Árbir últ pen qauym ýshin ózining shyghu tegi men atauyn anyqtap alu asa manyzdy. Óitkeni, biz kimbiz, qaydan keldik, qanday ortada ómir sýrip jatyrmyz? - degen saualdargha tól shejiremizdi baghalaumen ghana naqty jauap bere alamyz. Jalpy, biz óz-ózimizdi tanyp, ótkenimizdi paryqtap, tarihymyzdy payymdaumen ghana keleshek ýshin izgi baylam, ilkimdi qadamdar jasay alamyz. Al, ótkenimizdi týgendep, bolashaghymyzdy aiqyndau ýshin qanshama tarihy aqtandaqtar men qordalanyp qalghan últtyq-әleumettik mәselelerding týiinin tarqatuymyz shart. Tarih ghylymynda sheshimin tappay jýrgen osynday týitkilderding biri «Alash» atauynyng qanday mәn-maghynasy bar degen mәsele ekendigi ghylym kóshine ergen aghayyngha ayan. Endeshe, býgin biz «Alash» atauy jónindegi anyz-әpsanalar men tarihy derekterge taldau jasap kórmekpiz.

Árbir últ pen qauym ýshin ózining shyghu tegi men atauyn anyqtap alu asa manyzdy. Óitkeni, biz kimbiz, qaydan keldik, qanday ortada ómir sýrip jatyrmyz? - degen saualdargha tól shejiremizdi baghalaumen ghana naqty jauap bere alamyz. Jalpy, biz óz-ózimizdi tanyp, ótkenimizdi paryqtap, tarihymyzdy payymdaumen ghana keleshek ýshin izgi baylam, ilkimdi qadamdar jasay alamyz. Al, ótkenimizdi týgendep, bolashaghymyzdy aiqyndau ýshin qanshama tarihy aqtandaqtar men qordalanyp qalghan últtyq-әleumettik mәselelerding týiinin tarqatuymyz shart. Tarih ghylymynda sheshimin tappay jýrgen osynday týitkilderding biri «Alash» atauynyng qanday mәn-maghynasy bar degen mәsele ekendigi ghylym kóshine ergen aghayyngha ayan. Endeshe, býgin biz «Alash» atauy jónindegi anyz-әpsanalar men tarihy derekterge taldau jasap kórmekpiz.

«Alash» atauy haqyndaghy derekterdi jipke tizer bolsaq, Adamzat balasynyng jaratylysyn bayan etetin sonau erte zamandaghy shejirelik derekkózderden bastap, miftik anyz-ertegiler, Orta ghasyrlargha tәn manakyb-әpsanalar men qoljazbalar, Batys oriyentalisterining payymdaulary jәne qazaq zertteushilerining oi-tújyrymdaryn týgeldey sýzip shyghuymyzgha tura keledi. Jalpy, «Alash» haqyndaghy derekterding úqsastyghy men ózgeshelikteri, sonday-aq, zertteushilerding taldau barysyndaghy oi-qorytyndylaryn baghamdap, tarihy shyndyqqa kóz jetkizu ýshin arnayy monografiyalyq zertteu jýrgizu qajet. Desekte, búl maqalamyzda  «Alash» atauy haqyndaghy derekter men taldaulardy salystyrmaly týrde baghytyna qaray bylaysha jikteudi jón kórip otymyz:

A) «Alash» atauy jónindegi shejirelik derekter.

Á) «Alash» atauyna qatysty miftik anyz-әngimeler.

B) «Alash» atauy turaly tarihy shyndyqqa jaqyn anyz-әpsanalar.

V) «Alash» atauy jónindegi oriyentalisterding kózqarastary.

D) «Alash» atauy turaly qazaq tarihshylarynyng payymdaulary.

Shejirelik derekter ne deydi?

Danqty Rashid ad-Dinning «Jylnamasy» men Ábilghazy Bahadýrding «Týrik shejiresi» әleyim júrtshylyqqa, әsirese týrki qauymyna ortaq tarihy shejire sanalady. Osy shejirelerde «Alash» atauyna qatysty derekter de úshyrasady. Mysaly, Rashid ad-Dinning «Jylnamasynda» Núh payghambardyng nemeresi retinde Abuldja han atty kisi esimi atalady (Rashid ad-diyn.. Sbornik letopiysey. T.I. kn. 1. Moskva-Leningrad. Izdatelistva AN SSSR, 1952. s 81). Al, Ábilghazy Bahadýrding «Týrik shejiresinde» de Núh payghambardyng úly Iafesting altynshy úrpaghy Alynsha han turaly derek keltiriledi  (Ábilghazy. Týrik shejiresi. Almaty. Ana tili. 1991. 13-14 better). Osy Alynsha handy Qazaq tarihy ýshin qúndy derekterdi múra etip qaldyrghan Qúrbanghaly Halid ózining «Tauarih Hamsa» atty belgili shygharmasynda «Alash» atauyna qatysty ýshinshi uәj retinde kórsetip ótedi (Qúrbanghaly Haliyd. «Tauarih Hamsa». Almaty. «Qazaqstan». 1992. 56-57 better). Belgili etnograf J.Artyqbaev búl shejirelik derekterdi talday kele, Alynsha hangha qatysty oqighalar b.e.b III-II mynjyldyqta bolghan dep boljaydy (Artyqbaev J.O. Istoricheskoe nasledie M.J.Kopeeva. Pavlodar. 2004. s 63).

Ábilghazy Bahadýr «Týrik shejiresinde» «Alynsha han kóp jyldar boyy patshalyq qyldy. Núh payghambar zamanynan Alynsha hangha sheyin barsha Iafes әuleti músylman edi. Alynsha han zamanynda júrt bayyp, dәuleti tasydy. «It semirse, iyesin qabar» degen ózbek maqaly bar edi. Ár kisi ózining eng qimas adamy ne úly, ne qyzy, bolmasa agha-inisi ólse, soghan úqsatyp, quyrshaq jasatyp qoyatyn boldy. «Búl pәlenshening sureti» dep ony sýier edi, as kelgende onyng aldyna as qoyyp, onyng jýzin óbip, kózin sýrter edi, oghan bas úrar edi. Búnday әdet qaytalana-qaytalana pútqa tabynugha әkeldi» (Ábilghazy. Týrik shejiresi. Almaty. Ana tili. 1991. 13 b) dep bayandaydy. Sonday-aq, dәl osy derekti Shәkәrim Qúdayberdiúly da «Týrik, qyrghyz-qazaq hәm handar shejiresi» atty enbeginde keltirip ótedi (Shәkәrim Qúdayberdiúly. Týrik, qyrghyz-qazaq hәm handar shejiresi. Almaty. «Qazaqstan» jәne «Sana» 1991. 8 b)

Shynynda da Alynsha hannyng dәuirinde adamdar haqiqy senimnen ajyrap, pútqa tabyna bastaghan bolsa, ata-babalarymyz:

Alash, Alash bolghanda,

Alynsha han bolghanda.

Qazaq, qalmaq, noghaylar,

Bәri sonda bir bolghan.

Yntymaghy jarasyp,

Jayqún kóldey bir bolghan.

- dep (Qúrbanghaly Haliyd. «Tauarih Hamsa». Almaty. «Qazaqstan». 1992. 55 b) Alynsha handy maqtap, dәriptep jyrlamas edi. Yaghni, Qúrbanghaly Halidting Alynsha han men «Alash» atauyn jymdastyrghysy kelgen búl uәjin dýdәmaldau tújyrym, tarihy shyndyqqa  janaspaytyn baylam dep qabyldaymyz. Jalpy, Qazaq halqy «Alash» dep úrandaghanda, arqasy qozyp, ruhtanyp, aibarlana týsedi. Olay bolsa, dýiim eldi kәuirlikke úrynghan dәuirdegi Alynsha han qalaysha arda halyqtyng «Alash» úranyna  ainala alady? Demek, altyn úryq, tekti halyqtyng úrpaghy ekenin pash etkimiz kelse, «Alash» atauynyng shyghu tórkinin basqasha tarqatumyz qajet-aq.

Ábilghazy Bahadýr «Týrik shejiresinde» «Alynsha hannyng egiz tughan eki úly bar edi, biri Tatar, biri Monghol. Alynsha han qartayghan son, elin eki úlyna bólip berdi. Búl ekeui bir birine jamandyq oilamay, tatu-tәtti, baqytty ómir sýrdi» (Ábilghazy. «Týrik shejiresi». Almaty. Ana tili. 1991. 13 b) dep, Alynsha hannan Monghol úlysynyng taraytynyn jetkizedi. Osy tústa aita ketetin bir jayt; zertteushi Tileuberdi Ábenayly týrki men mongholdyng shejiresin taratatyn «Mongholdyng qúpiya shejiresindegi» «Alan-Qaua» esimin Alash, Alshyn, Ashina ataularymen baylanystyrady. Ol «qaua» kóne týrik tilinde qaynar-kóz, eng bastapqy» maghynasyn beredi dey kele, «Alan-Qauadan» Alash úlysyn taratady (Tileuberdi Ábenayly Tynybayyn. «Shynyna kósh tariyh, Shynghyshan kim? «Qúpiya shejirenin» qúpiyasy». Almaty. «Núrly әlem». 2010. 39 b).

Alynsha hannyng kindiginen Monghol úlysynyng taraluyn maqúl kórsek te, «Alan-Qaua» esiminen Alash, Alshyn, Ashina ataulary shyghady degenge kelisu qiyn-aq. Sebebi, osy shaqqa deyin tarihta «Alshyn», «Ashina» ataularyn, «Alash» termiynin úshtastyratyn senimdi derekkóz tabylghan emes. Yaghni, T.Ábenayúlynyng «Alan-Qaua» esimin «Alashpen» baylanystyruyn, zertteushining subektivti boljamy dep úghamyz. Degenmen, Tileuberdi Ábenaylynyng «Alash» termiynin Shynghyshanmen shendestiruinde tarihy shyndyq bar boluy yqtimal. Óitkeni, osyghan úqsas ózgede derek-kózder barshylyq.

Alasha han degenimiz Shynghyshan ba?

Aty anyzgha ainalghan ghúlama Mәshhýr Jýsip Kópeyúly jetkizgen anyz-әpsanalardyng birindegi Alasha hannyng obrazy tarihy túlgha Shynghyshangha úqsap keledi. Búl anyz-әpsananyng sujeti tarihtaghy Shynghyshannyng ýlken úly Joshyhannyng qaza tabu oqighasymen úqsas. Oghan mәtinnen naqty mysal beretin bolsaq:

«Alasha hannyng Joshyhan degen jalghyz balasy bolypty. Qúlan quamyn dep, bala astyndaghy aty jeligip, qúlannyng әngisine erip, qazasy sonan bolyp, bala attan jyghylyp, qúlan teuip óltiripti.

Alasha han, Joshy han,

Aqsaq qúlan josyghan.

Qúlan teuip óltirdi,

Búiryghyn aqtan keltirdi,

- deytúghyn sóz sonan qalghan.

Sonda han jalghyz balasy ólgen son, tórt ayaqty hayuan maldy balasyn anasynan aiyryp;

- Men de zarlap qaldym. Hayuan mal da menimen qosylyp, aza tútsyn! - dep, bir-birine jamyrattyrmay, segiz kýn, segiz týn as-cu ishpey, teris qarap jatyp aldy...» dey kele, Alasha hannyng hanymy Hanbiybi basalqa aityp, handy júbatqanyn bayandaydy.

Hanbiybining oryndy uәjine Alasha han moyynsúnyp, maldardy kógennen bosatqanymen, «...bir bozingen jerip botasyn almaydy. Sonda han:

- Osy bota enesin eme almay, ashtan ólip ketse, obalyna men qaldym-au! - dep, - osy ingenge botasyn alghyzghan kisige qalynsyz qyz berer edim! - degende, bir dombyrashy shal qolyna siri tigip, sausaqtaryn sauyttap alyp, dombyra tartyp, kýy shertip, ingendi mas qylyp, esinen janyltyp, botasyn alghyzghan eken. «Boz ingenning kýii» dep qazaq dombyrashylary kýy tartushy edi» (Mәshhýr Jýsip Kópeyúly. 8 tom. Almaty, El-shejire. 2008. 130-131 better) degen anyzdyng jelisi Shynghyshannyng ýlken úly Joshyhannyng ólimin bayandaytyn «Aqsaq qúlan» anyzyna qatty úqsas ekenin angharamyz.

Mәshhýr Jýsip Kópeyúly dәl osyghan úqsas kelesi bir anyzdy keltirip ótedi. Tek búl anyzda dombyrashy shaldyng aty Ketbúgha ekendigi, sonday-aq, Alasha hannyng «Endi múnyng óshin qúlannan alamyn - dep, júrtqa sauyn aittyryp, qúlan quugha at jarattyrady» (Mәshhýr Jýsip Kópeyúly. 8 tom. Almaty, El-shejire. 2008. 138 b). Osy oqighadan keyin «Qúlan ótpes», «Bes qúlan», «Enkey atalghan», «Qabaq», «Qúlanjalaq» jer ataularynyng qalghandyghyn jetkizedi.

Kópeyding qúima qúlaq úlynyng Alasha han turaly kelesi bir keltirgen anyzynda «Alasha hannyng jetpis jasqa kelip, bala sýimey, sodan kishi qatynynan Joshy handy kórgenin, Joshy han jeti jasqa kelgende Alasha hannyng Dombauyl atty mergenimen qúlan atugha shyghyp, qaza tabatynyn, Alasha hangha Ketbúghanyng kýimen úlynyng qapiyada mert bolghanyn jetkizip, Alasha hannyng dombyranyng shanaghyna qorghasyn qúighanyn bayan qylady (Mәshhýr Jýsip Kópeyúly. 8 tom. Almaty, El-shejire. 2008. 139-140 better).

Úlytau ónirinde Alasha hannyng úly Joshy hannyng ólimi turaly múnday anyz-әpsananyng bar ekenin etnograf Aqseleu Seydimbek aghamyz da rastaydy. Ol múnday derekting 1888-1894 jyldary shyqqan «Dala uәlayaty» gazetinde basylghanyn aityp ótedi (Aqseleu Seydimbek. Qazaqtyng auyzsha tarihy. Shejirelik derekterdi payymdau. Astana, Folliant baspasy. 2008. 215 b).

Tarihshy T. Ábenayly «Qúpiya shejirerin» qúpiyasy» atty ózining irgeli enbeginde «Dala uәlayaty gazetinde» basylghan «Predaniya ob Alasha hane y ob ego syne Djuchy hane» atty maqalada keltirilgen anyzdy negizge ala otyryp, Alasha han men Shynghyshandy bir adam dep tújyrymdaydy (Tileuberdi Ábenayly Tynybayyn. Shynyna kósh tariyh. Shynghyshan kim? «Qúpiya shejirenin» qúpiyasy. Almaty. «Núrly әlem». 2010. 154 b).

Alasha han men Joshyhan kýmbezderining Qarakengir ózenining saghasynda ornalasqanyn, sonday-aq, Mәshhýr Jýsip Kópeyúly babamyzdyng keltirgen anyzdarynyng birindegi Alasha hannyng bas mergeni Dombauyldyng da mazarynyng osy manda ekenin eskersek, T.Ábenayúlynyng búl tújyrymynyng qisyny bar. Degenmen, búl boljamdy tarihy shyndyqqa ainaldyru ýshin әli de izdene týsken abzal. Ásirese, osy mәselege qatysty antropologiyalyq jәne arheologiyalyq zertteuler jýrgizu qajet dep bilemiz.

Alasha hannyng Shynghyshangha qatystylyghy turasyndaghy búl derekterden ózge Qadyrghaly Jalayyridyng «Shejireler jinaghynda» da Shynghyshannyng әskerinde nemese onyng úrpaqtarynyng «Alash myny» atty qosynynyng bolghandyghy aitylady. Mәtinde: «Qataghan qauymy boldy, eki san edi. Maysara - Alash myny boldy, ol ýsh san edi. Qataghan qauymynyng óz aralarynda osy zamangha deyin ýlkenderi belgili. Al Alash myny arasynda ýlkeni taraq tamghaly jalayyr bolady. Shynghys han zamanynan beri bir mәrtebeden (úlyqtyq) Tebre bekke tiydi. Odan Shayh - Sofy bekke tiydi., odan Itbagha bekke tiydi, odan Qarash bekke tiydi. Alash mynynyng aghasy bolyp kelgen osylar edi. Olar Ózbekiya arasynda da malim-mәshhýr» (Qadyrghaly Jalayyr. Shejireler jinaghynda. Almaty «Qazaqstan». 1997. 126 b) dep aitylady.

Al, «Alash myny» atauynyng Joshy úlysyna tәn (yaghni, qazaq qauymyna) ekendigin tarihshy J.Myrzahan da bylaysha jetkizedi: «...Shynghyshan túsynda «Alty san Alash» (qypshaq, nayman, jalayyr, qonyrat, alshyn, qarakesek) atalyp, Joshy úlysyna berilgennen keyin Aq orda handyghy qúrylghanda úiytqy bolady da, onyng qaruly kýshi eki qanatqa bólingende Alash myny dep atalady» (Myrzahan J. Tarih qoynauynan. Tarihy ocherkter. Almaty. 2004. 152 b).

«Alash mynynyn» Joshy úlysy, yaghni, Aq ordany, sonday-aq, Alty san alash: qypshaq, nayman, jalayyr, qonyrat, alshyn, qarakesek taypalarynyng Qazaq últyn qúrap otyrghanyn eskersek, «Alash myny» atty búl derekter tarihiy-metodologiyalyq túrghydan keshendi taldaudy qajet etedi. «Shejireler jinaghyndaghy» «Alash myny» atauy da Shynghyshannyng qoly nemese onyng kindiginen taraghan bir biyleushining әskeri degen maghynada ma, әlde belgili bir úlystan shyqqan qosyn maghynasynda aitylyp otyr ma, búl jaghy bizge beymәlim. Sebebi, búl derekkózde «Alash mynymen» qatar aitylghan «Qataghandar» (eki san Qataghan) jeke bir túlghanyng jasaghy emes, belgili bir qauym retinde kórsetilgen. Osy sebepten de «Alash myny» atauy da әli de izdenisti talap etedi dep oilaymyz.

Ýsh jýzding basyn qúraghan Alasha han turaly anyz

«Alash» nemese «Alasha» atauynyng payda boluy turaly el ishinde eng kóp aitylatyn mәshhýr anyzdyng biri tómendegishe bayandalady:

«Búqara handarynyng biri Qyzylarystan hannyng bәibishesi sauysqannyng alasynday ala bala tuady. Alapes balanyng dýniyege keluin jaman yrymgha balaghan Qyzylarystan han qyryq jigitine balany ózining ýkimi jýrmeytin jerge aparyp tastaudy búiyrady. Qyryq jigit Syrdariyadan ótip, Alatau men Qarataudyng arasyn jaylap, osyndaghy júrttyng ortasyna kelip, balany ósiredi. Alapes bala on eki jasqa kelgende, Mayqy biyding Ýisin degen balasy it jýgirtip, qús salyp jýrip oghan kezigedi. Keshke ýiine barghanda Ýisin Mayqy biyge daladan kórgen balany bayandaydy. Ertesine Mayqy biyding ózi balagha jolyghugha barghanda, alapes bala: «Assalaumaghaleyeum, tamam hannyng qazyghy, búqara júrttyng shirimeytin, sasymaytyn, tausylmaytyn azyghy!» dep sәlemdesedi. Sonda Mayqy bi: «Uaghaleykumsalama, qúrsaqta jatyp, nesibesin alystan tilep tughan balam, bolayyn dep tughan úl ekensin! Bolatyn jerine jete almay túr ekensin! Kel balam, artyma min!» dep, balany auylyna alyp kelip, asyqty jilik ústatady. Mayqy by balagha Ýisindi qosyp, jýz jigit ertip, Qarataudan әrmen asyp, Shu,  Sarysu, Úlytau, Kishitau, Esil, Núra ónirin jaylaudy úsynady. Mayqy by sonynan taghy da Aqjol bastaghan jýz jigitti  attandyrady. Onyng artynan jýz jigitke bas qylyp Alshyndy jiberedi. Bәri jinalyp, «Kel, endi ortamyzdan han saylayyq!» dep, alashagha salyp, alapes balany han kóterip, «Alasha han» dep at qoyady. Ýisin bastaghan jýz jigit Úly jýzdi, Aqjol bastaghan jýz jigit Orta jýzdi, Alshyn bastaghan jýz jigit Kishi jýzdi qúrap, «Tanbaly Núragha» әrbir ru ózining tanbasyn basyp, búl el Qazaq atanady (Mәshhýr Jýsip Kópeyúly. 8 tom. Almaty, El-shejire. 2008. 127-130 better).

Mәshhýr babamyzdyng «Alasha hangha» qatysty kelesi bir jetkizgen anyzynda jogharydaghy oqighany aita kelip, Arqagha auyp ketken Alasha handy qaytarugha Qyzylarystan han Qotan, Qogham, Qúndyker, Qoban, Mayqy biylerge adam jiberip, olardyng Alasha handy eline alyp keluge kezek-kezegimen ýsh jýz jigitti attandyrghanyn aityp ótedi. Barghan jýzdikterding Alasha hannyng qasynda qalyp qoyyp, ýlken elge ainalghanyn, Alasha hannan Aqarys, Janarys, Bekarys, olardan Aqsaqalkelimbet, Qarakelimbet, Sarykelimbet, Nauan, Shuan degen ru-atalyqtar tarap, Ýsh jýzding ortagha shyqqanyn bayandaydy (Mәshhýr Jýsip Kópeyúly. 8 tom. Almaty, El-shejire. 2008. 127-131-135 better).

Jogharydaghy taqylettes «Alasha han» turaly anyzdardy etnograf-ghalym Aqseleu Seydimbek te jazyp qaldyrghan. «Alasha han» turaly anyzdyng birinde Mayqy biyding ornyna Qotan biyding aty ótse, birinde Qyzylarystan han alapes balany jaman yrymgha balap, sugha aghyzyp jiberedi. Syrdariyanyng suynan balyq aulaghan bir balyqshy asyrap alady (Aqseleu Seydimbek. Qazaqtyng auyzsha tarihy. Shejirelik derekterdi payymdau. Astana, Folliant baspasy. 2008. 215-216 better).

Tarihshy Qúrbanghaly Halid ta dәl osy jelidegi sujetti anyzdy jetkizedi. Biraq, Alasha hannyng sonynan barghan jýzdikterding keri qaytpay qoyyna baylanysty, olardy «qashaq» dep atap, keyin «sh» dybysynyng ornyna «z» dybysy qoldanylyp, olardyng «qashaq» emes, «qazaq» atalghanyn aitady (Qúrbanghaly Haliyd. Tauarih Hamsa. Almaty. «Qazaqstan». 1992. 56-57   better). Ásili, «qazaq» termiynining shyghu tegi óz aldyna bólek әngime. Ras, tarihy enbekterde «qazaq» atauy «qashaq» sózinen shyqty» deytin boljam aitylady. Biraq, qashyp jýrgen «qashaqtardyn» óz aldyna han saylap, «Alash» atty aibarly memleketke ainaldy deu de qisyngha, tarihy shyndyqqa kelinkiremeydi. («Qazaq» atauyna qatysty oilarymyzdy búiyrtsa aldaghy uaqytta «Qazaq» termiyni haqynda zerttegen júmysymyzda bayandaymyz)

«Alasha han» turaly basqa anyzdargha qaraghanda, Qyzylarystan hannyng alapes balasy Alasha han turaly osy әpsanagha qatysty tarihshylar kóbirek taldau jasaghan. Mysaly, akademik Álkey Marghúlan «Alasha han» anyzyndaghy keybir ataulargha qatysty bylay deydi: «Qypshaq shejiresi» degen kitapta «Alasha hannyng eki balasynyng bireuinen Seyilhan, odan segiz arys týrikpen, ekinshisinen Jayylhan, odan Qypshaq, keyin qazaq pen qaraqalpaq shyqqan, týrkipender boz oqtan, qazaqtar ýsh oqtan taraghan» delinedi.

Qazaqtyng epos jyrynda oghyz ben qypshaqtyng bir qosylghan dәuirin «Qóndiger-Qúban júrty» deydi. Qúban - evropa әdebiyetinde aitylatyn kýnbatys qypshaq taypalarynyng bir aty... Qazaqtyng shejiresi boyynsha «Qóndiger - Syrdariyadan kýnbatysqa ne ontýstikke auyp ketken taypalargha beriletin at. Búl atpen eski qazaq taypalary bir ghana anyzdy, ne Mysyrgha auyp ketken Mamluk qypshaqtaryn әngime etetin bolghan» (Marghúlan Á. Ejelgi jyr anyzdar: Ghylymy zertteu maqalalary. Almaty. Jazushy. 1985 . 201 b).

Álkey Marghúlannyng payymdauynan angharatynymyz Alasha hannan týrkining oghyz jәne qypshaq bútaghy taraghan. Yaghni, Mәshhýr Jýsip Kópeyúlynyng jetkizuinde «Alasha hannan» Qazaqtyng ýsh jýzi ghana taraghan bolsa, al, Álkey aghamyz mәtindegi ataulardy talday kele, búl anyzda tútas týrki júrtynyng ruhy men tarihy qamtylghanyn týiindeydi.

Áytse de, Qazaq tarihshylarynyng bir sypyrasy «Alash» atauyn qazaq últyna ghana teliydi. Aytalyq, tarihshy Nyghmet Mynjan Qyzylarystan hannyng úly Alasha hannyng sonynan ergen jýzdikterden bylaysha Qazaqtyng ýsh jýzin tarqatady: «Jogharydghy tarihy anyzda Qotanbaydyng balalary dep bayandalatyn Ýisin - qazaqtyng úly jýzine úiytqy bolghan beldi taypa; Bolat - Qarlúqtardyng ýsh taypasynyng biri, .... Al, Alshyn -  kishi jýz odaghyn qalyptastyrghan taypa. «Alash» aty ertede jalpy qazaq qauymynyng úrany bolghan; qazaqtyng bayyrghy shejirelerinde «Alash» sózi «Qazaq» atauynyng sinoniymi retinde qoldanylghan. El auzyna taralghan:

«Alash alash bolghanda,

Ala tay at bolghanda.

Tanbasyz tay,

Ensiz qoy bolghanda.

Alasha han bolghanda...»

- deytin sózder Alash jayyndaghy anyzdyng menshikti mýlikting qalyptaspaghan (taygha tanba baspaytyn, qoygha en salmaytyn) zamannan kele jatqanyn anghartady» (Nyghmet Mynjan. Qazaqtyng qysqasha tarihy. Almaty, Jalyn. 1994. 26-27 better).

«Alash» atauyn tek qazaqqa jaqyn tartushylyq tól tarihymyzdaghy derbes el atanghan kezeng ýshin sayasi-iydeologiyalyq túrghyda tiyimdirek bolsada, tarih ghylymyndaghy uaqyt pen kenistik qaghidasy búlay tújyrugha múrsha bere qoymaydy. Akademik Álkey Marghúlan aghamyzdyng «Alashtan týrkining qos bútaghy oghyzdar men qypshaqtar tarady» dep, «Alash» atuyn tarih qoynauyna terendetip, terminning qoldanylu ayasyn keneyte týsui, әste, negizsiz emes. Sondyqtan endi, «Alash» atauynyng prototýrik, týrki, týrkesh tarihyna qatystyghylyna toqtalayyq.

«Alasha han» Oghyz qaghan boluy mýmkin be?

Álkey Marghúlan aghamyzdyng «Alasha hannyng eki balasynyng bireuinen Seyilhan, odan segiz arys týrikpen, ekinshisinen Jayylhan, odan Qypshaq, keyin qazaq pen qaraqalpaq shyqqan, týrkipender boz oqtan, qazaqtar ýsh oqtan taraghan» (Marghúlan Á. Ejelgi jyr anyzdar: Ghylymy zertteu maqalalary. Almaty. Jazushy. 1985 . 201 b) degen pikirine derekkóz izdeytin bolsaq, múnday naqty derek týrkining kóne jyry «Oghyznamada» aitylady. Oghyz qaghannyng ghúmyryn bayandaytyn jyrdyng songhy joldarynda onyng bәibishesinen tughan Kýn, Ay, Júldyz atty ýlken úldaryn Shyghys jaqqa, toqalynan tughan Kók, Tau, Teniz atty kishi úldaryn Batys jaqqa an-qús aulap keluge júmsaydy. Annan oljaly oralghan Kýn, Ay, Júldyz әkesine altyn jaq әkep beredi. Kók, Tau, Teniz de qanjyghylary maylanyp, әkesine ýsh kýmis oq әkep beredi. Oghyz qaghan úldaryna razy bolyp, olargha: «Oqtay bolyndar» dep әkelgen syilyqtaryn ózderine beredi. Úldary ýshin úlan-asyr toy jasap, sol kezde «ong jaqta bozoqtar, yaghniy,  Kýn, Ay, Júldyz, sol jaqta ýshoqtar, yaghni, Kók, Tau, Teniz otyrdy» (Oghyz-name. Múhabbat-name. Almaty 1986. 46-47 better) dep bayandaydy.

Kórip otyrghanymyzday, «Oghyznama» jyryn negizge alsaq, Álkey Marghúlannyng aituyndaghy Alasha hanymyz Oghyz qaghannyng naq ózi bolyp shyghady. Sebebi, Álkey Marghúlan Alasha hannyng úly Seyilhannan bozoqtardy, Jayylhanynan ýshoqtardy taratyp otyr. Al, «Oghyznamada» bozoqtardyng da, ýshoqtardyng da әkesi retinde Oghyz qaghan beynelengen. Endeshe, Alasha han Oghyz qaghan bolghan bolsa, onda «Alty Alashymyz» kimder bolyp shyghady? Bizdinshe Oghyz qaghannyng alty balasy Kýn, Ay, Júldyz, Kók, Tau, Tenizden taraghan elden «Alty Alash» atauy shyqty dep boljam aitugha tolyq negiz bar siyaqty. Sonymen birge, kóne týrkining osy jyrynda Oghyz qaghannyng alty adamgha at qoyghandyghy aitylady. Oghyz qaghan diny ghazauatty bastaghanda oghan aldymen baghynyp, qol úshyn sozghan «Altyn» eli edi. Oghyz qaghan Úrymgha shabuyldaghanda ózen ortasyndaghy (aral) qalany óz erkimen bergen Úrysbekting úlyna «Saqtap» dep at qoyyp, Úrym elin baghyndyrady. Odan ary joryqta Edil ózeninen óterde aghashtan sal jasap, dariyadan ótkizgen Úlyq Ordugha «Qypshaq» dep at qoyady. Oghyz qaghan Múztauda sәigilýginen aiyrylyp qalghan kezde, atyn әkep bergen erjýrek batyr jigitke «Qagharlyq» (qarlyq) dep at qoyady. Odan ary joryqta jýrip tóbesi altyn, týndikteri kýmis, esikteri temir ýidi kórip, ishine kire almay túrghanda, jasaghynan Temirdu Qaghúl degen sheber shyghyp, esikti ashyp beredi. Oghyz qaghan oghan «Qalash» dep at qoyady. Jýrshit elin shauyp, qolgha týsken olja-mýlikti at-kólik azdyq etken kezde, bir sheber arba jasap, Oghyz qaghan oghan «Qangha» (qanly) dep at qoyady (Oghyz-name. Múhabbat-name. Almaty 1986. 39-47 better).

Yaghni, Oghyz qaghan alty úlyna Altyn, Saqtap, Qypshaq, Qangha (qanly), Qagharlyq (qarlyq), Qalashtan taraghan eldi bәsire etip bergen bolsa, «Alty Alash» atauy osydan shyghuy әbden mýmkin. Bizding búl joramalymyz boyynsha «Alash» atauy prototýrik dәuirine terendep, «Alash» termiyni Ozghan payghambar (Oghyz qaghan) әkelgen Haq dinge moyynsúnghan hanif dinindegi halyqtyng atauy bolyp shyqpaq

«Alty Alash» Týrik qaghanatynyng kishi handyqtary ma?

Jogharyda negizinen «Alash» termiynine qatysty anyz-әpsanalargha taldau jasadyq. Áriyne, Oghyz qaghan (Móde tәnirqúty), Shynghyshan sekildi túlghalar tarihta naqty ómir sýrgenimen, «Alasha han» atauyn olargha tanatyn, teliytin derekkózderimiz negizinen anyz-әngimeler. Al, «Alash» atauyna qatysty tarihy derekterdi sóiletetin bolsaq, zertteushiler uaqyt túrghysynan alghanda, «Alash» atauy alghash ret Týrik qaghanaty kezinde qoldanyla bastaghanyn algha tartady. Mysaly, M.Joldasbekov pen Q.Sartqojaúly Bilge qaghan eskertkishindegi «[al]ty-esir Alty taq iyegerleri» degen sózding maghynasyn bylaysha órbitedi:

«B.z. V-VIII ghgh. aralyghynda tariyhqa mәlim týrik tekti taypalyq ýlken birlestikter: qypshaq, toghyz-oghyz, basmyl, qarlúq, týrgesh, otyz-oghyz. Osy altauy ghana. Osy altauy - Týrik tórining altyn baghanasy. Búl altauy birlik-yntymaqta bolsa, qaghanat aibarly, qaharly. Altauy araz bolsa, qaghanaty әlsiz...

«Alty taq iyegerleri» dep Bilge qaghan sondyqtan da erekshe atap otyr. Osy alty kishi handyqtyng ordasy ne dep atalghan? Tanqalarlyghy sonshalyq, kishi ordalardy M.Qashqary «alachu» (alash) dep jazypty. HI ghasyrgha deyin halyq sanasynda qalyptasyp, HI ghasyrdyng basynda jazylyp hatqa týsken atau. «Alacu» - kishi orda. Búl tarihy derek. Alty ýlken taypalar odaghyn kishi handyq qúryp otyrghan.

Týrikter qaghanat ortalyghyn Orda dep atasa, handyqtardyng ortalyghyn «alachu» (alash) dep ataghan. Olay bolsa, bayyrghy týrikterding osy alty taypasy keyin «Alty Alash» atanyp, kýni býginge deyin halyq jadynda saqtalyp qalghan. Búl atau Euraziya qúrlyghyndaghy úly dala kóshpelilerining úranyna ainalghan, býtin oghyz, qypshaq, qarluq, basmyl, on-oq týrkeshterden keyingi úrpaghy - qazaq halqynyng úranyna ainalghan. «Alty Alachu» kók týrikterding úrany boluy da mýmkin. Ol zamanda «Alty Alachu» - dep úran salyp tu kótergende, býkil týrik bir tudyng astyna jinalghan da bolar. Olay bolsa alty esirding (taq) Alty Alashy kók týrikting analogy bolmaq» (Myrzatay.Joldasbekov. Qarjaubay Sartqojaúly. Orhon eskertkishterining tolyq Atlasy. «Kul Tegin». Astana 2005. 264 b).

Shyghys Týrik qaghanatynyng VIII ghasyrdaghy etnikalyq qúramyn negizge alsaq, týrkolog aghalarymyzdyng «[al]ty-esir sózin «Alty taq iyegerleri» nemese kishi handyqtardyng ortalyghyn «alachu» dep atap, «Alty Alash» atauymen baylanystyruy qisynsyz emes. Mahmút Qashqary «kishi ordalardy «alachu» (alash) dep jazypty» degen dәlel de sәtti shyqqan. Ras, Qazaq halqy da kishi túrpatty nәrseni «alasa», nemese kishi kilemning atyn «alasha» dep ataydy. Biraq, týrkolog aghalarymyzdyng búl joramaldauy «Alash» atauynyng auy men bauyn týiindep berdi deuge de bolmas. Óitkeni, Bilge qaghan keshenindegi «[al]ty-esir» sózining basqa da maghynalary bar. Mysaly, belgili týrkolog Nәpil Bazylhan: «Kóne monghol tilinde «iyser» sózi alasa, arqasyz oryndyq degen maghyna bildiredi» dey kele, búl sózding tuva, tofa tilderinde býrkit maghynasynda qoldanylatynyn aityp, «...Kýltegin bórigining mandayyndaghy qús beynesi, Bilge qaghan altyn tәjining qús beynesi «Esir // esir» sózining semantikasymen baylanysty boluy da mýmkin» (Qazaqstan tarihy turaly týrki derektemeleri. II tom. «Dayk-Press». Almaty. 110 b) degen pikir aitady.

Sonday-aq, M.Joldasbekov pen Q.Sartqojaúly «kishi ordalardy M.Qashqary «alachu» (alash) dep jazypty» dese de, «Lúghat at-Týrik» te «Alash» kishi orda maghynasynda emes, mәtinde «ALAShÚ: baspana, kepe» (Mahmút Qashqari. Týrik sózdigi. I tomy. «Hant» baspasy. Almaty. 1997 166 b) dep berilgen. Al, «kepe» men «orda» maghynalarynyng aiyrmashylyghy jer men kóktey ekendigi belgili. Yaghni, týrkolog aghalarymyzdyng «Alashty» kishi ordagha tenegen payymdaulary «Alash» turasyndaghy zertteudi terendetip, bayyta týskenimen, týptep kelgende, búl oi-tújyrymdy tarihy gipoteza retinde ghana baghalaugha bolady dep oilaymyz.

«Alash» atauynyng Shyghys Týrik qaghanatyna qatystylyghy dýdamaldau bolghanymen, Týrkesh úlysymen baylanysy bar ekeni anyq tәrizdi. Búl turaly Shynjandaghy qazaq zertteushileri qytaydyng Kertau tútyqtyghynan naqty mysaldar keltirip ótedi. Týrkeshterding ishinde Alash chor (keyde Qalash chor dep atalady) degen әskery qolbasynyng úlysy Alash degen atpen ortagha shyqqanyn jetkizedi. Osyghan oray Alash chorgha baghynghan el keyde Týrkesh-Alash úlysy dep te atalghangha úqsaydy (Qytay jylnamalaryndaghy qazaq tarihynyng derekteri. (b.z. 275-840 jyldary) 2-kitap. 143, 167, 192, 330 better).

Osy derekke qatysty otandyq tarihshylarymyz «Alash» atauy nege tek Batys Týrik qaghanatynyng bir úlysyna aitylghan. Batys Týrikting ózge úlystary nege «Alash» dep atalamaghan» dep mәsele kóteredi de, Alash chordyng qaghan emes, keyingi qatardaghy lauazym iyesi ekenin algha tartyp: «... «alash atauy alghash jeke adamgha qoldanylyp, keyinirekte úlysqa tanyluy da mýmkin. Týrkesh úlysyna baylanysty da, dәl osylay bolyp túr. Teginde «Alash» («baspana») degen úghymdy qoldanghan týrkeshter ony ózderining úlysyna qamqorshy tarihy túlghagha esim retinde berip, ol búl keyinirek úlys atyna úlassa kerek» (Qazaqtan tarihy. I etnikalyq zertteuler. Alash tarihiy-zertteu ortalyghy. 2008. 33-54 better) degen pikir bildiredi.

Otandyq tarihshylardyng búl kózqarasyna qatysty belgili sinolog Baqyt Ejenhanmen auyzba-auyz pikir almasqanymyzda, ol: «Ras, chor mansaby qaghannan tómen túrady. Tútas týrkini emes, Alash chor onyng ishindegi bir taypany ghana biylegeni ýshin onyng úlysy Alash dep ataldy degen pikirge kelisuge әbden bolady. Degenmen, mening payymdauymsha «Alash» dep protoqypshaqtardy aiugha bolady. Sebebi, Bilge qaghan eskertkishindegi «[al]ty-esir» sózi negizinen qypshaqtardy menzep túr. Al, «qypshaq» atauy aghash arba atauyna baylanysty payda bolghan dep oilaymyn», dep mýlde janasha oy aitty.

IYә, әrbir mәselege qatysty zertteushilerding bir-birine úqsamaytyn derbes oi-pikirining boluy ghylymgha qayshy emes. Dese de, әrbir ghalymnyng kózaqarasyn jeke-jeke taldaytyn bolsaq, mәseleni tym terendetip alatyn siyaqtymyz. Sondyqtan, «Alash» atauyn prototýrik, protoqypshaq, týrik, týrkeshtermen baylanystyrudy osy jerden dogharudy jón kórip otyrmyz.

Babyr, Dulati, Abay, Shәkәrim jәne Alash qayratkerleri ne deydi?

«Alash» atauy býgin ghana zerttelip otyrghan joq. Ghasyrdan astam uaqyt búryn halqymyzdyng «Qazaq» atauymen qosa aitylatyn «Alash» termiynining etimologiyasyna qatysty Hakim Abay da tereng tolghanys bildirip, óz oi-pikirin ortagha salghan. Abay atamyz «Biraz sóz qazaqtyng týbi qaydan shyqqandyghy turaly» atty enbeginde «Alash» sózining shyghuyn Mogholstannyng biyleushisi Ahmet hangha qalmaqtar qoyghan «Alasha han» degen degen attan shyqqqandyghyn aityp, bylay deydi:

«Ámir Temir nәsilinen Qúmar Shayh balasy, belgili Babyr patshanyng sheshesimen bir tuysqan eki bauyry bolghan. Ýlkeni Tashkentke han bolyp, kishisi qazaqty biylegen. Búlar Shaghatay nәsilining Jýnis hannyng balalary bolghan. Sol qazaqty biylegenning aty Ahmet eken.... Ahmet han qalmaqty kóp shauypty, kóp qyrypty. Qalmaq rahymsyzdyghyna qaray «mynau bir alashy boldy ghoy» depti, jan alushy degenning ornyna. Sondyqtan, ol kisi Alasha han atanypty... Sonang song han búl atty qalmaq qoryqqanynan qoydy ghoy, endi sizder shapqan uaqytta «alashy-alashy» dep úran-sýren salynyz dep búiyryp, búlargha aiqay salghanda kóp jannyng aiqayymen «alash-alash» dep ketipti. Sondyqtan «alash-alash bolghanda, Alasha han bolghanda, qalmaqqa ne qylmap edik» dep, alash úrandy qazaq atanghan sebebi sol eken» (Abay. Ekinshi tom. Almaty «Jazushy» 1995. 223-224 better).

Dәl osy derekti Abaydyng shәkirti Shәkәrim qajy da qaytalaydy (Shәkәrim Qúdayberdiúly. Týrik, qyrghyz-qazaq hәm handar shejiresi. Almaty. «Qazaqstan» jәne «Sana» 1991. 23 b). Halqymyzdyng qos kemengerining búl payymdaulary keyin Alash qayratkerlerining de «Alash» atauynyng shyghu tegi turaly izdenis jasauyna týrtki bolghangha úqsaydy. Atap aitar bolsaq, Alash kóshbasshysy Álihan Bókeyhanov: «Búl qalay? Alash degen - bizding qazaq sózi. Alash qalmaq qoyghan at bolsa, qalmaq óz tilimen at qoyatyn jóni bar emes pe? ... Qalmaqsha Alash ne sóz? Múny bizding «Qazaqqa» jazatyn agha-ini tabylar ma?» - (Bókeyhan Á. Tandamaly. Almaty, 1995. 333 b) dep gazet arqyly kópshilikke saual tastaydy.

Ile-shala, últ kósemining búl saualyna Halel Dosmúhambetov «Qazaq» gazeti arqyly «Qazaqtyn» 12 nómerinde «Oqshau sóz» jazghan «Qyr balasyna jauap» dey kelip: «Oral oblysynda Uralisky kazachy voinskagha qaraghan qalmaqtar bar. «Qyr balasynyn» ótinishi boyynsha, «Alash» degen qalmaq tilinde sóz bar ma? Maghynasy qazaqsha ne bolady? degenimde qalmaqtar aitty: «Qalmaq tilinde «Alash» degen sóz bar, qazaqsha maghynasy - óltirgish, ayamaushy, jauger» dep. «Alash» dep qalmaqtar jaqtyrmaghan orynda aitady. Jany ashymay hayuanatty óltire beretin anshylardy da qalmaqtar «Alash» dep ataydy» (Qazaq. «Qazaq ensiklopediyasy. Almaty, 1998. 39 b) dep óz oiyn sabaqtaydy.

Ahmet handy qalmaqtar «Alasha han» dep atady degen derekti Hakim Abay Ortaghasyrlyq qoljazba «Babyrnamadan» alghanyn eskertken (Abay. Ekinshi tom. 224 b). Al, Babyr óz shygharmasynda: «...ol (Ahmet han) júrtqa Alasha han degen esimmen mәshhýr boldy. Onyng alasha han ataluynyng sebebi: qalmaqtar men mogholdar kisi óltirgen adamdy «alash» dep ataydy-mys. Súltan Ahmet han bolsa qalmaqtardy talay ret jenip, kóp adamdy qyrghyngha úshyratqan, sondyqtan da ol alash atalyp, kele-kele Alasha esimine ainalghan» (Babyrnama. Aud: Bayúzaq Qojabekúly. Almaty, 1992. 32 b) dep «Alasha hannyn» Shaghatay nәsildi Jýnis hannyng kishi úly Ahmet han ekenin naqty kórsetip ótedi.

Babyrdyng bólesi danqty tarihshy Múhammed Haydar Dulaty da: «Olar (qalmaqtar) ony (Ahmet handy) Alashy han dep atady. Al mogholsha «alashy» - «óltirushi», yaghni, «kisi óltirushi han» degen sóz. Handy osy laqap atpen atay bastady. Qazirgi kezde mogholdar ony Súltan Ahmet han dese, basqa taypalar ony «Alasha» han deydi» (Múhammed Haydar Dulati. Tariyh-y Rashidi. «Túran» baspasy. Almaty 2003. 144 b) dep Mogholstannyng biyleushisi Ahmet hannyng «Alasha han» esimin iyelengenin aitady.

IYә, HIH ghasyrdyng ayaghy men HH ghasyrdyng basynda ómir sýrgen Abay, Shәkәrim, H.Dosmúhambetov, M.Dulatov, M.Tynyshbaev sekildi el ardaqtylary «Babyrnama» men «Tariyh-y Rashidiyge» sýienip, «Alash» atauynyng shyghu tegin Súltan Ahmet hannyng «Alasha han» ataluymen payda boldy dep qorytady.

Áytse de, keybir tarihshylar «Alash» atauyn Ahmet hanmen sabaqtastyrugha ada-kýde qarsy shyghyp, ózderining oryndy uәjderin ortaghy qoyady. Olar Ahmet handy óz halqy emes, «Alasha han» dep qalmaqtardyng ataghanyn, olay bolsa, jat júrt sanalatyn qalmaqtar teligen «Alash» esimin qazaq qalaysha ózine úran etken? Sonymen qatar, Súltan Ahmet han Qazaqtyng emes, Mogholstannyng biyleushisi edi. M.Haydar Dulatiyding aituyna qaraghanda qazaqtardy birneshe ret ayausyz shapqynshylyqqa úshyratqan. Ózi ómirining sonyn Shyghys Týrkistanda ótkizip, Aqsuda dýniyeden ótken. Endeshe, Qazaq qalaysha Ahmet handy ardaqtap, «Alasha han» dep onyng atyn úran etedi? (Qazaqtan tarihy. I etnikalyq zertteuler. Alash tarihiy-zertteu ortalyghy. 2008. 33-54 better) degen mәsele kóteredi.

Songhy jyldary «Alasha han» esimin Ahmet hangha tanatyn búl tújyrymgha balama derekter de aitylyp jýr. Belgili tarihshy B.Kәribaev «Alash» atauy Deshti-qypshaqta XIV ghasyrdyng ekinshi jartysy men XV ghasyrdyng basynda ómir sýrgen Alash bahadýrding atynan shyqqan boluy mýmkin ekenin algha tartady. Ol búl pikirine Masud ibn Osman Kuhistaniyding «Tariyh-y Abulhayrhani» (HVI ghasyrdyng basy) atty enbegin negiz etip alady. Manghyttardyng tútqynynda bolghan Ábilhayyr han 1428 jyly bosanyp shyghyp, Deshti-Qypshaqtyng biyleushisi Alash bahadýrdi kelip panalaydy. 1429 jyly han bolyp saylanghan Ábilhayyr ózine jasaghan qúrmeti ýshin Alash bahadýrdi aimaq biyleushisi etip taghayyndaydy (Qazaqstan Últtyq ensiklopediyasy. I tom. 249 b) degen osy derekti negizge alyp, «Alash» nemese «Alasha han» atauy Deshti-Qypshaq biyleushisi osy Alash bahadýrding esimnen shyqqan boluy mýmkin ekenin topshylaydy.

Al, tarihshy Qoyshyghara Salgharaúly aghamyz «Alasha han» dep Qasym hannyng úly Haqnazar handy ataydy. Ol Sh.Ualihanov pen A.IY.Lepshinnin  enbekterinde kezdesetin «Alasha han» turaly (biz jogharyda M.Jýsip Kópeyúly, A.Seydimbek, Qúrbanghaly Halidting shygharmalarynan keltirip óttik)  anyzdardyng prototiypin negizge ala otyryp, sonday-aq, L.IY.Rychkovtyng «Orynbor tarihy» atty enbegine sýiene otyryp, Úlytau manynda mavzoleyi bar «Alasha handy» 1538-1580 jyldary Qazaq elin biylegen Haqnazar han boluy mýmkin dep boljaydy.

Bizding de tarihy naqty derekkózder bola-túra Mogholstannyng biyleushisi Súltan Ahmetting «Alasha han» atalyp, osydan «Alash» atauy payda boldy degen tújyrymmen keliskimiz kelmeydi. Áytse de, tarihshy B.Kәribaev pen Q.Salgharaúlynyng «Alash» nemese «Alasha han» atauy jónindegi pikirleri qúr boljam ghana. Búl pikirlerdi tarihy shyndyqqa ainaldyru ýshin әlide zerttenip, búl oidy tirilte týsetin qosymsha derekter tabu kerek siyaqty.

«Alash» atauynyng payda boluyna qatysty diny boljamdar

«Alash» atauy diny týsinikten payda boluy mýmkin ekenin túnghysh ret aitqan tarihshy Qúrbanghaly Halid bolatyn. Ol búl pikirin «Alash» atauynyng shyghuy jóninde: «Baghzylar hazireti Anas әuletinen bolghandyqtan, Anastan Alash boldy desedi: Babalaryn sanap kelgende búl dәlelsiz daghualar jarym jolda qalady. Anasqa qosylmaydy. Keybireuler ózbekti de aralastyraly, ol dúrys emes, búghan qosa ózbekting arabtan shyqpaghandyghyna eshkim shek keltirmeydi» (Qúrbanghaly Haliyd. «Tauarih Hamsa». Almaty. «Qazaqstan». 1992. 56 b) dep búl boljamgha pyshaq kesti qarsy shyghady.

Álbette, biz de Qúrbanghaly Halidting búl pikirimen kelisemiz. Shynynda da «Alash» atauyn hazireti Anastan taratu mýlde syn kótermeydi. Geneologiyalyq túrghydan alghanda, Qazaq ishindegi qojalardan basqa eshbir taypanyng arabtarmen qatysy joq. Sondyqtan, búl anyz-әpsanamen ymyralasu mýmkin emes.

Dәl osyghan úqsas kelesi bir pikirdi belgili filosof Dosay Kenjetay da aityp jýr. Ol «Alash» termiynin Hallaj Mansúrdyng atymen úshtastyryp, mәselege geneologiyalyq emes, aksiologiyalyq túrghyda qarap, ózindik jeke oi-pikir qarastyrady. Yaghni, Qazaq halqynyng dýniyetanymy sopylyq ilimning qúndylyqtarynan túratynyn algha tartyp, Hallaj esiminen «Alash» esimi payda bolghanyn, búl diny týsinikting Qazaqtyng atalar kulitine say ekenin jetkizedi.

«Alash» atauyna qatysty D.Kenjetaydyng búl jana kózqarasy da әlide jetildirudi talap etetin siyaqty. Terminning úqsastyghy men aksiologiyalyq úghymnyng qisyndylyghy ghylymy boljam jasaugha negiz bolghanymen, әrqashan obektivti shyndyqty pash etpeui mýmkin. Osy sebepten de, búl pikirge tarihy dereknamalyq túrghyda dәlel izdeu kerek dep oilaymyz. Degenmen, D. Kenjetay aghamyzdyng «Alash» termiynining shyghu tórkini» turasynda qazir jazyp jatqan monografiyalyq enbeginde osy mәseleler qarastyrylady dep oilaymyz.

«Alash» nemese «Alasha han» atauynyng ortagha shyghuynyng diniy-sayasy astary bar ekenin biraz jyldan beri aityp kele jatqan shyghystanushy Zikiriya Jandarbek desek qatelespeymiz. Onyng pikirinshe XIV ghasyrdyng orta túsynda Altyn Ordanyng astanasy Sarayda biyleushiler dәstýrli islam arnasynan, yaghni, Ózbek han túsynda memlekettik iydeologiyagha ainalghan Yasauy tarihatynan bas tartyp, dogmalyq prinsipteri basym Áshghariya doktrinasyna bas úruy, Altyn Ordanynyng tútastyghyna jaryqshaq týsirip, halyqty eki jikke bólgenge úqsaydy. Ol Jәnibek han men Asan qayghy arasyndaghy pikir qayshylyghyn osy dini-iydeologiyalyq keregharlyqtan izdeydi. Saraydy tastap shyqqan Asan qayghy halyqty dәstýrli diny sanany saqtap qalugha shaqyryp, osynyng nәtiyjesinde Altyn Ordadan irgesin bólek sala bastaghan elge «Alasha han» biylik jasady (Qaranyz: Zikiriya Jandarbek. Iasauy joly jәne Qazaq qauymy. «El-Shejire». Almaty. 2006. 144-161 better) degenge sayatyn pikir aitady.

Rasynda da XIV ghasyrdyng ekinshi jartysynda Deshti-Qypshaqta Alasha han atty biyleushi ómir sýrgen tәrizdi. Búl turaly Shoqan Ualihanov: «Qazaq nemese alash elining o-bastaghy shyghu tegi qaydan degen súraqqa halyq arasyndaghy jyr-dastandardan qanaghattanarlyq, tәp-tәuir týsinik alugha bolady. Eger, Temirding Toqtamys hangha joryghy 1392 jyly bastalsa, sol jyly qazaqtardyng alghashqy hany - Alash pen onyng balalary (Ámet pen Sәmet) óltirilse, shamamen mólsherlep, Alashtyng XIV ghasyrdyng orta sheninde ghúmyr keshkeni anyqtalady» (Ualihanov Sh. Qazaq shejiresi. Qazaq tarihy. № 1, 1993. 30-31 better) dep Alasha hannyng Jәnibek han ólgen 1357 jyldan keyingi Saraydaghy búlghaq kezeninde tarih sahnasyna shyqqanyn boljaydy.

Altyn Orda memleketinde XIV ghasyrdyng ekinshi jartysynda oryn aghan búlghaqtyng sebebin anyqtauda Z.Jandarbek aghamyzdyng oi-tújyrymy tarih ýshin ýlken janalyq ekendigine dau joq. Alayda, Deshti-Qypshaqta XIV ghasyrdyng ekinshi jartysynda payda bolghan Alasha han rasynda da Yasauy tarihatynyng joghyn joqtaghan biyleushi me edi? Shynymen de Alasha han óz biyligin Saraydy tastap shyqqan Asan qayghynyng ýndeuimen qúrdy ma?  Sonday-aq, Alasha han Yasauy tarihatynyng ókili bolghan kýnning ózinde Ámir-Temir ony ne ýshin óltirgen? degen saualdargha jauap tappayynsha, Alasha hannyng túlghasyn tolyq tany almaytyn sekildimiz.

Jogharydaghy tarihy hәm diny týsinikterdi talday kele, biz de «Alash» atauynyng ortagha shyghuyna diny týsinik әser etken boluy mýmkin degen pikirdi jaqtaymyz. Jogharyda keltirgen mәlimetterding saliqalyghyn saraptay kele, Shәkәrim babamyzdyng keltirgen Súltan Ahmet han óz qaramaghyndaghylargha: «Endi qalmaqty shapqanda «alashylap» shabyndar» (Sh.Qúdayberdiúly. Týrik, qyrghyz-qazaq hәm handar shejiresi. 23 b) degen deregi «Alasha handy» emes, «Alla-Alla» dep úran tastau maghynasynda aitylghan dep payymdaymyz. Yaghni, músylmandardyng qosyny qalmaq-kәpirlerdi «Alla-Alla» dep úrandap shapqanyna baylanysty, olar músylman qauymyn «Alla deushiler» nemese «Allashylar» dep ataghan, osynyng nәtiyjesinde «Alash» atauy men «Alasha han» esimi ortagha payda bolghan dep tújyramyz. Sonymen birge, әri-beriden son, shyghystanushy A.Bennigsen Qazaq halqyna keng taralghan Yasauy tarihatynyng ekinshi bir aty «ilachiyler» (Qaranyz: A.Bennigsen. Sufi ve Komisser: Rusyada Islam Tarikatlari. «Akcag Yay». Ankara-1988), yaghni, «Allashylar» bolghanyn aityp ótedi. Búl derek te bizding boljamymyzdy quattay týsedi. Desek te, bizding búl oi-tújyrymymyz da әli de zertteudi qajet etedi dep oilaymyz.

Týiin

Conymen «Alash» termiyni turaly oi-tolghamymyzdy týiindeytin bolsaq:

Birinshiden, Rashid ad-Dinning «Jylnamasy» men Ábilghazy Bahadýrding «Týrik shejiresindegi» maghúlmattar «Alash» atauyn tarih qoynauyna terentede týsip, últymyzdyng bastauyn sonau Adam ata úrpaqtarynyng júmyr jerdi iyelik ete bastaghan qadym zamangha aparyp biraq tireydi. Áriyne,  Núh payghambardyng úly Iafesting altynshy úrpaghy Alynsha han túsynda halyq kópqúdaylyq senimge úrynyp, Haq dinnen bezine bastaghan-dy. Osy sebepten de bizding «Alash» atauyn Alynsha hannyng atymen úshtastyrghymyz kelmeydi. Dese de, shejirelik derekterde Alynsha hannyng diny ústanymy turaly naqty mәlimetter berilmegen. Sondyqtan,  Rashid ad-Dinning «Jylnamasy» men Ábilghazy Bahadýrding «Týrik shejiresindegi» «Alash» atauyna qatysty derekter týp-túqiyanymyzdy tany týsumiz ýshin asa qúndy derek bolyp qala bermek. Osy tústa eskere ketetin jayt, zertteushi T.Ábenaylynyng «Mongholdyng qúpiya shejiresin» taldaghan enbeginde «Alan-Qaua» esimin Alash, Alshyn, Ashina ataularymen baylanystyruy da tarihy tanymymyzdy arttyra týsetini sózsiz. Altay til tobyna jatatyn Týrki men Mongholdy bir atanyng tel úrpaghy etip taratatyn zertteushining búl boljamy da tarih filosofiyasy ýshin manyzdy tújyrym sanalmaq.

Ekinshiden, Mәshhýr Jýsip Kópeyúly babamyz ben Aqseleu Seydimbek aghamyzdyng jetkizgen Alasha han turaly әpsanasynyng prototiypi jahannyng jartysyn jaulap alghan Shynghyshannyng túlghasyn beyneleytinin baghamdasaq, eriksiz «Alash» atauy osydan shyqqan boluy yqtimal degen oigha kelesin. Sebebi, әpsanadaghy Alasha han jәne onyng úly Joshy men jasauyly Dombauyl mergenning mazarlary Úlytau ónirinde oryn tepken. Osy jayttardy saralay kele, әuesqoy tarihshy T.Ábenayúly Alasha han men Shynghyshandy bir keyipker dep tújyrymdap jýr. Alayda, zertteushining búl dolbaryn tarihy shyndyq dep tanugha әli erte. Osy mәselege qatysty antropologiyalyq jәne arheologiyalyq zertteuler jýrgizu arqyly ghana shyndyqtyng shynyna iyek arta alamyz. Sonday-aq, Alasha hannyng Shynghyshangha qatystylyghy jóninde Qadyrghaly Jalayyridyng «Shejireler jinaghyndaghy» Shynghyshannyng әskerinde nemese onyng úrpaqtarynyng «Alash myny» atty qosynynyng bolghandyghy «Alash» atauynyng úly qaghanmen bir baylanysy bar ekenin bildiretin sekildi. Áytkenmen, «Shejireler jinaghyndaghy» «Alash myny» atauy da Shynghyshannyng jasaghy maghynasynda aitylghan synayly. Al, әskery jasaqqa «Alash» atauy ne sebepten berilgen? Mәselening osy túsyn anyqtap almayynsha, «Alash» atauynyng Shynghyshangha qatystylyghyna tolyq kóz jetkize almaymyz. Songhy on jyldyqta ziyalylar arasynda dauly mәselege ainalghan búl taqyrypty últtyq mýddemizge say sheshu ýshin әsili Shynghyshannan shoshynbauymyz kerek tәrizdi. Shynghyshannyng qany monghol ma, týrik pe degen qajetsiz mәseleni qozdatqansha, úly qaghannyng Qazaq tarihyna qatysty orny men rólin tarih filosofiyasy túrghysynan baghalay alsaq, útarymyz mol bolmaq. Osy túrghyda Shynghyshandy «Alash» atauymen sabaqtastyra alsaq, odan útpasaq útylmaytynymyz anyq.

Ýshinshiden, «Alash» atauynyng auqymy qanshalyqty mәnge iye? «Alash» tek Qazaqqa tәn atau ma, joq әlde Álkey aghamyz aitpaqshy býkil týrki júrtshylyghyn qamtityn tarihy termin be? Qyzylarystan hannyng alapes balasy jayly aitylatyn anyzdy negizge alsaq, «Alash» atauy tek Qazaqtyng ghana menshigi bolyp shyghady. Biraq, Á.Marghúlannyng «Alty Alash» atauyn «boz oq» pen «ýsh oqtan» taratuy, «Alash» atauynyng Oghyz qaghanmen baylanysy bar ekenin, yaghni, terminning týrki júrtyna ortaq ekenin kórsetedi. Búdan búrynghy zertteulerimizde Oghyz qaghannyng payghambar boluy mýmkin ekenin, oghan týsken ilahy ilimning negizinde Transoksoniya órkeniyeti órken jayghanyn aitqan edik. Bizding búl boljamymyzdy M.Joldasbekov pen Q.Sartqojaúly jәne N.Bazylhannyng Bilge qaghan eskertkishindegi «[al]ty-esir Alty taq iyegerleri» degen sózge qatysty jasaghan taldaulary da jandandyra týsedi. Yaghni, «Alty Alash» atauy týrkining kishi handyqtaryna qatysty payda bolghan degen týsinik, «Alash» atauynyng auqymy ken, týrki júrtyna tәn termin ekenin dәiekteydi. «Alash» atauyn týrkilik túrghydan baghalaushylyq, býgingi týrki integrasiyasyna serpin beretini anyq. Olay bolsa, «Alash» úghymynyng Qazaq últy yadrosy bola otyryp, kýlli týrki tektester «Alash» atansa, búl әlbette bizding alyptyghymyzdy әigilemek.

Tórtinshiden, Babyr, Dulati, Shoqan, Abay, Shәkәrim, Á.Bókeyhanov, H.Dosmahambetov, M.Tynyshbaevting «Alash» atauyn Mogholstan biyleushisi Súltan Ahmet hanmen shendestiruinde, naqty tarihy derekkóz bolghanymen, osyghan qatysty jasalghan «Alash» atauy qalmaqtardy qyra bergennen mongholsha «alashy» degen sózden shyqty deytin pikir tarihy tújyrym jasaugha negizsiz dep bilemiz. Q.Salgharaúly aghamyzdyng «Alash» atauyn Haqnazar hanmen baylanystyruy qisyndy bolghanymen, búl pikir de tarihy dereknamalyq túrghydan alghanda әlsiz tújyrym sanalady. Al, B.Kәribaevtyng «Alash» atauyn XV ghasyrda ómir sýrgen Alash bahadýrmen baylanystyruynda tarihy faktisi bolghanymen, bir taypanyng biyleushisining atynan kýlli týrkige tәn asqaqtaghan «Alash» atauy shyqty desek te qisynsyzdau bolmaq. Yaghni, búl pikirlerding barlyghy tarihiy-filosofiyalyq aspektisi túrghysynan qayta qaraudy qajet etedi dep oilaymyz.

Besinshiden, «Alash» atauynyng astarynda diny týsinik jatqan boluy mýmkin ekenin aitqan Qúrbanghaly Haliyd, Dosay Kenjetay, Zikiriya Jandarbekting pikirleri de negizinen tarihy gipoteza sanalady. Desek te, tarihi-aksilogiyalyq túrghydan alghanda zertteushilerding payymdaulary negizsiz emes. Ásirese, Z.Jandarbekting Altyn Ordadaghy ruhany bólinushilikke oray, kóshpeliler Alasha handy han kóterip, Ordadan enshisin bólik әketti degenge sayatyn pikiri, tól tarihymyzgha dinning tiygizgen yqpalyn anyqtauda manyzdy tújyrym sanalady.  Al, biz «Alash» atauynyng ortagha shyghuyna Babyr, Múhammed Haydar Dulati, Abay, Shoqan, Shәkәrim keltirgen derekti qúptay kele, Súltan Ahmet handy «Alasha» deuden emes , «Alla-Alla» dep úran tastaudan «Alash» atauy payda boldy dep tújyrymdadyq.

IYә, «Alash» atauynyng ortagha shyghuy turaly tarihy derekter men anyz-әngimelerding bir parasyn taldaghanday boldyq. Tolghay beruge, aita týsuge basylym betteri múrsha bere bermeydi. Áytse de, týptep kelgende aitpaghymyz, tirshilikte eshtenening tekten-tekke jaratylmaytyny sekildi myna beu-dýniyede eshbir esim men atau da sebepsizden-sebepsiz qoyylmaydy. Osyny úghynghan bolsaq, ary núr, auzy uәli dýr-tektilerding halqymyzdyng qasiyetti de qasterli «Alash» atauyn payymdap, paryqtap baryp qoyghanyn anghara alamyz. Yaghni, «Alla-Alla» dep úrandap, Haqty zikir etken halyq ekenbiz. Olay bolsa, úrandap qana qoymay, qasiyetti úghymnyng hikmetin boyymyzgha sinirip, Alash balasynyng jýregi dәiim «Alla-Alla» dep soqsyn dep tilek bildirgimiz keledi!

«Abay-aqparat»