مۇحان يساحان. «الاش» اتاۋىنىڭ شىعۋ توركىنى تۋرالى وي-تۇجىرىمدار
ءاربىر ۇلت پەن قاۋىم ءۇشىن ءوزىنىڭ شىعۋ تەگى مەن اتاۋىن انىقتاپ الۋ اسا ماڭىزدى. ويتكەنى، ءبىز كىمبىز، قايدان كەلدىك، قانداي ورتادا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز؟ - دەگەن ساۋالدارعا ءتول ششەجىرەمىزدى باعالاۋمەن عانا ناقتى جاۋاپ بەرە الامىز. جالپى، ءبىز ءوز-ءوزىمىزدى تانىپ، وتكەنىمىزدى پارىقتاپ، تاريحىمىزدى پايىمداۋمەن عانا كەلەشەك ءۇشىن ىزگى بايلام، ىلكىمدى قادامدار جاساي الامىز. ال، وتكەنىمىزدى تۇگەندەپ، بولاشاعىمىزدى ايقىنداۋ ءۇشىن قانشاما تاريحي اقتاڭداقتار مەن قوردالانىپ قالعان ۇلتتىق-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋىمىز شارت. تاريح عىلىمىندا شەشىمىن تاپپاي جۇرگەن وسىنداي تۇيتكىلدەردىڭ ءبىرى «الاش» اتاۋىنىڭ قانداي ءمان-ماعىناسى بار دەگەن ماسەلە ەكەندىگى عىلىم كوشىنە ەرگەن اعايىنعا ايان. ەندەشە، بۇگىن ءبىز «الاش» اتاۋى جونىندەگى اڭىز-ءاپسانالار مەن تاريحي دەرەكتەرگە تالداۋ جاساپ كورمەكپىز.
ءاربىر ۇلت پەن قاۋىم ءۇشىن ءوزىنىڭ شىعۋ تەگى مەن اتاۋىن انىقتاپ الۋ اسا ماڭىزدى. ويتكەنى، ءبىز كىمبىز، قايدان كەلدىك، قانداي ورتادا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز؟ - دەگەن ساۋالدارعا ءتول ششەجىرەمىزدى باعالاۋمەن عانا ناقتى جاۋاپ بەرە الامىز. جالپى، ءبىز ءوز-ءوزىمىزدى تانىپ، وتكەنىمىزدى پارىقتاپ، تاريحىمىزدى پايىمداۋمەن عانا كەلەشەك ءۇشىن ىزگى بايلام، ىلكىمدى قادامدار جاساي الامىز. ال، وتكەنىمىزدى تۇگەندەپ، بولاشاعىمىزدى ايقىنداۋ ءۇشىن قانشاما تاريحي اقتاڭداقتار مەن قوردالانىپ قالعان ۇلتتىق-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋىمىز شارت. تاريح عىلىمىندا شەشىمىن تاپپاي جۇرگەن وسىنداي تۇيتكىلدەردىڭ ءبىرى «الاش» اتاۋىنىڭ قانداي ءمان-ماعىناسى بار دەگەن ماسەلە ەكەندىگى عىلىم كوشىنە ەرگەن اعايىنعا ايان. ەندەشە، بۇگىن ءبىز «الاش» اتاۋى جونىندەگى اڭىز-ءاپسانالار مەن تاريحي دەرەكتەرگە تالداۋ جاساپ كورمەكپىز.
«الاش» اتاۋى حاقىنداعى دەرەكتەردى جىپكە تىزەر بولساق، ادامزات بالاسىنىڭ جاراتىلىسىن بايان ەتەتىن سوناۋ ەرتە زامانداعى شەجىرەلىك دەرەككوزدەردەن باستاپ، ميفتىك اڭىز-ەرتەگىلەر، ورتا عاسىرلارعا ءتان ماناكىب-ءاپسانالار مەن قولجازبالار، باتىس وريەنتاليستەرىنىڭ پايىمداۋلارى جانە قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ وي-تۇجىرىمدارىن تۇگەلدەي ءسۇزىپ شىعۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. جالپى، «الاش» حاقىنداعى دەرەكتەردىڭ ۇقساستىعى مەن وزگەشەلىكتەرى، سونداي-اق، زەرتتەۋشىلەردىڭ تالداۋ بارىسىنداعى وي-قورىتىندىلارىن باعامداپ، تاريحي شىندىققا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ارنايى مونوگرافيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزۋ قاجەت. دەسەكتە، بۇل ماقالامىزدا «الاش» اتاۋى حاقىنداعى دەرەكتەر مەن تالداۋلاردى سالىستىرمالى تۇردە باعىتىنا قاراي بىلايشا جىكتەۋدى ءجون كورىپ وتىمىز:
ا) «الاش» اتاۋى جونىندەگى شەجىرەلىك دەرەكتەر.
ءا) «الاش» اتاۋىنا قاتىستى ميفتىك اڭىز-اڭگىمەلەر.
ب) «الاش» اتاۋى تۋرالى تاريحي شىندىققا جاقىن اڭىز-ءاپسانالار.
ۆ) «الاش» اتاۋى جونىندەگى وريەنتاليستەردىڭ كوزقاراستارى.
د) «الاش» اتاۋى تۋرالى قازاق تاريحشىلارىنىڭ پايىمداۋلارى.
شەجىرەلىك دەرەكتەر نە دەيدى؟
داڭقتى راشيد اد-ءديننىڭ «جىلناماسى» مەن ابىلعازى ءباھادۇردىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» الەيىم جۇرتشىلىققا، اسىرەسە تۇركى قاۋىمىنا ورتاق تاريحي شەجىرە سانالادى. وسى شەجىرەلەردە «الاش» اتاۋىنا قاتىستى دەرەكتەر دە ۇشىراسادى. مىسالى، راشيد اد-ءديننىڭ «جىلناماسىندا» نۇھ پايعامباردىڭ نەمەرەسى رەتىندە ابۋلدجا حان اتتى كىسى ەسىمى اتالادى (راشيد اد-دين.. سبورنيك لەتوپيسەي. ت.ءى. كن. 1. موسكۆا-لەنينگراد. يزداتەلستۆا ان سسسر، 1952. س 81). ال، ابىلعازى ءباھادۇردىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندە» دە نۇھ پايعامباردىڭ ۇلى يافەستىڭ التىنشى ۇرپاعى الىنشا حان تۋرالى دەرەك كەلتىرىلەدى (ابىلعازى. تۇرىك شەجىرەسى. الماتى. انا ءتىلى. 1991. 13-14 بەتتەر). وسى الىنشا حاندى قازاق تاريحى ءۇشىن قۇندى دەرەكتەردى مۇرا ەتىپ قالدىرعان قۇربانعالي حاليد ءوزىنىڭ «تاۋاريح حامسا» اتتى بەلگىلى شىعارماسىندا «الاش» اتاۋىنا قاتىستى ءۇشىنشى ءۋاج رەتىندە كورسەتىپ وتەدى (قۇربانعالي حاليد. «تاۋاريح حامسا». الماتى. «قازاقستان». 1992. 56-57 بەتتەر). بەلگىلى ەتنوگراف ج.ارتىقباەۆ بۇل شەجىرەلىك دەرەكتەردى تالداي كەلە، الىنشا حانعا قاتىستى وقيعالار ب.ە.ب ءىىى-ءىى مىڭجىلدىقتا بولعان دەپ بولجايدى (ارتىقباەۆ ج.و. يستوريچەسكوە ناسلەديە م.ج.كوپەەۆا. پاۆلودار. 2004. س 63).
ابىلعازى ءباھادۇر «تۇرىك شەجىرەسىندە» «الىنشا حان كوپ جىلدار بويى پاتشالىق قىلدى. نۇھ پايعامبار زامانىنان الىنشا حانعا شەيىن بارشا يافەس اۋلەتى مۇسىلمان ەدى. الىنشا حان زامانىندا جۇرت بايىپ، داۋلەتى تاسىدى. «يت سەمىرسە، يەسىن قابار» دەگەن وزبەك ماقالى بار ەدى. ءار كىسى ءوزىنىڭ ەڭ قيماس ادامى نە ۇلى، نە قىزى، بولماسا اعا-ءىنىسى ولسە، سوعان ۇقساتىپ، قۋىرشاق جاساتىپ قوياتىن بولدى. «بۇل پالەنشەنىڭ سۋرەتى» دەپ ونى سۇيەر ەدى، اس كەلگەندە ونىڭ الدىنا اس قويىپ، ونىڭ ءجۇزىن ءوبىپ، كوزىن سۇرتەر ەدى، وعان باس ۇرار ەدى. بۇنداي ادەت قايتالانا-قايتالانا پۇتقا تابىنۋعا اكەلدى» (ابىلعازى. تۇرىك شەجىرەسى. الماتى. انا ءتىلى. 1991. 13 ب) دەپ باياندايدى. سونداي-اق، ءدال وسى دەرەكتى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى دا «تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» اتتى ەڭبەگىندە كەلتىرىپ وتەدى (شاكارىم قۇدايبەردىۇلى. تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى. الماتى. «قازاقستان» جانە «سانا» 1991. 8 ب)
شىنىندا دا الىنشا حاننىڭ داۋىرىندە ادامدار حاقيقي سەنىمنەن اجىراپ، پۇتقا تابىنا باستاعان بولسا، اتا-بابالارىمىز:
الاش، الاش بولعاندا،
الىنشا حان بولعاندا.
قازاق، قالماق، نوعايلار،
ءبارى سوندا ءبىر بولعان.
ىنتىماعى جاراسىپ،
جايقۇن كولدەي ءبىر بولعان.
- دەپ (قۇربانعالي حاليد. «تاۋاريح حامسا». الماتى. «قازاقستان». 1992. 55 ب) الىنشا حاندى ماقتاپ، دارىپتەپ جىرلاماس ەدى. ياعني، قۇربانعالي ءحاليدتىڭ الىنشا حان مەن «الاش» اتاۋىن جىمداستىرعىسى كەلگەن بۇل ءۋاجىن ءدۇدامالداۋ تۇجىرىم، تاريحي شىندىققا جاناسپايتىن بايلام دەپ قابىلدايمىز. جالپى، قازاق حالقى «الاش» دەپ ۇرانداعاندا، ارقاسى قوزىپ، رۋحتانىپ، ايبارلانا تۇسەدى. ولاي بولسا، ءدۇيىم ەلدى كاۋىرلىككە ۇرىنعان داۋىردەگى الىنشا حان قالايشا اردا حالىقتىڭ «الاش» ۇرانىنا اينالا الادى؟ دەمەك، التىن ۇرىق، تەكتى حالىقتىڭ ۇرپاعى ەكەنىن پاش ەتكىمىز كەلسە، «الاش» اتاۋىنىڭ شىعۋ توركىنىن باسقاشا تارقاتۋمىز قاجەت-اق.
ابىلعازى ءباھادۇر «تۇرىك شەجىرەسىندە» «الىنشا حاننىڭ ەگىز تۋعان ەكى ۇلى بار ەدى، ءبىرى تاتار، ءبىرى موڭعول. الىنشا حان قارتايعان سوڭ، ەلىن ەكى ۇلىنا ءبولىپ بەردى. بۇل ەكەۋى ءبىر بىرىنە جاماندىق ويلاماي، تاتۋ-ءتاتتى، باقىتتى ءومىر ءسۇردى» (ابىلعازى. «تۇرىك شەجىرەسى». الماتى. انا ءتىلى. 1991. 13 ب) دەپ، الىنشا حاننان موڭعول ۇلىسىنىڭ تارايتىنىن جەتكىزەدى. وسى تۇستا ايتا كەتەتىن ءبىر جايت; زەرتتەۋشى تىلەۋبەردى ابەنايلى تۇركى مەن موڭعولدىڭ شەجىرەسىن تاراتاتىن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى» «الان-قاۋا» ەسىمىن الاش، الشىن، اشينا اتاۋلارىمەن بايلانىستىرادى. ول «قاۋا» كونە تۇرىك تىلىندە قاينار-كوز، ەڭ باستاپقى» ماعىناسىن بەرەدى دەي كەلە، «الان-قاۋادان» الاش ۇلىسىن تاراتادى (تىلەۋبەردى ابەنايلى تىنىبايىن. «شىنىڭا كوش تاريح، شىڭعىسحان كىم؟ «قۇپيا شەجىرەنىڭ» قۇپياسى». الماتى. «نۇرلى الەم». 2010. 39 ب).
الىنشا حاننىڭ كىندىگىنەن موڭعول ۇلىسىنىڭ تارالۋىن ماقۇل كورسەك تە، «الان-قاۋا» ەسىمىنەن الاش، الشىن، اشينا اتاۋلارى شىعادى دەگەنگە كەلىسۋ قيىن-اق. سەبەبى، وسى شاققا دەيىن تاريحتا «الشىن»، «اشينا» اتاۋلارىن، «الاش» تەرمينىن ۇشتاستىراتىن سەنىمدى دەرەككوز تابىلعان ەمەس. ياعني، ت.ابەنايۇلىنىڭ «الان-قاۋا» ەسىمىن «الاشپەن» بايلانىستىرۋىن، زەرتتەۋشىنىڭ سۋبەكتيۆتى بولجامى دەپ ۇعامىز. دەگەنمەن، تىلەۋبەردى ابەنايلىنىڭ «الاش» تەرمينىن شىڭعىسحانمەن شەندەستىرۋىندە تاريحي شىندىق بار بولۋى ىقتيمال. ويتكەنى، وسىعان ۇقساس وزگەدە دەرەك-كوزدەر بارشىلىق.
الاشا حان دەگەنىمىز شىڭعىسحان با؟
اتى اڭىزعا اينالعان عۇلاما ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى جەتكىزگەن اڭىز-ءاپسانالاردىڭ بىرىندەگى الاشا حاننىڭ وبرازى تاريحي تۇلعا شىڭعىسحانعا ۇقساپ كەلەدى. بۇل اڭىز-ءاپسانانىڭ سيۋجەتى تاريحتاعى شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىحاننىڭ قازا تابۋ وقيعاسىمەن ۇقساس. وعان ماتىننەن ناقتى مىسال بەرەتىن بولساق:
«الاشا حاننىڭ جوشىحان دەگەن جالعىز بالاسى بولىپتى. قۇلان قۋامىن دەپ، بالا استىنداعى اتى جەلىگىپ، قۇلاننىڭ اڭگىسىنە ەرىپ، قازاسى سونان بولىپ، بالا اتتان جىعىلىپ، قۇلان تەۋىپ ءولتىرىپتى.
الاشا حان، جوشى حان،
اقساق قۇلان جوسىعان.
قۇلان تەۋىپ ءولتىردى،
بۇيرىعىن اقتان كەلتىردى،
- دەيتۇعىن ءسوز سونان قالعان.
سوندا حان جالعىز بالاسى ولگەن سوڭ، ءتورت اياقتى حايۋان مالدى بالاسىن اناسىنان ايىرىپ;
- مەن دە زارلاپ قالدىم. حايۋان مال دا مەنىمەن قوسىلىپ، ازا تۇتسىن! - دەپ، ءبىر-بىرىنە جامىراتتىرماي، سەگىز كۇن، سەگىز ءتۇن اس-cۋ ىشپەي، تەرىس قاراپ جاتىپ الدى...» دەي كەلە، الاشا حاننىڭ حانىمى ءحانبيبى باسالقا ايتىپ، حاندى جۇباتقانىن باياندايدى.
ءحانبيبىنىڭ ورىندى ۋاجىنە الاشا حان مويىنسۇنىپ، مالداردى كوگەننەن بوساتقانىمەن، «...ءبىر بوزىنگەن جەرىپ بوتاسىن المايدى. سوندا حان:
- وسى بوتا ەنەسىن ەمە الماي، اشتان ءولىپ كەتسە، وبالىنا مەن قالدىم-اۋ! - دەپ، - وسى ىنگەنگە بوتاسىن العىزعان كىسىگە قالىڭسىز قىز بەرەر ەدىم! - دەگەندە، ءبىر دومبىراشى شال قولىنا ءسىرى تىگىپ، ساۋساقتارىن ساۋىتتاپ الىپ، دومبىرا تارتىپ، كۇي شەرتىپ، ىنگەندى ماس قىلىپ، ەسىنەن جاڭىلتىپ، بوتاسىن العىزعان ەكەن. «بوز ىنگەننىڭ كۇيى» دەپ قازاق دومبىراشىلارى كۇي تارتۋشى ەدى» ء(ماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى. 8 توم. الماتى، ەل-شەجىرە. 2008. 130-131 بەتتەر) دەگەن اڭىزدىڭ جەلىسى شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىحاننىڭ ءولىمىن باياندايتىن «اقساق قۇلان» اڭىزىنا قاتتى ۇقساس ەكەنىن اڭعارامىز.
ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى ءدال وسىعان ۇقساس كەلەسى ءبىر اڭىزدى كەلتىرىپ وتەدى. تەك بۇل اڭىزدا دومبىراشى شالدىڭ اتى كەتبۇعا ەكەندىگى، سونداي-اق، الاشا حاننىڭ «ەندى مۇنىڭ ءوشىن قۇلاننان الامىن - دەپ، جۇرتقا ساۋىن ايتتىرىپ، قۇلان قۋعا ات جاراتتىرادى» ء(ماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى. 8 توم. الماتى، ەل-شەجىرە. 2008. 138 ب). وسى وقيعادان كەيىن «قۇلان وتپەس»، «بەس قۇلان»، «ەڭكەي اتالعان»، «قاباق»، «قۇلانجالاق» جەر اتاۋلارىنىڭ قالعاندىعىن جەتكىزەدى.
كوپەيدىڭ قۇيما قۇلاق ۇلىنىڭ الاشا حان تۋرالى كەلەسى ءبىر كەلتىرگەن اڭىزىندا «الاشا حاننىڭ جەتپىس جاسقا كەلىپ، بالا سۇيمەي، سودان كىشى قاتىنىنان جوشى حاندى كورگەنىن، جوشى حان جەتى جاسقا كەلگەندە الاشا حاننىڭ دومباۋىل اتتى مەرگەنىمەن قۇلان اتۋعا شىعىپ، قازا تاباتىنىن، الاشا حانعا كەتبۇعانىڭ كۇيمەن ۇلىنىڭ قاپيادا مەرت بولعانىن جەتكىزىپ، الاشا حاننىڭ دومبىرانىڭ شاناعىنا قورعاسىن قۇيعانىن بايان قىلادى ء(ماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى. 8 توم. الماتى، ەل-شەجىرە. 2008. 139-140 بەتتەر).
ۇلىتاۋ وڭىرىندە الاشا حاننىڭ ۇلى جوشى حاننىڭ ءولىمى تۋرالى مۇنداي اڭىز-ءاپسانانىڭ بار ەكەنىن ەتنوگراف اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىز دا راستايدى. ول مۇنداي دەرەكتىڭ 1888-1894 جىلدارى شىققان «دالا ءۋالاياتى» گازەتىندە باسىلعانىن ايتىپ وتەدى (اقسەلەۋ سەيدىمبەك. قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى. شەجىرەلىك دەرەكتەردى پايىمداۋ. استانا، فولليانت باسپاسى. 2008. 215 ب).
تاريحشى ت. ابەنايلى «قۇپيا شەجىرەرىڭ» قۇپياسى» اتتى ءوزىنىڭ ىرگەلى ەڭبەگىندە «دالا ءۋالاياتى گازەتىندە» باسىلعان «پرەدانيا وب الاشا حانە ي وب ەگو سىنە دجۋچي حانە» اتتى ماقالادا كەلتىرىلگەن اڭىزدى نەگىزگە الا وتىرىپ، الاشا حان مەن شىڭعىسحاندى ءبىر ادام دەپ تۇجىرىمدايدى (تىلەۋبەردى ابەنايلى تىنىبايىن. شىڭىنا كوش تاريح. شىڭعىسحان كىم؟ «قۇپيا شەجىرەنىڭ» قۇپياسى. الماتى. «نۇرلى الەم». 2010. 154 ب).
الاشا حان مەن جوشىحان كۇمبەزدەرىنىڭ قاراكەڭگىر وزەنىنىڭ ساعاسىندا ورنالاسقانىن، سونداي-اق، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى بابامىزدىڭ كەلتىرگەن اڭىزدارىنىڭ بىرىندەگى الاشا حاننىڭ باس مەرگەنى دومباۋىلدىڭ دا مازارىنىڭ وسى ماڭدا ەكەنىن ەسكەرسەك، ت.ابەنايۇلىنىڭ بۇل تۇجىرىمىنىڭ قيسىنى بار. دەگەنمەن، بۇل بولجامدى تاريحي شىندىققا اينالدىرۋ ءۇشىن ءالى دە ىزدەنە تۇسكەن ابزال. اسىرەسە، وسى ماسەلەگە قاتىستى انتروپولوگيالىق جانە ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ قاجەت دەپ بىلەمىز.
الاشا حاننىڭ شىڭعىسحانعا قاتىستىلىعى تۋراسىنداعى بۇل دەرەكتەردەن وزگە قادىرعالي جالايىريدىڭ «شەجىرەلەر جيناعىندا» دا شىڭعىسحاننىڭ اسكەرىندە نەمەسە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ «الاش مىڭى» اتتى قوسىنىنىڭ بولعاندىعى ايتىلادى. ماتىندە: «قاتاعان قاۋىمى بولدى، ەكى سان ەدى. مايسارا - الاش مىڭى بولدى، ول ءۇش سان ەدى. قاتاعان قاۋىمىنىڭ ءوز ارالارىندا وسى زامانعا دەيىن ۇلكەندەرى بەلگىلى. ال الاش مىڭى اراسىندا ۇلكەنى تاراق تامعالى جالايىر بولادى. شىڭعىس حان زامانىنان بەرى ءبىر مارتەبەدەن (ۇلىقتىق) تەبرە بەككە ءتيدى. ودان شايح - سوفى بەككە ءتيدى.، ودان يتباعا بەككە ءتيدى، ودان قاراش بەككە ءتيدى. الاش مىڭىنىڭ اعاسى بولىپ كەلگەن وسىلار ەدى. ولار وزبەكيا اراسىندا دا ءمالىم-ءماشھۇر» (قادىرعالي جالايىر. شەجىرەلەر جيناعىندا. الماتى «قازاقستان». 1997. 126 ب) دەپ ايتىلادى.
ال، «الاش مىڭى» اتاۋىنىڭ جوشى ۇلىسىنا ءتان (ياعني، قازاق قاۋىمىنا) ەكەندىگىن تاريحشى ج.مىرزاحان دا بىلايشا جەتكىزەدى: «...شىڭعىسحان تۇسىندا «التى سان الاش» (قىپشاق، نايمان، جالايىر، قوڭىرات، الشىن، قاراكەسەك) اتالىپ، جوشى ۇلىسىنا بەرىلگەننەن كەيىن اق وردا حاندىعى قۇرىلعاندا ۇيىتقى بولادى دا، ونىڭ قارۋلى كۇشى ەكى قاناتقا بولىنگەندە الاش مىڭى دەپ اتالادى» (مىرزاحان ج. تاريح قويناۋىنان. تاريحي وچەركتەر. الماتى. 2004. 152 ب).
«الاش مىڭىنىڭ» جوشى ۇلىسى، ياعني، اق وردانى، سونداي-اق، التى سان الاش: قىپشاق، نايمان، جالايىر، قوڭىرات، الشىن، قاراكەسەك تايپالارىنىڭ قازاق ۇلتىن قۇراپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، «الاش مىڭى» اتتى بۇل دەرەكتەر تاريحي-مەتودولوگيالىق تۇرعىدان كەشەندى تالداۋدى قاجەت ەتەدى. «شەجىرەلەر جيناعىنداعى» «الاش مىڭى» اتاۋى دا شىڭعىسحاننىڭ قولى نەمەسە ونىڭ كىندىگىنەن تاراعان ءبىر بيلەۋشىنىڭ اسكەرى دەگەن ماعىنادا ما، الدە بەلگىلى ءبىر ۇلىستان شىققان قوسىن ماعىناسىندا ايتىلىپ وتىر ما، بۇل جاعى بىزگە بەيمالىم. سەبەبى، بۇل دەرەككوزدە «الاش مىڭىمەن» قاتار ايتىلعان «قاتاعاندار» (ەكى سان قاتاعان) جەكە ءبىر تۇلعانىڭ جاساعى ەمەس، بەلگىلى ءبىر قاۋىم رەتىندە كورسەتىلگەن. وسى سەبەپتەن دە «الاش مىڭى» اتاۋى دا ءالى دە ىزدەنىستى تالاپ ەتەدى دەپ ويلايمىز.
ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قۇراعان الاشا حان تۋرالى اڭىز
«الاش» نەمەسە «الاشا» اتاۋىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ەل ىشىندە ەڭ كوپ ايتىلاتىن ءماشھۇر اڭىزدىڭ ءبىرى تومەندەگىشە باياندالادى:
«بۇقارا حاندارىنىڭ ءبىرى قىزىلارىستان حاننىڭ بايبىشەسى ساۋىسقاننىڭ الاسىنداي الا بالا تۋادى. الاپەس بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋىن جامان ىرىمعا بالاعان قىزىلارىستان حان قىرىق جىگىتىنە بالانى ءوزىنىڭ ۇكىمى جۇرمەيتىن جەرگە اپارىپ تاستاۋدى بۇيىرادى. قىرىق جىگىت سىرداريادان ءوتىپ، الاتاۋ مەن قاراتاۋدىڭ اراسىن جايلاپ، وسىنداعى جۇرتتىڭ ورتاسىنا كەلىپ، بالانى وسىرەدى. الاپەس بالا ون ەكى جاسقا كەلگەندە، مايقى ءبيدىڭ ءۇيسىن دەگەن بالاسى يت جۇگىرتىپ، قۇس سالىپ ءجۇرىپ وعان كەزىگەدى. كەشكە ۇيىنە بارعاندا ءۇيسىن مايقى بيگە دالادان كورگەن بالانى باياندايدى. ەرتەسىنە مايقى ءبيدىڭ ءوزى بالاعا جولىعۋعا بارعاندا، الاپەس بالا: «اسسالاۋماعالەيەۋم، تامام حاننىڭ قازىعى، بۇقارا جۇرتتىڭ شىرىمەيتىن، ساسىمايتىن، تاۋسىلمايتىن ازىعى!» دەپ سالەمدەسەدى. سوندا مايقى بي: «ۋاعالەيكۋمسالاما، قۇرساقتا جاتىپ، نەسىبەسىن الىستان تىلەپ تۋعان بالام، بولايىن دەپ تۋعان ۇل ەكەنسىڭ! بولاتىن جەرىڭە جەتە الماي تۇر ەكەنسىڭ! كەل بالام، ارتىما ءمىن!» دەپ، بالانى اۋىلىنا الىپ كەلىپ، اسىقتى جىلىك ۇستاتادى. مايقى بي بالاعا ءۇيسىندى قوسىپ، ءجۇز جىگىت ەرتىپ، قاراتاۋدان ارمەن اسىپ، شۋ، سارىسۋ، ۇلىتاۋ، كىشىتاۋ، ەسىل، نۇرا ءوڭىرىن جايلاۋدى ۇسىنادى. مايقى بي سوڭىنان تاعى دا اقجول باستاعان ءجۇز جىگىتتى اتتاندىرادى. ونىڭ ارتىنان ءجۇز جىگىتكە باس قىلىپ الشىندى جىبەرەدى. ءبارى جينالىپ، «كەل، ەندى ورتامىزدان حان سايلايىق!» دەپ، الاشاعا سالىپ، الاپەس بالانى حان كوتەرىپ، «الاشا حان» دەپ ات قويادى. ءۇيسىن باستاعان ءجۇز جىگىت ۇلى ءجۇزدى، اقجول باستاعان ءجۇز جىگىت ورتا ءجۇزدى، الشىن باستاعان ءجۇز جىگىت كىشى ءجۇزدى قۇراپ، «تاڭبالى نۇراعا» ءاربىر رۋ ءوزىنىڭ تاڭباسىن باسىپ، بۇل ەل قازاق اتانادى ء(ماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى. 8 توم. الماتى، ەل-شەجىرە. 2008. 127-130 بەتتەر).
ءماشھۇر بابامىزدىڭ «الاشا حانعا» قاتىستى كەلەسى ءبىر جەتكىزگەن اڭىزىندا جوعارىداعى وقيعانى ايتا كەلىپ، ارقاعا اۋىپ كەتكەن الاشا حاندى قايتارۋعا قىزىلارىستان حان قوتان، قوعام، قۇندىكەر، قوبان، مايقى بيلەرگە ادام جىبەرىپ، ولاردىڭ الاشا حاندى ەلىنە الىپ كەلۋگە كەزەك-كەزەگىمەن ءۇش ءجۇز جىگىتتى اتتاندىرعانىن ايتىپ وتەدى. بارعان جۇزدىكتەردىڭ الاشا حاننىڭ قاسىندا قالىپ قويىپ، ۇلكەن ەلگە اينالعانىن، الاشا حاننان اقارىس، جانارىس، بەكارىس، ولاردان اقساقالكەلىمبەت، قاراكەلىمبەت، سارىكەلىمبەت، ناۋان، شۋان دەگەن رۋ-اتالىقتار تاراپ، ءۇش ءجۇزدىڭ ورتاعا شىققانىن باياندايدى ء(ماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى. 8 توم. الماتى، ەل-شەجىرە. 2008. 127-131-135 بەتتەر).
جوعارىداعى تاقىلەتتەس «الاشا حان» تۋرالى اڭىزداردى ەتنوگراف-عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك تە جازىپ قالدىرعان. «الاشا حان» تۋرالى اڭىزدىڭ بىرىندە مايقى ءبيدىڭ ورنىنا قوتان ءبيدىڭ اتى وتسە، بىرىندە قىزىلارىستان حان الاپەس بالانى جامان ىرىمعا بالاپ، سۋعا اعىزىپ جىبەرەدى. سىرداريانىڭ سۋىنان بالىق اۋلاعان ءبىر بالىقشى اسىراپ الادى (اقسەلەۋ سەيدىمبەك. قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى. شەجىرەلىك دەرەكتەردى پايىمداۋ. استانا، فولليانت باسپاسى. 2008. 215-216 بەتتەر).
تاريحشى قۇربانعالي حاليد تا ءدال وسى جەلىدەگى سيۋجەتتى اڭىزدى جەتكىزەدى. بىراق، الاشا حاننىڭ سوڭىنان بارعان جۇزدىكتەردىڭ كەرى قايتپاي قويۋىنا بايلانىستى، ولاردى «قاشاق» دەپ اتاپ، كەيىن «ش» دىبىسىنىڭ ورنىنا «ز» دىبىسى قولدانىلىپ، ولاردىڭ «قاشاق» ەمەس، «قازاق» اتالعانىن ايتادى (قۇربانعالي حاليد. تاۋاريح حامسا. الماتى. «قازاقستان». 1992. 56-57 بەتتەر). ءاسىلى، «قازاق» تەرمينىنىڭ شىعۋ تەگى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. راس، تاريحي ەڭبەكتەردە «قازاق» اتاۋى «قاشاق» سوزىنەن شىقتى» دەيتىن بولجام ايتىلادى. بىراق، قاشىپ جۇرگەن «قاشاقتاردىڭ» ءوز الدىنا حان سايلاپ، «الاش» اتتى ايبارلى مەملەكەتكە اينالدى دەۋ دە قيسىنعا، تاريحي شىندىققا كەلىڭكىرەمەيدى. («قازاق» اتاۋىنا قاتىستى ويلارىمىزدى بۇيىرتسا الداعى ۋاقىتتا «قازاق» تەرمينى حاقىندا زەرتتەگەن جۇمىسىمىزدا باياندايمىز)
«الاشا حان» تۋرالى باسقا اڭىزدارعا قاراعاندا، قىزىلارىستان حاننىڭ الاپەس بالاسى الاشا حان تۋرالى وسى اپساناعا قاتىستى تاريحشىلار كوبىرەك تالداۋ جاساعان. مىسالى، اكادەميك الكەي مارعۇلان «الاشا حان» اڭىزىنداعى كەيبىر اتاۋلارعا قاتىستى بىلاي دەيدى: «قىپشاق شەجىرەسى» دەگەن كىتاپتا «الاشا حاننىڭ ەكى بالاسىنىڭ بىرەۋىنەن سەيىلحان، ودان سەگىز ارىس تۇرىكپەن، ەكىنشىسىنەن جايىلحان، ودان قىپشاق، كەيىن قازاق پەن قاراقالپاق شىققان، تۇركىپەندەر بوز وقتان، قازاقتار ءۇش وقتان تاراعان» دەلىنەدى.
قازاقتىڭ ەپوس جىرىندا وعىز بەن قىپشاقتىڭ ءبىر قوسىلعان ءداۋىرىن «قوندىگەر-قۇبان جۇرتى» دەيدى. قۇبان - ەۆروپا ادەبيەتىندە ايتىلاتىن كۇنباتىس قىپشاق تايپالارىنىڭ ءبىر اتى... قازاقتىڭ شەجىرەسى بويىنشا «قوندىگەر - سىرداريادان كۇنباتىسقا نە وڭتۇستىككە اۋىپ كەتكەن تايپالارعا بەرىلەتىن ات. بۇل اتپەن ەسكى قازاق تايپالارى ءبىر عانا اڭىزدى، نە مىسىرعا اۋىپ كەتكەن مامليۋك قىپشاقتارىن اڭگىمە ەتەتىن بولعان» (مارعۇلان ءا. ەجەلگى جىر اڭىزدار: عىلىمي زەرتتەۋ ماقالالارى. الماتى. جازۋشى. 1985 . 201 ب).
الكەي مارعۇلاننىڭ پايىمداۋىنان اڭعاراتىنىمىز الاشا حاننان تۇركىنىڭ وعىز جانە قىپشاق بۇتاعى تاراعان. ياعني، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ جەتكىزۋىندە «الاشا حاننان» قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى عانا تاراعان بولسا، ال، الكەي اعامىز ماتىندەگى اتاۋلاردى تالداي كەلە، بۇل اڭىزدا تۇتاس تۇركى جۇرتىنىڭ رۋحى مەن تاريحى قامتىلعانىن تۇيىندەيدى.
ايتسە دە، قازاق تاريحشىلارىنىڭ ءبىر سىپىراسى «الاش» اتاۋىن قازاق ۇلتىنا عانا تەليدى. ايتالىق، تاريحشى نىعمەت مىڭجان قىزىلارىستان حاننىڭ ۇلى الاشا حاننىڭ سوڭىنان ەرگەن جۇزدىكتەردەن بىلايشا قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىن تارقاتادى: «جوعارىدعى تاريحي اڭىزدا قوتانبايدىڭ بالالارى دەپ باياندالاتىن ءۇيسىن - قازاقتىڭ ۇلى جۇزىنە ۇيىتقى بولعان بەلدى تايپا; بولات - قارلۇقتاردىڭ ءۇش تايپاسىنىڭ ءبىرى، .... ال، الشىن - كىشى ءجۇز وداعىن قالىپتاستىرعان تايپا. «الاش» اتى ەرتەدە جالپى قازاق قاۋىمىنىڭ ۇرانى بولعان; قازاقتىڭ بايىرعى شەجىرەلەرىندە «الاش» ءسوزى «قازاق» اتاۋىنىڭ ءسينونيمى رەتىندە قولدانىلعان. ەل اۋزىنا تارالعان:
«الاش الاش بولعاندا،
الا تاي ات بولعاندا.
تاڭباسىز تاي،
ەنسىز قوي بولعاندا.
الاشا حان بولعاندا...»
- دەيتىن سوزدەر الاش جايىنداعى اڭىزدىڭ مەنشىكتى مۇلىكتىڭ قالىپتاسپاعان (تايعا تاڭبا باسپايتىن، قويعا ەن سالمايتىن) زاماننان كەلە جاتقانىن اڭعارتادى» (نىعمەت مىڭجان. قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى. الماتى، جالىن. 1994. 26-27 بەتتەر).
«الاش» اتاۋىن تەك قازاققا جاقىن تارتۋشىلىق ءتول تاريحىمىزداعى دەربەس ەل اتانعان كەزەڭ ءۇشىن ساياسي-يدەولوگيالىق تۇرعىدا تيىمدىرەك بولسادا، تاريح عىلىمىنداعى ۋاقىت پەن كەڭىستىك قاعيداسى بۇلاي تۇجىرۋعا مۇرشا بەرە قويمايدى. اكادەميك الكەي مارعۇلان اعامىزدىڭ «الاشتان تۇركىنىڭ قوس بۇتاعى وعىزدار مەن قىپشاقتار تارادى» دەپ، «الاش» اتۋىن تاريح قويناۋىنا تەرەڭدەتىپ، تەرميننىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتە ءتۇسۋى، استە، نەگىزسىز ەمەس. سوندىقتان ەندى، «الاش» اتاۋىنىڭ پروتوتۇرىك، تۇركى، تۇركەش تاريحىنا قاتىستىعىلىنا توقتالايىق.
«الاشا حان» وعىز قاعان بولۋى مۇمكىن بە؟
الكەي مارعۇلان اعامىزدىڭ «الاشا حاننىڭ ەكى بالاسىنىڭ بىرەۋىنەن سەيىلحان، ودان سەگىز ارىس تۇرىكپەن، ەكىنشىسىنەن جايىلحان، ودان قىپشاق، كەيىن قازاق پەن قاراقالپاق شىققان، تۇركىپەندەر بوز وقتان، قازاقتار ءۇش وقتان تاراعان» (مارعۇلان ءا. ەجەلگى جىر اڭىزدار: عىلىمي زەرتتەۋ ماقالالارى. الماتى. جازۋشى. 1985 . 201 ب) دەگەن پىكىرىنە دەرەككوز ىزدەيتىن بولساق، مۇنداي ناقتى دەرەك تۇركىنىڭ كونە جىرى «وعىزنامادا» ايتىلادى. وعىز قاعاننىڭ عۇمىرىن باياندايتىن جىردىڭ سوڭعى جولدارىندا ونىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان كۇن، اي، جۇلدىز اتتى ۇلكەن ۇلدارىن شىعىس جاققا، توقالىنان تۋعان كوك، تاۋ، تەڭىز اتتى كىشى ۇلدارىن باتىس جاققا اڭ-قۇس اۋلاپ كەلۋگە جۇمسايدى. اڭنان ولجالى ورالعان كۇن، اي، جۇلدىز اكەسىنە التىن جاق اكەپ بەرەدى. كوك، تاۋ، تەڭىز دە قانجىعىلارى مايلانىپ، اكەسىنە ءۇش كۇمىس وق اكەپ بەرەدى. وعىز قاعان ۇلدارىنا رازى بولىپ، ولارعا: «وقتاي بولىڭدار» دەپ اكەلگەن سىيلىقتارىن وزدەرىنە بەرەدى. ۇلدارى ءۇشىن ۇلان-اسىر توي جاساپ، سول كەزدە «وڭ جاقتا بوزوقتار، ياعني، كۇن، اي، جۇلدىز، سول جاقتا ۇشوقتار، ياعني، كوك، تاۋ، تەڭىز وتىردى» (وعىز-نامە. مۇحاببات-نامە. الماتى 1986. 46-47 بەتتەر) دەپ باياندايدى.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، «وعىزناما» جىرىن نەگىزگە الساق، الكەي مارعۇلاننىڭ ايتۋىنداعى الاشا حانىمىز وعىز قاعاننىڭ ناق ءوزى بولىپ شىعادى. سەبەبى، الكەي مارعۇلان الاشا حاننىڭ ۇلى سەيىلحاننان بوزوقتاردى، جايىلحانىنان ۇشوقتاردى تاراتىپ وتىر. ال، «وعىزنامادا» بوزوقتاردىڭ دا، ۇشوقتاردىڭ دا اكەسى رەتىندە وعىز قاعان بەينەلەنگەن. ەندەشە، الاشا حان وعىز قاعان بولعان بولسا، وندا «التى الاشىمىز» كىمدەر بولىپ شىعادى؟ بىزدىڭشە وعىز قاعاننىڭ التى بالاسى كۇن، اي، جۇلدىز، كوك، تاۋ، تەڭىزدەن تاراعان ەلدەن «التى الاش» اتاۋى شىقتى دەپ بولجام ايتۋعا تولىق نەگىز بار سياقتى. سونىمەن بىرگە، كونە تۇركىنىڭ وسى جىرىندا وعىز قاعاننىڭ التى ادامعا ات قويعاندىعى ايتىلادى. وعىز قاعان ءدىني عازاۋاتتى باستاعاندا وعان الدىمەن باعىنىپ، قول ۇشىن سوزعان «التىن» ەلى ەدى. وعىز قاعان ۇرىمعا شابۋىلداعاندا وزەن ورتاسىنداعى (ارال) قالانى ءوز ەركىمەن بەرگەن ۇرىسبەكتىڭ ۇلىنا «ساقتاپ» دەپ ات قويىپ، ۇرىم ەلىن باعىندىرادى. ودان ارى جورىقتا ەدىل وزەنىنەن وتەردە اعاشتان سال جاساپ، داريادان وتكىزگەن ۇلىق وردۋعا «قىپشاق» دەپ ات قويادى. وعىز قاعان مۇزتاۋدا سايگىلۇگىنەن ايىرىلىپ قالعان كەزدە، اتىن اكەپ بەرگەن ەرجۇرەك باتىر جىگىتكە «قاعارلىق» (قارلىق) دەپ ات قويادى. ودان ارى جورىقتا ءجۇرىپ توبەسى التىن، تۇندىكتەرى كۇمىس، ەسىكتەرى تەمىر ءۇيدى كورىپ، ىشىنە كىرە الماي تۇرعاندا، جاساعىنان تەمىردۋ قاعۇل دەگەن شەبەر شىعىپ، ەسىكتى اشىپ بەرەدى. وعىز قاعان وعان «قالاش» دەپ ات قويادى. ءجۇرشىت ەلىن شاۋىپ، قولعا تۇسكەن ولجا-مۇلىكتى ات-كولىك ازدىق ەتكەن كەزدە، ءبىر شەبەر اربا جاساپ، وعىز قاعان وعان «قاڭعا» (قاڭلى) دەپ ات قويادى (وعىز-نامە. مۇحاببات-نامە. الماتى 1986. 39-47 بەتتەر).
ياعني، وعىز قاعان التى ۇلىنا التىن، ساقتاپ، قىپشاق، قاڭعا (قاڭلى), قاعارلىق (قارلىق), قالاشتان تاراعان ەلدى باسىرە ەتىپ بەرگەن بولسا، «التى الاش» اتاۋى وسىدان شىعۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىزدىڭ بۇل جورامالىمىز بويىنشا «الاش» اتاۋى پروتوتۇرىك داۋىرىنە تەرەڭدەپ، «الاش» تەرمينى وزعان پايعامبار (وعىز قاعان) اكەلگەن حاق دىنگە مويىنسۇنعان حانيف دىنىندەگى حالىقتىڭ اتاۋى بولىپ شىقپاق
«التى الاش» تۇرىك قاعاناتىنىڭ كىشى حاندىقتارى ما؟
جوعارىدا نەگىزىنەن «الاش» تەرمينىنە قاتىستى اڭىز-اپسانالارعا تالداۋ جاسادىق. ارينە، وعىز قاعان (مودە تاڭىرقۇتى), شىڭعىسحان سەكىلدى تۇلعالار تاريحتا ناقتى ءومىر سۇرگەنىمەن، «الاشا حان» اتاۋىن ولارعا تاڭاتىن، تەليتىن دەرەككوزدەرىمىز نەگىزىنەن اڭىز-اڭگىمەلەر. ال، «الاش» اتاۋىنا قاتىستى تاريحي دەرەكتەردى سويلەتەتىن بولساق، زەرتتەۋشىلەر ۋاقىت تۇرعىسىنان العاندا، «الاش» اتاۋى العاش رەت تۇرىك قاعاناتى كەزىندە قولدانىلا باستاعانىن العا تارتادى. مىسالى، م.جولداسبەكوۆ پەن ق.سارتقوجاۇلى بىلگە قاعان ەسكەرتكىشىندەگى «[al]ty-esir التى تاق يەگەرلەرى» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن بىلايشا وربىتەدى:
«ب.ز. V-VIII عع. ارالىعىندا تاريحقا ءمالىم تۇرىك تەكتى تايپالىق ۇلكەن بىرلەستىكتەر: قىپشاق، توعىز-وعىز، باسمىل، قارلۇق، تۇرگەش، وتىز-وعىز. وسى التاۋى عانا. وسى التاۋى - تۇرىك ءتورىنىڭ التىن باعاناسى. بۇل التاۋى بىرلىك-ىنتىماقتا بولسا، قاعانات ايبارلى، قاھارلى. التاۋى اراز بولسا، قاعاناتى ءالسىز...
«التى تاق يەگەرلەرى» دەپ بىلگە قاعان سوندىقتان دا ەرەكشە اتاپ وتىر. وسى التى كىشى حاندىقتىڭ ورداسى نە دەپ اتالعان؟ تاڭقالارلىعى سونشالىق، كىشى وردالاردى م.قاشقاري «الاچۋ» (الاش) دەپ جازىپتى. ءحى عاسىرعا دەيىن حالىق ساناسىندا قالىپتاسىپ، ءحى عاسىردىڭ باسىندا جازىلىپ حاتقا تۇسكەن اتاۋ. «Alacu» - كىشى وردا. بۇل تاريحي دەرەك. التى ۇلكەن تايپالار وداعىن كىشى حاندىق قۇرىپ وتىرعان.
تۇرىكتەر قاعانات ورتالىعىن وردا دەپ اتاسا، حاندىقتاردىڭ ورتالىعىن «الاچۋ» (الاش) دەپ اتاعان. ولاي بولسا، بايىرعى تۇرىكتەردىڭ وسى التى تايپاسى كەيىن «التى الاش» اتانىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىق جادىندا ساقتالىپ قالعان. بۇل اتاۋ ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى ۇلى دالا كوشپەلىلەرىنىڭ ۇرانىنا اينالعان، ءبۇتىن وعىز، قىپشاق، قارلۋق، باسمىل، ون-وق تۇركەشتەردەن كەيىنگى ۇرپاعى - قازاق حالقىنىڭ ۇرانىنا اينالعان. «التى الاچۋ» كوك تۇرىكتەردىڭ ۇرانى بولۋى دا مۇمكىن. ول زاماندا «التى الاچۋ» - دەپ ۇران سالىپ تۋ كوتەرگەندە، بۇكىل تۇرىك ءبىر تۋدىڭ استىنا جينالعان دا بولار. ولاي بولسا التى ەسىردىڭ (تاق) التى الاشى كوك تۇرىكتىڭ انالوگى بولماق» (مىرزاتاي.جولداسبەكوۆ. قارجاۋباي سارتقوجاۇلى. ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسى. «Kul Tegin». استانا 2005. 264 ب).
شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ VIII عاسىرداعى ەتنيكالىق قۇرامىن نەگىزگە الساق، تۇركولوگ اعالارىمىزدىڭ «[al]ty-esir ءسوزىن «التى تاق يەگەرلەرى» نەمەسە كىشى حاندىقتاردىڭ ورتالىعىن «الاچۋ» دەپ اتاپ، «التى الاش» اتاۋىمەن بايلانىستىرۋى قيسىنسىز ەمەس. ماحمۇت قاشقاري «كىشى وردالاردى «الاچۋ» (الاش) دەپ جازىپتى» دەگەن دالەل دە ءساتتى شىققان. راس، قازاق حالقى دا كىشى تۇرپاتتى نارسەنى «الاسا»، نەمەسە كىشى كىلەمنىڭ اتىن «الاشا» دەپ اتايدى. بىراق، تۇركولوگ اعالارىمىزدىڭ بۇل جورامالداۋى «الاش» اتاۋىنىڭ اۋى مەن باۋىن تۇيىندەپ بەردى دەۋگە دە بولماس. ويتكەنى، بىلگە قاعان كەشەنىندەگى «[al]ty-esir» ءسوزىنىڭ باسقا دا ماعىنالارى بار. مىسالى، بەلگىلى تۇركولوگ ءناپىل بازىلحان: «كونە موڭعول تىلىندە «يسەر» ءسوزى الاسا، ارقاسىز ورىندىق دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى» دەي كەلە، بۇل ءسوزدىڭ تۋۆا، توفا تىلدەرىندە بۇركىت ماعىناسىندا قولدانىلاتىنىن ايتىپ، «...كۇلتەگىن بورىگىنىڭ ماڭدايىنداعى قۇس بەينەسى، بىلگە قاعان التىن ءتاجىنىڭ قۇس بەينەسى «Esir // ەسىر» ءسوزىنىڭ سەمانتيكاسىمەن بايلانىستى بولۋى دا مۇمكىن» (قازاقستان تاريحى تۋرالى تۇركى دەرەكتەمەلەرى. ءىى توم. «دايك-پرەسس». الماتى. 110 ب) دەگەن پىكىر ايتادى.
سونداي-اق، م.جولداسبەكوۆ پەن ق.سارتقوجاۇلى «كىشى وردالاردى م.قاشقاري «الاچۋ» (الاش) دەپ جازىپتى» دەسە دە، «لۇعات ات-تۇرىك» تە «الاش» كىشى وردا ماعىناسىندا ەمەس، ماتىندە «الاشۇ: باسپانا، كەپە» (ماحمۇت قاشقاري. تۇرىك سوزدىگى. ءى تومى. «حانت» باسپاسى. الماتى. 1997 166 ب) دەپ بەرىلگەن. ال، «كەپە» مەن «وردا» ماعىنالارىنىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي ەكەندىگى بەلگىلى. ياعني، تۇركولوگ اعالارىمىزدىڭ «الاشتى» كىشى ورداعا تەڭەگەن پايىمداۋلارى «الاش» تۋراسىنداعى زەرتتەۋدى تەرەڭدەتىپ، بايىتا تۇسكەنىمەن، تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل وي-تۇجىرىمدى تاريحي گيپوتەزا رەتىندە عانا باعالاۋعا بولادى دەپ ويلايمىز.
«الاش» اتاۋىنىڭ شىعىس تۇرىك قاعاناتىنا قاتىستىلىعى ءدۇدامالداۋ بولعانىمەن، تۇركەش ۇلىسىمەن بايلانىسى بار ەكەنى انىق ءتارىزدى. بۇل تۋرالى شىڭجانداعى قازاق زەرتتەۋشىلەرى قىتايدىڭ كەرتاۋ تۇتىقتىعىنان ناقتى مىسالدار كەلتىرىپ وتەدى. تۇركەشتەردىڭ ىشىندە الاش چور (كەيدە قالاش چور دەپ اتالادى) دەگەن اسكەري قولباسىنىڭ ۇلىسى الاش دەگەن اتپەن ورتاعا شىققانىن جەتكىزەدى. وسىعان وراي الاش چورعا باعىنعان ەل كەيدە تۇركەش-الاش ۇلىسى دەپ تە اتالعانعا ۇقسايدى (قىتاي جىلنامالارىنداعى قازاق تاريحىنىڭ دەرەكتەرى. (ب.ز. 275-840 جىلدارى) 2-كىتاپ. 143, 167, 192, 330 بەتتەر).
وسى دەرەككە قاتىستى وتاندىق تاريحشىلارىمىز «الاش» اتاۋى نەگە تەك باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءبىر ۇلىسىنا ايتىلعان. باتىس تۇرىكتىڭ وزگە ۇلىستارى نەگە «الاش» دەپ اتالاماعان» دەپ ماسەلە كوتەرەدى دە، الاش چوردىڭ قاعان ەمەس، كەيىنگى قاتارداعى لاۋازىم يەسى ەكەنىن العا تارتىپ: «... «الاش اتاۋى العاش جەكە ادامعا قولدانىلىپ، كەيىنىرەكتە ۇلىسقا تاڭىلۋى دا مۇمكىن. تۇركەش ۇلىسىنا بايلانىستى دا، ءدال وسىلاي بولىپ تۇر. تەگىندە «الاش» («باسپانا») دەگەن ۇعىمدى قولدانعان تۇركەشتەر ونى وزدەرىنىڭ ۇلىسىنا قامقورشى تاريحي تۇلعاعا ەسىم رەتىندە بەرىپ، ول بۇل كەيىنىرەك ۇلىس اتىنا ۇلاسسا كەرەك» (قازاقتان تاريحى. ءى ەتنيكالىق زەرتتەۋلەر. الاش تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعى. 2008. 33-54 بەتتەر) دەگەن پىكىر بىلدىرەدى.
وتاندىق تاريحشىلاردىڭ بۇل كوزقاراسىنا قاتىستى بەلگىلى سينولوگ باقىت ەجەنحانمەن اۋىزبا-اۋىز پىكىر الماسقانىمىزدا، ول: «راس، چور مانسابى قاعاننان تومەن تۇرادى. تۇتاس تۇركىنى ەمەس، الاش چور ونىڭ ىشىندەگى ءبىر تايپانى عانا بيلەگەنى ءۇشىن ونىڭ ۇلىسى الاش دەپ اتالدى دەگەن پىكىرگە كەلىسۋگە ابدەن بولادى. دەگەنمەن، مەنىڭ پايىمداۋىمشا «الاش» دەپ پروتوقىپشاقتاردى ايۋعا بولادى. سەبەبى، بىلگە قاعان ەسكەرتكىشىندەگى «[al]ty-esir» ءسوزى نەگىزىنەن قىپشاقتاردى مەڭزەپ تۇر. ال، «قىپشاق» اتاۋى اعاش اربا اتاۋىنا بايلانىستى پايدا بولعان دەپ ويلايمىن»، دەپ مۇلدە جاڭاشا وي ايتتى.
ءيا، ءاربىر ماسەلەگە قاتىستى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن دەربەس وي-پىكىرىنىڭ بولۋى عىلىمعا قايشى ەمەس. دەسە دە، ءاربىر عالىمنىڭ كوزاقاراسىن جەكە-جەكە تالدايتىن بولساق، ماسەلەنى تىم تەرەڭدەتىپ الاتىن سياقتىمىز. سوندىقتان، «الاش» اتاۋىن پروتوتۇرىك، پروتوقىپشاق، تۇرىك، تۇركەشتەرمەن بايلانىستىرۋدى وسى جەردەن دوعارۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
بابىر، دۋلاتي، اباي، شاكارىم جانە الاش قايراتكەرلەرى نە دەيدى؟
«الاش» اتاۋى بۇگىن عانا زەرتتەلىپ وتىرعان جوق. عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن حالقىمىزدىڭ «قازاق» اتاۋىمەن قوسا ايتىلاتىن «الاش» تەرمينىنىڭ ەتيمولوگياسىنا قاتىستى حاكىم اباي دا تەرەڭ تولعانىس ءبىلدىرىپ، ءوز وي-پىكىرىن ورتاعا سالعان. اباي اتامىز «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققاندىعى تۋرالى» اتتى ەڭبەگىندە «الاش» ءسوزىنىڭ شىعۋىن موعولستاننىڭ بيلەۋشىسى احمەت حانعا قالماقتار قويعان «الاشا حان» دەگەن دەگەن اتتان شىقققاندىعىن ايتىپ، بىلاي دەيدى:
«ءامىر تەمىر ناسىلىنەن قۇمار شايح بالاسى، بەلگىلى بابىر پاتشانىڭ شەشەسىمەن ءبىر تۋىسقان ەكى باۋىرى بولعان. ۇلكەنى تاشكەنتكە حان بولىپ، كىشىسى قازاقتى بيلەگەن. بۇلار شاعاتاي ءناسىلىنىڭ ءجۇنىس حاننىڭ بالالارى بولعان. سول قازاقتى بيلەگەننىڭ اتى احمەت ەكەن.... احمەت حان قالماقتى كوپ شاۋىپتى، كوپ قىرىپتى. قالماق راحىمسىزدىعىنا قاراي «مىناۋ ءبىر الاشى بولدى عوي» دەپتى، جان الۋشى دەگەننىڭ ورنىنا. سوندىقتان، ول كىسى الاشا حان اتانىپتى... سوناڭ سوڭ حان بۇل اتتى قالماق قورىققانىنان قويدى عوي، ەندى سىزدەر شاپقان ۋاقىتتا «الاشى-الاشى» دەپ ۇران-سۇرەن سالىڭىز دەپ بۇيىرىپ، بۇلارعا ايقاي سالعاندا كوپ جاننىڭ ايقايىمەن «الاش-الاش» دەپ كەتىپتى. سوندىقتان «الاش-الاش بولعاندا، الاشا حان بولعاندا، قالماققا نە قىلماپ ەدىك» دەپ، الاش ۇراندى قازاق اتانعان سەبەبى سول ەكەن» (اباي. ەكىنشى توم. الماتى «جازۋشى» 1995. 223-224 بەتتەر).
ءدال وسى دەرەكتى ابايدىڭ شاكىرتى شاكارىم قاجى دا قايتالايدى (شاكارىم قۇدايبەردىۇلى. تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى. الماتى. «قازاقستان» جانە «سانا» 1991. 23 ب). حالقىمىزدىڭ قوس كەمەڭگەرىنىڭ بۇل پايىمداۋلارى كەيىن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ دە «الاش» اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى ىزدەنىس جاساۋىنا تۇرتكى بولعانعا ۇقسايدى. اتاپ ايتار بولساق، الاش كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆ: «بۇل قالاي؟ الاش دەگەن - ءبىزدىڭ قازاق ءسوزى. الاش قالماق قويعان ات بولسا، قالماق ءوز تىلىمەن ات قوياتىن ءجونى بار ەمەس پە؟ ... قالماقشا الاش نە ءسوز؟ مۇنى ءبىزدىڭ «قازاققا» جازاتىن اعا-ءىنى تابىلار ما؟» - (بوكەيحان ءا. تاڭدامالى. الماتى، 1995. 333 ب) دەپ گازەت ارقىلى كوپشىلىككە ساۋال تاستايدى.
ىلە-شالا، ۇلت كوسەمىنىڭ بۇل ساۋالىنا حالەل دوسمۇحامبەتوۆ «قازاق» گازەتى ارقىلى «قازاقتىڭ» 12 نومەرىندە «وقشاۋ ءسوز» جازعان «قىر بالاسىنا جاۋاپ» دەي كەلىپ: «ورال وبلىسىندا ۋرالسكي كازاچي ۆوينسكاعا قاراعان قالماقتار بار. «قىر بالاسىنىڭ» ءوتىنىشى بويىنشا، «الاش» دەگەن قالماق تىلىندە ءسوز بار ما؟ ماعىناسى قازاقشا نە بولادى؟ دەگەنىمدە قالماقتار ايتتى: «قالماق تىلىندە «الاش» دەگەن ءسوز بار، قازاقشا ماعىناسى - ولتىرگىش، اياماۋشى، جاۋگەر» دەپ. «الاش» دەپ قالماقتار جاقتىرماعان ورىندا ايتادى. جانى اشىماي حايۋاناتتى ولتىرە بەرەتىن اڭشىلاردى دا قالماقتار «الاش» دەپ اتايدى» (قازاق. «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى. الماتى، 1998. 39 ب) دەپ ءوز ويىن ساباقتايدى.
احمەت حاندى قالماقتار «الاشا حان» دەپ اتادى دەگەن دەرەكتى حاكىم اباي ورتاعاسىرلىق قولجازبا «بابىرنامادان» العانىن ەسكەرتكەن (اباي. ەكىنشى توم. 224 ب). ال، بابىر ءوز شىعارماسىندا: «...ول (احمەت حان) جۇرتقا الاشا حان دەگەن ەسىممەن ءماشھۇر بولدى. ونىڭ الاشا حان اتالۋىنىڭ سەبەبى: قالماقتار مەن موعولدار كىسى ولتىرگەن ادامدى «الاش» دەپ اتايدى-مىس. سۇلتان احمەت حان بولسا قالماقتاردى تالاي رەت جەڭىپ، كوپ ادامدى قىرعىنعا ۇشىراتقان، سوندىقتان دا ول الاش اتالىپ، كەلە-كەلە الاشا ەسىمىنە اينالعان» (بابىرناما. اۋد: بايۇزاق قوجابەكۇلى. الماتى، 1992. 32 ب) دەپ «الاشا حاننىڭ» شاعاتاي ءناسىلدى ءجۇنىس حاننىڭ كىشى ۇلى احمەت حان ەكەنىن ناقتى كورسەتىپ وتەدى.
بابىردىڭ بولەسى داڭقتى تاريحشى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي دا: «ولار (قالماقتار) ونى (احمەت حاندى) الاشى حان دەپ اتادى. ال موعولشا «الاشى» - «ءولتىرۋشى»، ياعني، «كىسى ءولتىرۋشى حان» دەگەن ءسوز. حاندى وسى لاقاپ اتپەن اتاي باستادى. قازىرگى كەزدە موعولدار ونى سۇلتان احمەت حان دەسە، باسقا تايپالار ونى «الاشا» حان دەيدى» (مۇحاممەد حايدار دۋلاتي. تاريح-ي راشيدي. «تۇران» باسپاسى. الماتى 2003. 144 ب) دەپ موعولستاننىڭ بيلەۋشىسى احمەت حاننىڭ «الاشا حان» ەسىمىن يەلەنگەنىن ايتادى.
ءيا، ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن اباي، شاكارىم، ح.دوسمۇحامبەتوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.تىنىشباەۆ سەكىلدى ەل ارداقتىلارى «بابىرناما» مەن «تاريح-ي راشيديگە» سۇيەنىپ، «الاش» اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگىن سۇلتان احمەت حاننىڭ «الاشا حان» اتالۋىمەن پايدا بولدى دەپ قورىتادى.
ايتسە دە، كەيبىر تاريحشىلار «الاش» اتاۋىن احمەت حانمەن ساباقتاستىرۋعا ادا-كۇدە قارسى شىعىپ، وزدەرىنىڭ ورىندى ۋاجدەرىن ورتاعى قويادى. ولار احمەت حاندى ءوز حالقى ەمەس، «الاشا حان» دەپ قالماقتاردىڭ اتاعانىن، ولاي بولسا، جات جۇرت سانالاتىن قالماقتار تەلىگەن «الاش» ەسىمىن قازاق قالايشا وزىنە ۇران ەتكەن؟ سونىمەن قاتار، سۇلتان احمەت حان قازاقتىڭ ەمەس، موعولستاننىڭ بيلەۋشىسى ەدى. م.حايدار ءدۋلاتيدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قازاقتاردى بىرنەشە رەت اياۋسىز شاپقىنشىلىققا ۇشىراتقان. ءوزى ءومىرىنىڭ سوڭىن شىعىس تۇركىستاندا وتكىزىپ، اقسۋدا دۇنيەدەن وتكەن. ەندەشە، قازاق قالايشا احمەت حاندى ارداقتاپ، «الاشا حان» دەپ ونىڭ اتىن ۇران ەتەدى؟ (قازاقتان تاريحى. ءى ەتنيكالىق زەرتتەۋلەر. الاش تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعى. 2008. 33-54 بەتتەر) دەگەن ماسەلە كوتەرەدى.
سوڭعى جىلدارى «الاشا حان» ەسىمىن احمەت حانعا تاڭاتىن بۇل تۇجىرىمعا بالاما دەرەكتەر دە ايتىلىپ ءجۇر. بەلگىلى تاريحشى ب.كارىباەۆ «الاش» اتاۋى دەشتى-قىپشاقتا XIV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن XV عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن الاش ءباھادۇردىڭ اتىنان شىققان بولۋى مۇمكىن ەكەنىن العا تارتادى. ول بۇل پىكىرىنە ماسۋد يبن وسمان كۋحيستانيدىڭ «تاريح-ي ابۋلحايرحاني» ء(حVى عاسىردىڭ باسى) اتتى ەڭبەگىن نەگىز ەتىپ الادى. ماڭعىتتاردىڭ تۇتقىنىندا بولعان ءابىلحايىر حان 1428 جىلى بوسانىپ شىعىپ، دەشتى-قىپشاقتىڭ بيلەۋشىسى الاش ءباھادۇردى كەلىپ پانالايدى. 1429 جىلى حان بولىپ سايلانعان ءابىلحايىر وزىنە جاساعان قۇرمەتى ءۇشىن الاش ءباھادۇردى ايماق بيلەۋشىسى ەتىپ تاعايىندايدى (قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى. ءى توم. 249 ب) دەگەن وسى دەرەكتى نەگىزگە الىپ، «الاش» نەمەسە «الاشا حان» اتاۋى دەشتى-قىپشاق بيلەۋشىسى وسى الاش ءباھادۇردىڭ ەسىمنەن شىققان بولۋى مۇمكىن ەكەنىن توپشىلايدى.
ال، تاريحشى قويشىعارا سالعاراۇلى اعامىز «الاشا حان» دەپ قاسىم حاننىڭ ۇلى حاقنازار حاندى اتايدى. ول ش.ۋاليحانوۆ پەن ا.ي.لەپشيننىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەتىن «الاشا حان» تۋرالى ء(بىز جوعارىدا م.ءجۇسىپ كوپەيۇلى، ا.سەيدىمبەك، قۇربانعالي ءحاليدتىڭ شىعارمالارىنان كەلتىرىپ وتتىك) اڭىزداردىڭ ءپروتوتيپىن نەگىزگە الا وتىرىپ، سونداي-اق، ل.ي.رىچكوۆتىڭ «ورىنبور تاريحى» اتتى ەڭبەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، ۇلىتاۋ ماڭىندا ماۆزولەيى بار «الاشا حاندى» 1538-1580 جىلدارى قازاق ەلىن بيلەگەن حاقنازار حان بولۋى مۇمكىن دەپ بولجايدى.
ءبىزدىڭ دە تاريحي ناقتى دەرەككوزدەر بولا-تۇرا موعولستاننىڭ بيلەۋشىسى سۇلتان احمەتتىڭ «الاشا حان» اتالىپ، وسىدان «الاش» اتاۋى پايدا بولدى دەگەن تۇجىرىممەن كەلىسكىمىز كەلمەيدى. ايتسە دە، تاريحشى ب.كارىباەۆ پەن ق.سالعاراۇلىنىڭ «الاش» نەمەسە «الاشا حان» اتاۋى جونىندەگى پىكىرلەرى قۇر بولجام عانا. بۇل پىكىرلەردى تاريحي شىندىققا اينالدىرۋ ءۇشىن الىدە زەرتتەنىپ، بۇل ويدى تىرىلتە تۇسەتىن قوسىمشا دەرەكتەر تابۋ كەرەك سياقتى.
«الاش» اتاۋىنىڭ پايدا بولۋىنا قاتىستى ءدىني بولجامدار
«الاش» اتاۋى ءدىني تۇسىنىكتەن پايدا بولۋى مۇمكىن ەكەنىن تۇڭعىش رەت ايتقان تاريحشى قۇربانعالي حاليد بولاتىن. ول بۇل پىكىرىن «الاش» اتاۋىنىڭ شىعۋى جونىندە: «باعزىلار حازىرەتى اناس اۋلەتىنەن بولعاندىقتان، اناستان الاش بولدى دەسەدى: بابالارىن ساناپ كەلگەندە بۇل دالەلسىز داعۋالار جارىم جولدا قالادى. اناسقا قوسىلمايدى. كەيبىرەۋلەر وزبەكتى دە ارالاستىرالى، ول دۇرىس ەمەس، بۇعان قوسا وزبەكتىڭ ارابتان شىقپاعاندىعىنا ەشكىم شەك كەلتىرمەيدى» (قۇربانعالي حاليد. «تاۋاريح حامسا». الماتى. «قازاقستان». 1992. 56 ب) دەپ بۇل بولجامعا پىشاق كەستى قارسى شىعادى.
البەتتە، ءبىز دە قۇربانعالي ءحاليدتىڭ بۇل پىكىرىمەن كەلىسەمىز. شىنىندا دا «الاش» اتاۋىن حازىرەتى اناستان تاراتۋ مۇلدە سىن كوتەرمەيدى. گەنەولوگيالىق تۇرعىدان العاندا، قازاق ىشىندەگى قوجالاردان باسقا ەشبىر تايپانىڭ ارابتارمەن قاتىسى جوق. سوندىقتان، بۇل اڭىز-اپسانامەن ىمىرالاسۋ مۇمكىن ەمەس.
ءدال وسىعان ۇقساس كەلەسى ءبىر پىكىردى بەلگىلى فيلوسوف دوساي كەنجەتاي دا ايتىپ ءجۇر. ول «الاش» تەرمينىن حاللاج مانسۇردىڭ اتىمەن ۇشتاستىرىپ، ماسەلەگە گەنەولوگيالىق ەمەس، اكسيولوگيالىق تۇرعىدا قاراپ، وزىندىك جەكە وي-پىكىر قاراستىرادى. ياعني، قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمى سوپىلىق ءىلىمنىڭ قۇندىلىقتارىنان تۇراتىنىن العا تارتىپ، حاللاج ەسىمىنەن «الاش» ەسىمى پايدا بولعانىن، بۇل ءدىني تۇسىنىكتىڭ قازاقتىڭ اتالار كۋلتىنە ساي ەكەنىن جەتكىزەدى.
«الاش» اتاۋىنا قاتىستى د.كەنجەتايدىڭ بۇل جاڭا كوزقاراسى دا الىدە جەتىلدىرۋدى تالاپ ەتەتىن سياقتى. تەرميننىڭ ۇقساستىعى مەن اكسيولوگيالىق ۇعىمنىڭ قيسىندىلىعى عىلىمي بولجام جاساۋعا نەگىز بولعانىمەن، ارقاشان وبەكتيۆتى شىندىقتى پاش ەتپەۋى مۇمكىن. وسى سەبەپتەن دە، بۇل پىكىرگە تاريحي دەرەكنامالىق تۇرعىدا دالەل ىزدەۋ كەرەك دەپ ويلايمىز. دەگەنمەن، د. كەنجەتاي اعامىزدىڭ «الاش» تەرمينىنىڭ شىعۋ توركىنى» تۋراسىندا قازىر جازىپ جاتقان مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە وسى ماسەلەلەر قاراستىرىلادى دەپ ويلايمىز.
«الاش» نەمەسە «الاشا حان» اتاۋىنىڭ ورتاعا شىعۋىنىڭ ءدىني-ساياسي استارى بار ەكەنىن ءبىراز جىلدان بەرى ايتىپ كەلە جاتقان شىعىستانۋشى زىكىريا جانداربەك دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ونىڭ پىكىرىنشە XIV عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا التىن وردانىڭ استاناسى سارايدا بيلەۋشىلەر ءداستۇرلى يسلام ارناسىنان، ياعني، وزبەك حان تۇسىندا مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالعان ياساۋي تاريحاتىنان باس تارتىپ، دوگمالىق پرينتسيپتەرى باسىم اشعاريا دوكتريناسىنا باس ۇرۋى، التىن وردانىنىڭ تۇتاستىعىنا جارىقشاق ءتۇسىرىپ، حالىقتى ەكى جىككە بولگەنگە ۇقسايدى. ول جانىبەك حان مەن اسان قايعى اراسىنداعى پىكىر قايشىلىعىن وسى ءدىني-يدەولوگيالىق كەرەعارلىقتان ىزدەيدى. سارايدى تاستاپ شىققان اسان قايعى حالىقتى ءداستۇرلى ءدىني سانانى ساقتاپ قالۋعا شاقىرىپ، وسىنىڭ ناتيجەسىندە التىن وردادان ىرگەسىن بولەك سالا باستاعان ەلگە «الاشا حان» بيلىك جاسادى (قاراڭىز: زىكىريا جانداربەك. ياساۋي جولى جانە قازاق قاۋىمى. «ەل-شەجىرە». الماتى. 2006. 144-161 بەتتەر) دەگەنگە ساياتىن پىكىر ايتادى.
راسىندا دا XIV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا دەشتى-قىپشاقتا الاشا حان اتتى بيلەۋشى ءومىر سۇرگەن ءتارىزدى. بۇل تۋرالى شوقان ۋاليحانوۆ: «قازاق نەمەسە الاش ەلىنىڭ و-باستاعى شىعۋ تەگى قايدان دەگەن سۇراققا حالىق اراسىنداعى جىر-داستانداردان قاناعاتتانارلىق، ءتاپ-ءتاۋىر تۇسىنىك الۋعا بولادى. ەگەر، تەمىردىڭ توقتامىس حانعا جورىعى 1392 جىلى باستالسا، سول جىلى قازاقتاردىڭ العاشقى حانى - الاش پەن ونىڭ بالالارى (امەت پەن سامەت) ولتىرىلسە، شامامەن مولشەرلەپ، الاشتىڭ XIV عاسىردىڭ ورتا شەنىندە عۇمىر كەشكەنى انىقتالادى» (ۋاليحانوۆ ش. قازاق شەجىرەسى. قازاق تاريحى. № 1, 1993. 30-31 بەتتەر) دەپ الاشا حاننىڭ جانىبەك حان ولگەن 1357 جىلدان كەيىنگى سارايداعى بۇلعاق كەزەڭىندە تاريح ساحناسىنا شىققانىن بولجايدى.
التىن وردا مەملەكەتىندە XIV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ورىن اعان بۇلعاقتىڭ سەبەبىن انىقتاۋدا ز.جانداربەك اعامىزدىڭ وي-تۇجىرىمى تاريح ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق ەكەندىگىنە داۋ جوق. الايدا، دەشتى-قىپشاقتا XIV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا پايدا بولعان الاشا حان راسىندا دا ياساۋي تاريحاتىنىڭ جوعىن جوقتاعان بيلەۋشى مە ەدى؟ شىنىمەن دە الاشا حان ءوز بيلىگىن سارايدى تاستاپ شىققان اسان قايعىنىڭ ۇندەۋىمەن قۇردى ما؟ سونداي-اق، الاشا حان ياساۋي تاريحاتىنىڭ وكىلى بولعان كۇننىڭ وزىندە ءامىر-تەمىر ونى نە ءۇشىن ولتىرگەن؟ دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ تاپپايىنشا، الاشا حاننىڭ تۇلعاسىن تولىق تاني المايتىن سەكىلدىمىز.
جوعارىداعى تاريحي ءھام ءدىني تۇسىنىكتەردى تالداي كەلە، ءبىز دە «الاش» اتاۋىنىڭ ورتاعا شىعۋىنا ءدىني تۇسىنىك اسەر ەتكەن بولۋى مۇمكىن دەگەن پىكىردى جاقتايمىز. جوعارىدا كەلتىرگەن مالىمەتتەردىڭ ساليقالىعىن ساراپتاي كەلە، شاكارىم بابامىزدىڭ كەلتىرگەن سۇلتان احمەت حان ءوز قاراماعىنداعىلارعا: «ەندى قالماقتى شاپقاندا «الاشىلاپ» شابىڭدار» (ش.قۇدايبەردىۇلى. تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى. 23 ب) دەگەن دەرەگى «الاشا حاندى» ەمەس، «اللا-اللا» دەپ ۇران تاستاۋ ماعىناسىندا ايتىلعان دەپ پايىمدايمىز. ياعني، مۇسىلمانداردىڭ قوسىنى قالماق-كاپىرلەردى «اللا-اللا» دەپ ۇرانداپ شاپقانىنا بايلانىستى، ولار مۇسىلمان قاۋىمىن «اللا دەۋشىلەر» نەمەسە «اللاشىلار» دەپ اتاعان، وسىنىڭ ناتيجەسىندە «الاش» اتاۋى مەن «الاشا حان» ەسىمى ورتاعا پايدا بولعان دەپ تۇجىرامىز. سونىمەن بىرگە، ءارى-بەرىدەن سوڭ، شىعىستانۋشى ا.بەننيگسەن قازاق حالقىنا كەڭ تارالعان ياساۋي تاريحاتىنىڭ ەكىنشى ءبىر اتى «يلاچيلەر» (قاراڭىز: A.Bennigsen. Sufi ve Komisser: Rusyada Islam Tarikatlari. «Akcag Yay». Ankara-1988), ياعني، «اللاشىلار» بولعانىن ايتىپ وتەدى. بۇل دەرەك تە ءبىزدىڭ بولجامىمىزدى قۋاتتاي تۇسەدى. دەسەك تە، ءبىزدىڭ بۇل وي-تۇجىرىمىمىز دا ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى دەپ ويلايمىز.
ءتۇيىن
Cونىمەن «الاش» تەرمينى تۋرالى وي-تولعامىمىزدى تۇيىندەيتىن بولساق:
بىرىنشىدەن، راشيد اد-ءديننىڭ «جىلناماسى» مەن ابىلعازى ءباھادۇردىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندەگى» ماعۇلماتتار «الاش» اتاۋىن تاريح قويناۋىنا تەرەڭتەدە ءتۇسىپ، ۇلتىمىزدىڭ باستاۋىن سوناۋ ادام اتا ۇرپاقتارىنىڭ جۇمىر جەردى يەلىك ەتە باستاعان قادىم زامانعا اپارىپ بىراق تىرەيدى. ارينە، نۇھ پايعامباردىڭ ۇلى يافەستىڭ التىنشى ۇرپاعى الىنشا حان تۇسىندا حالىق كوپقۇدايلىق سەنىمگە ۇرىنىپ، حاق دىننەن بەزىنە باستاعان-دى. وسى سەبەپتەن دە ءبىزدىڭ «الاش» اتاۋىن الىنشا حاننىڭ اتىمەن ۇشتاستىرعىمىز كەلمەيدى. دەسە دە، شەجىرەلىك دەرەكتەردە الىنشا حاننىڭ ءدىني ۇستانىمى تۋرالى ناقتى مالىمەتتەر بەرىلمەگەن. سوندىقتان، راشيد اد-ءديننىڭ «جىلناماسى» مەن ابىلعازى ءباھادۇردىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندەگى» «الاش» اتاۋىنا قاتىستى دەرەكتەر ءتۇپ-تۇقيانىمىزدى تاني ءتۇسۋمىز ءۇشىن اسا قۇندى دەرەك بولىپ قالا بەرمەك. وسى تۇستا ەسكەرە كەتەتىن جايت، زەرتتەۋشى ت.ابەنايلىنىڭ «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» تالداعان ەڭبەگىندە «الان-قاۋا» ەسىمىن الاش، الشىن، اشينا اتاۋلارىمەن بايلانىستىرۋى دا تاريحي تانىمىمىزدى ارتتىرا تۇسەتىنى ءسوزسىز. التاي ءتىل توبىنا جاتاتىن تۇركى مەن موڭعولدى ءبىر اتانىڭ تەل ۇرپاعى ەتىپ تاراتاتىن زەرتتەۋشىنىڭ بۇل بولجامى دا تاريح فيلوسوفياسى ءۇشىن ماڭىزدى تۇجىرىم سانالماق.
ەكىنشىدەن، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى بابامىز بەن اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىزدىڭ جەتكىزگەن الاشا حان تۋرالى ءاپساناسىنىڭ ءپروتوتيپى جاھاننىڭ جارتىسىن جاۋلاپ العان شىڭعىسحاننىڭ تۇلعاسىن بەينەلەيتىنىن باعامداساق، ەرىكسىز «الاش» اتاۋى وسىدان شىققان بولۋى ىقتيمال دەگەن ويعا كەلەسىڭ. سەبەبى، اپساناداعى الاشا حان جانە ونىڭ ۇلى جوشى مەن جاساۋىلى دومباۋىل مەرگەننىڭ مازارلارى ۇلىتاۋ وڭىرىندە ورىن تەپكەن. وسى جايتتاردى سارالاي كەلە، اۋەسقوي تاريحشى ت.ابەنايۇلى الاشا حان مەن شىڭعىسحاندى ءبىر كەيىپكەر دەپ تۇجىرىمداپ ءجۇر. الايدا، زەرتتەۋشىنىڭ بۇل دولبارىن تاريحي شىندىق دەپ تانۋعا ءالى ەرتە. وسى ماسەلەگە قاتىستى انتروپولوگيالىق جانە ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ارقىلى عانا شىندىقتىڭ شىڭىنا يەك ارتا الامىز. سونداي-اق، الاشا حاننىڭ شىڭعىسحانعا قاتىستىلىعى جونىندە قادىرعالي جالايىريدىڭ «شەجىرەلەر جيناعىنداعى» شىڭعىسحاننىڭ اسكەرىندە نەمەسە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ «الاش مىڭى» اتتى قوسىنىنىڭ بولعاندىعى «الاش» اتاۋىنىڭ ۇلى قاعانمەن ءبىر بايلانىسى بار ەكەنىن بىلدىرەتىن سەكىلدى. ايتكەنمەن، «شەجىرەلەر جيناعىنداعى» «الاش مىڭى» اتاۋى دا شىڭعىسحاننىڭ جاساعى ماعىناسىندا ايتىلعان سىڭايلى. ال، اسكەري جاساققا «الاش» اتاۋى نە سەبەپتەن بەرىلگەن؟ ماسەلەنىڭ وسى تۇسىن انىقتاپ المايىنشا، «الاش» اتاۋىنىڭ شىڭعىسحانعا قاتىستىلىعىنا تولىق كوز جەتكىزە المايمىز. سوڭعى ون جىلدىقتا زيالىلار اراسىندا داۋلى ماسەلەگە اينالعان بۇل تاقىرىپتى ۇلتتىق مۇددەمىزگە ساي شەشۋ ءۇشىن ءاسىلى شىڭعىسحاننان شوشىنباۋىمىز كەرەك ءتارىزدى. شىڭعىسحاننىڭ قانى موڭعول ما، تۇرىك پە دەگەن قاجەتسىز ماسەلەنى قوزداتقانشا، ۇلى قاعاننىڭ قازاق تاريحىنا قاتىستى ورنى مەن ءرولىن تاريح فيلوسوفياسى تۇرعىسىنان باعالاي الساق، ۇتارىمىز مول بولماق. وسى تۇرعىدا شىڭعىسحاندى «الاش» اتاۋىمەن ساباقتاستىرا الساق، ودان ۇتپاساق ۇتىلمايتىنىمىز انىق.
ۇشىنشىدەن، «الاش» اتاۋىنىڭ اۋقىمى قانشالىقتى مانگە يە؟ «الاش» تەك قازاققا ءتان اتاۋ ما، جوق الدە الكەي اعامىز ايتپاقشى بۇكىل تۇركى جۇرتشىلىعىن قامتيتىن تاريحي تەرمين بە؟ قىزىلارىستان حاننىڭ الاپەس بالاسى جايلى ايتىلاتىن اڭىزدى نەگىزگە الساق، «الاش» اتاۋى تەك قازاقتىڭ عانا مەنشىگى بولىپ شىعادى. بىراق، ءا.مارعۇلاننىڭ «التى الاش» اتاۋىن «بوز وق» پەن «ءۇش وقتان» تاراتۋى، «الاش» اتاۋىنىڭ وعىز قاعانمەن بايلانىسى بار ەكەنىن، ياعني، تەرميننىڭ تۇركى جۇرتىنا ورتاق ەكەنىن كورسەتەدى. بۇدان بۇرىنعى زەرتتەۋلەرىمىزدە وعىز قاعاننىڭ پايعامبار بولۋى مۇمكىن ەكەنىن، وعان تۇسكەن يلاھي ءىلىمنىڭ نەگىزىندە ترانسوكسونيا وركەنيەتى وركەن جايعانىن ايتقان ەدىك. ءبىزدىڭ بۇل بولجامىمىزدى م.جولداسبەكوۆ پەن ق.سارتقوجاۇلى جانە ن.بازىلحاننىڭ بىلگە قاعان ەسكەرتكىشىندەگى «[al]ty-esir التى تاق يەگەرلەرى» دەگەن سوزگە قاتىستى جاساعان تالداۋلارى دا جانداندىرا تۇسەدى. ياعني، «التى الاش» اتاۋى تۇركىنىڭ كىشى حاندىقتارىنا قاتىستى پايدا بولعان دەگەن تۇسىنىك، «الاش» اتاۋىنىڭ اۋقىمى كەڭ، تۇركى جۇرتىنا ءتان تەرمين ەكەنىن دايەكتەيدى. «الاش» اتاۋىن تۇركىلىك تۇرعىدان باعالاۋشىلىق، بۇگىنگى تۇركى ينتەگراتسياسىنا سەرپىن بەرەتىنى انىق. ولاي بولسا، «الاش» ۇعىمىنىڭ قازاق ۇلتى يادروسى بولا وتىرىپ، كۇللى تۇركى تەكتەستەر «الاش» اتانسا، بۇل البەتتە ءبىزدىڭ الىپتىعىمىزدى ايگىلەمەك.
تورتىنشىدەن، بابىر، دۋلاتي، شوقان، اباي، شاكارىم، ءا.بوكەيحانوۆ، ح.دوسماحامبەتوۆ، م.تىنىشباەۆتىڭ «الاش» اتاۋىن موعولستان بيلەۋشىسى سۇلتان احمەت حانمەن شەندەستىرۋىندە، ناقتى تاريحي دەرەككوز بولعانىمەن، وسىعان قاتىستى جاسالعان «الاش» اتاۋى قالماقتاردى قىرا بەرگەننەن موڭعولشا «الاشى» دەگەن سوزدەن شىقتى دەيتىن پىكىر تاريحي تۇجىرىم جاساۋعا نەگىزسىز دەپ بىلەمىز. ق.سالعاراۇلى اعامىزدىڭ «الاش» اتاۋىن حاقنازار حانمەن بايلانىستىرۋى قيسىندى بولعانىمەن، بۇل پىكىر دە تاريحي دەرەكنامالىق تۇرعىدان العاندا ءالسىز تۇجىرىم سانالادى. ال، ب.كارىباەۆتىڭ «الاش» اتاۋىن XV عاسىردا ءومىر سۇرگەن الاش باھادۇرمەن بايلانىستىرۋىندا تاريحي فاكتىسى بولعانىمەن، ءبىر تايپانىڭ بيلەۋشىسىنىڭ اتىنان كۇللى تۇركىگە ءتان اسقاقتاعان «الاش» اتاۋى شىقتى دەسەك تە قيسىنسىزداۋ بولماق. ياعني، بۇل پىكىرلەردىڭ بارلىعى تاريحي-فيلوسوفيالىق اسپەكتىسى تۇرعىسىنان قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەدى دەپ ويلايمىز.
بەسىنشىدەن، «الاش» اتاۋىنىڭ استارىندا ءدىني تۇسىنىك جاتقان بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتقان قۇربانعالي حاليد، دوساي كەنجەتاي، زىكىريا جانداربەكتىڭ پىكىرلەرى دە نەگىزىنەن تاريحي گيپوتەزا سانالادى. دەسەك تە، تاريحي-اكسيلوگيالىق تۇرعىدان العاندا زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋلارى نەگىزسىز ەمەس. اسىرەسە، ز.جانداربەكتىڭ التىن ورداداعى رۋحاني بولىنۋشىلىككە وراي، كوشپەلىلەر الاشا حاندى حان كوتەرىپ، وردادان ەنشىسىن بولىك اكەتتى دەگەنگە ساياتىن پىكىرى، ءتول تاريحىمىزعا ءدىننىڭ تيگىزگەن ىقپالىن انىقتاۋدا ماڭىزدى تۇجىرىم سانالادى. ال، ءبىز «الاش» اتاۋىنىڭ ورتاعا شىعۋىنا بابىر، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، اباي، شوقان، شاكارىم كەلتىرگەن دەرەكتى قۇپتاي كەلە، سۇلتان احمەت حاندى «الاشا» دەۋدەن ەمەس ، «اللا-اللا» دەپ ۇران تاستاۋدان «الاش» اتاۋى پايدا بولدى دەپ تۇجىرىمدادىق.
ءيا، «الاش» اتاۋىنىڭ ورتاعا شىعۋى تۋرالى تاريحي دەرەكتەر مەن اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ ءبىر پاراسىن تالداعانداي بولدىق. تولعاي بەرۋگە، ايتا تۇسۋگە باسىلىم بەتتەرى مۇرشا بەرە بەرمەيدى. ايتسە دە، تۇپتەپ كەلگەندە ايتپاعىمىز، تىرشىلىكتە ەشتەڭەنىڭ تەكتەن-تەككە جاراتىلمايتىنى سەكىلدى مىنا بەۋ-دۇنيەدە ەشبىر ەسىم مەن اتاۋ دا سەبەپسىزدەن-سەبەپسىز قويىلمايدى. وسىنى ۇعىنعان بولساق، ارى نۇر، اۋزى ءۋالى ءدۇر-تەكتىلەردىڭ حالقىمىزدىڭ قاسيەتتى دە قاستەرلى «الاش» اتاۋىن پايىمداپ، پارىقتاپ بارىپ قويعانىن اڭعارا الامىز. ياعني، «اللا-اللا» دەپ ۇرانداپ، حاقتى زىكىر ەتكەن حالىق ەكەنبىز. ولاي بولسا، ۇرانداپ قانا قويماي، قاسيەتتى ۇعىمنىڭ حيكمەتىن بويىمىزعا ءسىڭىرىپ، الاش بالاسىنىڭ جۇرەگى ءدايىم «اللا-اللا» دەپ سوقسىن دەپ تىلەك بىلدىرگىمىز كەلەدى!
«اباي-اقپارات»
