Biyl Abaydyng úly Túraghúldan sýigen nemeresi, Abay әnderin býginge jetkizgen Mәken (Maghrifa) apanyng tughanyna 100 jyl toldy. Úly hakimning úrpaghy bolghany ýshin ghana qiyamet qysymgha úshyraghan Mәken apa Abay әnderin ghana emes, oishyl aqyngha qatysty biraz derekterdi de býginge qaldyryp ketti.

Abay әuletining kózi

Mәken apa 1912 jyly dýniyege kelgen. Búl kezde Abaydyng ómirden ozghanyna әli 10 jyl da ótpegen. Aqynnyng ózi turaly, ólenderi turaly jii aitylatyn kez. Osy jyldarghy atauly oqigha Abay ólenderining 1909 jyly Peterborda basylyp, jaryq­qa shyghuy bolatyn. Búl Mәkenning әkesi Tú­ra­ghúldyng Álihan Bókeyhanov jәne Kәkitay Ysqaqúlymen birge Abay shygharmalaryn alghash jariyalauy bolatyn.

Birde 1916 jyldyng shamasynda Túra­ghúl jolaushylap shyghyp ketip, qayta auy­ly­na kelgende, atynan týsip jatyp joqtau ait­qan dauysty estiydi. Ózin qarsy alghan adam­dardan súrasa, joqtau aitqan kenje qyzy Mәken bolyp shyghady. Kóbeyip ketken qazanyng birinde aitylghan joqtaudy tórt jasynda jattap alghan  Mәken sony qaytalap aityp jýrgen kezi eken. Sóitken Mәken bala kýninde Túraghúldyng inileri Mekayil men Izkayil skripka tartqanda, әkesine qosylyp әn aityp otyrady eken.

Mәken apa әjesi, Abaydyng Dildadan keyingi әieli Áygerimdi de kórgen. Ol jayynda «ajarly, appaq adam edi» dep otyrady eken. 

«Mәken apadan estidim» dep Múhtar Áue­zovting qyzy Múghamila apa da әkesining alghash qalay ýilengeni turaly estelikter aityp otyratyn. Múhtardyng jary Rayhan kelin bolyp týskende Mәken - túlymshaghy jelbiregen qyz. Syrqatqa shaldyghyp, Súltanmahmúttan keyin Shynghystauda qy­myz­gha jatqan kezinde Múhtardyng Rayhangha ýilenuine sebepshi bolghan Mәkenning әkesi Túraghúl edi.

Óner men әdebiyetke, jalpy, sol za­man­nyng intellektualdy ortasynda tәrbie alghan Mәken aldymen eki jyl ýide jal­danghan oqytushy qolynan oqidy. Keyin ýsh jyl әielder gimnaziyasynan tәlim alady da, bar oquy osymen týgesiledi. Óitkeni qughyn-sýrgin bastalyp, qazaqtyng baskó­terer azamattary jappay derlik repres­siyagha týsedi.

Áulet tartqan azap

Abaydyng Áygerimnen tughan túnghyshy Túraghúl әkesining kózi tirisinde halyq soty, bolys qyzmetin atqarady. Onyng әkesi tu­ra­ly jazghan esteligi  abaytanudaghy birden-bir tolyq derekkóz bolyp tabylady. Búl turasynda Múhtar Áuezov te kezinde ózining yqylas-pikirin bildirip ketken bolatyn.

Jaqyn-juyq arasynda «Túrash» atalyp ketken Túraghúldyng tegi  keyde  Abaev, keyde Ibragimov bolyp jazylghan. Aqyn, audar­mashy Túraghúl «Alashorda» ýkimetining mý­she­si retinde onyng júmysyna belsene atsalysty. Ákesi Abaydyng núsqauymen orys tilin jetik mengergen ol әdeby ómirde audarmashylyghymen tanyldy. Túraghúl au­darghan Djek Londonnyn, Aleksandr Neve­­rov­tin, Boleslav Prustyn, Maksim Gorikiy­ding jәne t.b. jazushylardyng әngi­melerin audaryp, onyng aldy Mәskeude basy­lyp shyghady. Ókinishke qaray, qughyn-sýrginde Túraghúldyng keyingi audarmalary qoldy bolady. 

Túraghúl 1928 jyly qarashada әuleti­men ontýstikke jer audarylady. Mәken apa tura osy 1928 jyly Múqametjannyng Úlyqbegine túrmysqa shyqty. Úlyqbek kózi tirisinde Abaymen jaulasyp, artynan qa­jy­lyqqa bara jatyp tatulasatyn Oraz­bay­gha jaqyn atadan bolatyn. 1917 jyly Oiqúdyqta alghash «Enlik-Kebek» piesasy qoyylghan toyda Mәkenning apasy Aqila da Orazbaydyng nemeresi Sәniyazgha úzatylgha­ny belgili. Abay men Orazbay әuleti keyingi syndarly, zobalang uaqytta bir-birine tirek, sýienish bola bildi. 

Mәkenning júbayy Úlyqbek Ýrjarda zang qyzmetinde jýrgende bir ret baydyng qyzyn aldy degen aiyppen tergeuge týsedi. Alayda kóp úzamay bosap shyghady. Búdan keyin Jambylda (Merkede) jәne Shym­kent­te (Saryaghashta) qyzmette bolghan Úlyq­bek Túraghúl qaytys bolghannan keyin Aqtóbede sot bolyp jýrgende taghy da týr­mege týsedi. Sonda oghan «әieli Shәkerim әnderin aitady» degen aiyp taghylady. Alayda búl aiyptyng da adamdy sottaugha negizsizdigi dәleldenip, Úlyqbek bosap shy­ghady.

Túraghúldyng jalghyz úly Jebi­reyil Toms­kide injenerlik oqy­dy. Ol qughynda jýrip Tashkentte qaytys bolady. Izkayl 1929 jy­ly qaytys boldy. Jebireyilden Aly­parystan qalady. Ony Mәken tauyp alyp, Aqylbaydyng Áubәki­ri­ning ólip qalghan balasynyng qú­ja­tymen «Ospanov» nyspy­symen tirketip alady.

1931 jyly Shәkerim Shynghys­tauda jәne Shynghystaudan shyq­qan 70 adam Semey týrmesinde atyla­dy. Sol «jetpistin» arasyn­da Túraghúldyng inisi Mekayl de bar edi. Mәkenning apasy Aqila­nyng kýieui - Sәniyaz, qayynatasy - Medeu jәne taghy bir qayyna­ghasy da sol «jetpistin» qúra­myn­da atyldy. Osy aralyqta Mәken quy­lyp ketken әkesin qyrghyzdyng Toqmaghynan tauyp alyp, qolyna alady. Ákesi Túraghúl Tashkentte Múhtar Áuezovpen kezdesken kýni Múhtardy ústap alyp ketedi. Semeyden alysta jýrse de, búl әulet azaptan qútyl­may, nebir qiyn jaghdaydy basynan ótkeredi. Sóitken Túraghúl 1934 jyly 6 nauryzda kenje qyzy Mәkenning qolynda Saryaghashta qaytys boldy. Sol jyly Mә­ken Shәkerim­ning úly Ahatty tauyp alady. Aydaudan bosaghan Ahatty mektepke múgha­lim­dikke ornalastyryp, ýilendiredi. Ózi Ahattan Shәkerim әnderin ýirenedi. Osy­laysha qughyndaghy Qúnanbay әuletine Mә­ken óz qadirinshe qamqorlyq kórsetedi.

Alayda Mәken apanyng bir ókinishi bol­dy. Ol әkesi Túraghúldyng qabirine qara­sa almaghany edi. Shymkentte himiya zauyty salynghan kezde qabir sonyng aumaghynda qalyp qoyady. Bertinde Shymkenttegi Abay sayabaghyna Túraghúldyng qúrmetine jazushy Rollan Seysenbaev simvoldyq qúlpytas qoydyrtady.  

Abaydyng әni

Otyzynshy jyldardan beride Mәken apa әnshiler men zertteushilerge Abay, Shәkerim әnderin aityp, notagha týsuine se­bep­shi bolady. Ózi  1936 jyly Qazaq ra­dio­syna әnshi bolyp júmysqa ornala­sa­dy. Osy jyldary zertteushi Ahmet Júba­­nov Mәken apadan Abay әnderin jazyp alyp, notagha týsirgen edi. Múhtar Áuezov ózi dýniyeden ozarynan bir jyl búryn Boris Erzakovichti ertip aparyp, Mәkennen Abay әnderin jazghyzady. Búl kezde Mәken men Úlyqbek qaytadan Saryaghashqa kóship kelgen bolatyn. Sonda Mәken apa Erzako­vich­ke Abay men Abay shәkirtterining otyzdan astam әnin jazdyrghan eken. Mәken apadan Abaydyng ghana emes, Abay shәkirtterining әnin ýirengen әnshilerding biri  Jýsipbek Elebekov bolatyn.

Bertinde әdebiyet jәne óner instituty Abaydyng 17 әnin Mәkenning aituymen tas­pa­gha týsirip alady. Múnyng ishinde alty әn: «Oneginning Tatiyanagha jauaby», «Oneginning ólerdegi sózi», «Jarq etpes qara kónlim ne qylsa da», «Ábdirahmannyng әieli Maghysh­tyng joqtauy», «Terekting syiy», «Esinde bar ma jas kýnin?» túnghysh  ret notagha tý­siri­ledi. Ony әn-kýy zertteushisi Qayrolla Jýzbasov jazyp alady.

Abaydyng muzykalyq shygharmalarynyng negizgi shoghyryn býginge jetkizip ketken asyldyng synyghy Mәken Túraghúlqyzy 2001 jyly 89 jasynda baqilyq boldy. Mәken apa turaly rejisser Sergey Ázimov pen produser Svetlana Mahmetova kózi tirisinde derekti filim týsirgeni belgili.

Tayauda Mәken apanyng úrpaqtary ana­la­ryna as berip, hatym týsirdi. Onda jiy­nal­ghan el aghalary men tuystary Mәken apanyng iygi qasiyetterin eske aldy.

Avtor: Shynghys ShORA

«Alash ainasy» gazeti