen jetkizu jaghy jetisinkiremeytin jayttargha jón siltey otyrsa ghoy, shirkinder! Áytpese, jastardyng jazghanynda teneu, epiytet, metafora, balau, әserlep suretteulerding kemshin soghyp jatqanyn kórip jýrmiz. Júmash Somjýrekshe aitsaq, «tyng oi, tyng әserli tirkester, oqyrmangha oy salatyn myqty týiinder neken-sayaq». Agha buyn mәn bermegen son, qazirgi qazaq әdebiyetining órisi bir retki mýshayralarmen, taralymy 1000-2000 dana kitaptyng shyghuymen ghana shektelip qalyp jatyr. Aqyn Bolat Sharahymbay bir súhbatynda bylay deydi: «Bizding bir jaman әdetimiz, nege ekeni belgisiz, bar nәrseni joqqa shygharghymyz kelip túrady, bar nәrseni baghalay bilmeymiz. Ásirese, aldynghy tolqyn ózinen keyingi tolqyndy oqymaydy, oqysa da jyly pikirlerin ayaydy». Búl - bir.

Ekinshiden, audarma jaghynan aqsap kelemiz. Biz negizinen shetel әdebiyetining qazaq tiline emes, óz әdebiyetimizding ózge tilderge audaryluyna den qongymyz kerek. Áriyne, búl qatardaghy baspalardyng ghana mindeti bolyp qalmay, memleketting mýddeli bo­lghany jón. Osy kezge deyin shygharmasy shet tiline auda­ryl­ghan qazaq aqyn-jazushylary «Kenes qalamgeri» retinde tanyldy. Sonymen qatar, qazir kez kelgen qazaq balasy shetel jazushylarynyng esimderimen jaqsy tanys. Sebebi, olar bizding tilge kóp audaryluda. Ór­ke­niyetti elder әdebiyetti tabys kózine ainaldyryp ýlgergendikten, olardyng myqty damyghan әdeby agenttikteri óz qalamgerlerining shygharmalaryn syrtqa jantalasa jar­na­malap jýr. Osy mýdde toghysynda orys, fransuz, japon, aghyl­shyn jәne Latyn Amerikasy elderi qalamgerlerining kóptegen shygharmalary qazaqshagha audarylghan ýstine audarylyp jatyr. «Audarma» baspasy qazir aghylshyn, orys, týrik, qytay, japon, polyak tilderining bilgirlerimen birlesip júmys jasauda. «Enbegine qaray ónbegi» demekshi, búl rette tek ózgelerdi qazaqshalaugha baghyttalyp ketken býgingi audarma salasyn tolyq dәrejede qarjylandyryp, óz paydamyzgha jaratu kerek-aq.

Ýshinshiden, qazirgi qazaq әdebiyeti synynda kópire maqtaytyn jәne sypyra jamandaytyn az ghana shoghyr bar. Bәri - birjaqty. Maqtaytyndar shygharmany ýstirt bayandap, onyng avtoryn janyn sala dәripteumen әurelense, «syngha aldym» degenderding deni ghylymy negizi әlsiz, shygharmanyng astaryna ýnile almaghan, onsyz da oqyrman kózine kórinip túrghan úsaq kemshilikterdi terip jazghan baldyr-batpaq, shaldyr-shatpaq birdeneler ónkey! Búlardyng kóbi syn obektisining jazylu tәsilin qazbalaudyng ornyna, óz basynyng ókpe-nazyn aityp, pikir bildirgen bolyp avtordyng jeke basyna tiyisip, keketip-múqata qoiygha әues. Basqa týgi de joq! Sol siyaqty, әiteuir maqtau kerek bolghan song maqtalyp jýrgen qalamgerler de jetkilikti. Top-topqa birigip alyp, birin-biri jer-kókke syighyzbay kópirte jóneledi-ay, kelip! Onday bos әreketke jas «júldyzdar» ýiirsek. Soghan layyq bolsa, bir sәri...

Tórtinshiden, «býgin­gidey aqparattyq tehnologiyalargha bet búr­ghan zamanda...» dep keletin jattandy sózge maldanyp aldyq. «Kitaptyng ornyn kompiuter, kórkem shygharmanyng ornyn ghalamtor basyp aldy» sarynynda sayraymyz. Al, nege әlemdik әdeby prosessting jana zamangha beyimdelip, odan әri damy týskenin kórmey qaldyq? Sol yqpalymen bizdegi kitap naryghyn orys pen aghylshynnyng әdebiyeti iygerip otyr. Olar ózderi­ning әdebiyetterimen әlgi ghalamtor arqyly da jaulap alghan. Qazaq jastarynyng sanasyn emin-erkin baghyndyrdy. Qabyldaushy sanasy, tanymy, qalyby, talap-tilegi avtor tarapynan aldyn-ala eskeriletindikten, mobildi aqparattyq qatynastar arqyly resipiyentting avtorgha әser-yqpaly qoljetimdi, qarqyndy bolary bayqaldy. Ádebiyet tarihynda avtorlar jazghan tom-tomdyq kólemdi romandar men auqymdy shygharmalardyng kýni ótip, kólemi jaghynan yqsham, syghynqy, aqparattyq-iydeologiyalyq, filosofiyalyq maghynasy mol, intellektualdyq kórkem shygharmalar tudyrudyng qajettiligi algha shyqty. Soghan qaramastan, «Europalyq PhD jýiege kóshu - uaqyt talaby» dep alyp, Resey búrynghy jýieni de saqtap otyr. Sebebi, PhD jýiesi boyynsha qorghalghan júmystardyng sharttary búrynghy jýiege qaraghanda ýstirtteu kórinedi. Al kenestik kezende qalyptasqan oqulyq avtorlarynyng kesirinen bizding joghary oqu oryndarynda sol bayaghy sosrealistik negizge qúrylghan baghdarlamalar oqytyluda. Sondyqtan da, «oybay, ghalamtor jaulap aldy» dep otyra bermey, sol ghalamtorgha qazaqtyng klassikalyq tuyndylaryn engizudi qolgha ala almadyq. Mine, artta qalghannyng kókesi!

Besinshiden, Reseyde orys klassikalyq әdebiyeti barlyq mamandyqtargha, joghary lauazymdy sheneunikterge mindetti týrde oqytylady. Sebebi, әdebiyette últtyq pen memlekettilikti biriktirip túratyn basty qúndylyqtar aiqyndalghan. Biz de solay istesek, últtyq klassikamyzdy sanasyna týigen sayasatker, ekonomist, qarjyger, kәsipker mindetti týrde qazaq tilinde shegelengen basty últtyq etikalyq qúndylyqtardy attap óte almas edi. Áytpese, qazaqtyng janyn, últtyq namysyn týsinbegen ruhany mýgedek sheneunikter quys keudesin kótere shirenip, tek qara basynyng qamymen ghana shektelip qalghan. Ókinishke qaray, olardyng ruhany baylyghy men sezimderin, moralidyq-etikalyq qasiyetterin sanatqa alyp jatqan esh­kim joq. Al memleketin shyn berilip sýietin túlgha ondaylardan emes, boyyna әdebiyetti, ruhany múralardy sinirip ósken adamdardan shyghady. Búl túrghyda, Abay atyndaghy QazÚPU-ning dosenti Noyabri Kenjegharaev: «Býginde elimizding birde-bir joghary oqu oryndarynda әde­biyet teoriyasy kafedrasy joq, tiyisinshe ghylymiy-zertteu instituttarynda da bú­rynnan bolmaghan... Qoghamdyq damudyng jana satysyna ayaq basyp otyrghan uaqytta, elimizding ghylymy algha qadamdy nyq basuy ýshin, mindetti týrde әdebiyet teoriyasy bólimi júmys isteui kerek. Qazaq eli ýshin әdebiyet pen әdebiyettanu ghylymy - jay nәrse emes, tarihiy-tagh­dyrly mәni bar, memleket ruhynyng ai­ghaghy, kepili retindegi simvoldyq ma­ghynasy bar kiyeli dýniye»,- deydi.

Altynshydan, qazir qorghalyp jýrgen kandiy­dattyq, doktorlyq júmystardyng kóbi - әdebiyet salasynan. Sodan «qazaqtyng bәri filolog!» degen úghym qalyptasty. Biraq, ol júmystardyng deni ataq jәne kýnkóris qamy ýshin qorghalghandyghy ashy da bolsa, shyndyq! Áytpese, sol «kandidat», «doktorlardyn» jazyp shygharghan әlemdik dengeydegi teoriyalyq izdenister men janalyqtargha toly, adamzattyng ruhany damuynyng jana qyrlaryn tanytqan, әlemdik dengeyde mektep bolyp qalyptasqan dýniyesi bar ma?!. Basqasyn aitpaghanda, biz qazir qazaq poeziyasy turaly sóz qozghay qalsaq, keng kókjiyekke kóz tastaugha «erinip», Abaydan beri tarata salamyz. Qazaqtyng Qaztughan, Dospambet, Múryn, Aqtamberdi, Dulat syndy aqyn-jyraulary, ózge elde joq últ maqtanyshtary tasada qalyp qoyyp jatyr. Biraq, biz ózgelerdi tek ózimizding últtyq qúndylyqtardan bastau alatyn dýniyelerimizben ghana tanqaldyra aluymyz kerek qoy?! Sol ýshin qazaq qoghamyna ýlken mindetter atqaratyn iri ruhany ortalyq qajet. Áli kýnge deyin «aldymen - ekonomika, sosyn - sayasat» dep jýrgenimiz úyat bolmasa, sol «damyp ketken» ekonomikamyzdyng ruhany qúndylyqtardy algha sýiretip ala jónelgenin kórdiniz be? Elimizde qoghamdyq-sayasi, ekonomikalyq, әleumettik zertteuler men taldaular jasaytyn irili-úsaqty birneshe ortalyqtar bar. Osy tónirekte ondaghy mamandar arnayy saraptama jýrgizip, әr toqsandy, әr jyldy qorytyndylap otyrady. Al qaptaghan «ghalymdargha» jaryghan әdebiyetting retsizdigi, altybaqan alauyzdyq sol dengeyge de kóterile almay, kiyeli ónerdi biylikke jaltaqtatyp otyr.Jazushylar odaghy tónireginde biraz dau-damaylar oryn aluda. Al el biyligi oghan nýkte qoiydyng ornyna, jazushylar arasyndaghy ishki úsaq qayshylyqtardy qozdyrugha baghyttalghan júmystar jýrgizumen әlek. Ózderine sóitip tәueldi etip alghan son, búryn halyq aldynda jýrgen keremet qúdiret iyesi kóringen aqyn-jazushylar qazir qayyrshy, beyshara kýy keship qaldy. Qabyrghaly qalamgerlerding osynday qiyn jaghdaygha dushar boluy saldarynan qazaqtyng tili de әlsiredi. Ana tilimiz «memlekettik til» dengeyine deyin kóterilip, zanmen bekitilgen óz mәrtebesine jetui kerek edi. Olay bolmady...

«Últ Times» gazeti