بيىل ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇلدان سۇيگەن نەمەرەسى، اباي اندەرىن بۇگىنگە جەتكىزگەن ماكەن (ماعريفا) اپانىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولدى. ۇلى حاكىمنىڭ ۇرپاعى بولعانى ءۇشىن عانا قيامەت قىسىمعا ۇشىراعان ماكەن اپا اباي اندەرىن عانا ەمەس، ويشىل اقىنعا قاتىستى ءبىراز دەرەكتەردى دە بۇگىنگە قالدىرىپ كەتتى.

اباي اۋلەتىنىڭ كوزى

ماكەن اپا 1912 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. بۇل كەزدە ابايدىڭ ومىردەن وزعانىنا ءالى 10 جىل دا وتپەگەن. اقىننىڭ ءوزى تۋرالى، ولەڭدەرى تۋرالى ءجيى ايتىلاتىن كەز. وسى جىلدارعى اتاۋلى وقيعا اباي ولەڭدەرىنىڭ 1909 جىلى پەتەربوردا باسىلىپ، جارىق­قا شىعۋى بولاتىن. بۇل ماكەننىڭ اكەسى تۇ­را­عۇلدىڭ ءاليحان بوكەيحانوۆ جانە كاكىتاي ىسقاقۇلىمەن بىرگە اباي شىعارمالارىن العاش جاريالاۋى بولاتىن.

بىردە 1916 جىلدىڭ شاماسىندا تۇرا­عۇل جولاۋشىلاپ شىعىپ كەتىپ، قايتا اۋى­لى­نا كەلگەندە، اتىنان ءتۇسىپ جاتىپ جوقتاۋ ايت­قان داۋىستى ەستيدى. ءوزىن قارسى العان ادام­داردان سۇراسا، جوقتاۋ ايتقان كەنجە قىزى ماكەن بولىپ شىعادى. كوبەيىپ كەتكەن قازانىڭ بىرىندە ايتىلعان جوقتاۋدى ءتورت جاسىندا جاتتاپ العان  ماكەن سونى قايتالاپ ايتىپ جۇرگەن كەزى ەكەن. سويتكەن ماكەن بالا كۇنىندە تۇراعۇلدىڭ ىنىلەرى مەكايىل مەن ىزكايىل سكريپكا تارتقاندا، اكەسىنە قوسىلىپ ءان ايتىپ وتىرادى ەكەن.

ماكەن اپا اجەسى، ابايدىڭ ءدىلدادان كەيىنگى ايەلى ايگەرىمدى دە كورگەن. ول جايىندا «اجارلى، اپپاق ادام ەدى» دەپ وتىرادى ەكەن. 

«ماكەن اپادان ەستىدىم» دەپ مۇحتار اۋە­زوۆتىڭ قىزى مۇعاميلا اپا دا اكەسىنىڭ العاش قالاي ۇيلەنگەنى تۋرالى ەستەلىكتەر ايتىپ وتىراتىن. مۇحتاردىڭ جارى رايحان كەلىن بولىپ تۇسكەندە ماكەن - تۇلىمشاعى جەلبىرەگەن قىز. سىرقاتقا شالدىعىپ، سۇلتانماحمۇتتان كەيىن شىڭعىستاۋدا قى­مىز­عا جاتقان كەزىندە مۇحتاردىڭ رايحانعا ۇيلەنۋىنە سەبەپشى بولعان ماكەننىڭ اكەسى تۇراعۇل ەدى.

ونەر مەن ادەبيەتكە، جالپى، سول زا­مان­نىڭ ينتەللەكتۋالدى ورتاسىندا تاربيە العان ماكەن الدىمەن ەكى جىل ۇيدە جال­دانعان وقىتۋشى قولىنان وقيدى. كەيىن ءۇش جىل ايەلدەر گيمنازياسىنان ءتالىم الادى دا، بار وقۋى وسىمەن تۇگەسىلەدى. ويتكەنى قۋعىن-سۇرگىن باستالىپ، قازاقتىڭ باسكو­تەرەر ازاماتتارى جاپپاي دەرلىك رەپرەس­سياعا تۇسەدى.

اۋلەت تارتقان ازاپ

ابايدىڭ ايگەرىمنەن تۋعان تۇڭعىشى تۇراعۇل اكەسىنىڭ كوزى تىرىسىندە حالىق سوتى، بولىس قىزمەتىن اتقارادى. ونىڭ اكەسى تۋ­را­لى جازعان ەستەلىگى  ابايتانۋداعى بىردەن-ءبىر تولىق دەرەككوز بولىپ تابىلادى. بۇل تۋراسىندا مۇحتار اۋەزوۆ تە كەزىندە ءوزىنىڭ ىقىلاس-پىكىرىن ءبىلدىرىپ كەتكەن بولاتىن.

جاقىن-جۋىق اراسىندا «تۇراش» اتالىپ كەتكەن تۇراعۇلدىڭ تەگى  كەيدە  اباەۆ، كەيدە يبراگيموۆ بولىپ جازىلعان. اقىن، اۋدار­ماشى تۇراعۇل «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ ءمۇ­شە­سى رەتىندە ونىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە اتسالىستى. اكەسى ابايدىڭ نۇسقاۋىمەن ورىس ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن ول ادەبي ومىردە اۋدارماشىلىعىمەن تانىلدى. تۇراعۇل اۋ­دارعان دجەك لوندوننىڭ، الەكساندر نەۆە­­روۆ­تىڭ، بولەسلاۆ پرۋستىڭ، ماكسيم گوركي­دىڭ جانە ت.ب. جازۋشىلاردىڭ اڭگى­مەلەرىن اۋدارىپ، ونىڭ الدى ماسكەۋدە باسى­لىپ شىعادى. وكىنىشكە قاراي، قۋعىن-سۇرگىندە تۇراعۇلدىڭ كەيىنگى اۋدارمالارى قولدى بولادى. 

تۇراعۇل 1928 جىلى قاراشادا اۋلەتى­مەن وڭتۇستىككە جەر اۋدارىلادى. ماكەن اپا تۋرا وسى 1928 جىلى مۇقامەتجاننىڭ ۇلىقبەگىنە تۇرمىسقا شىقتى. ۇلىقبەك كوزى تىرىسىندە ابايمەن جاۋلاسىپ، ارتىنان قا­جى­لىققا بارا جاتىپ تاتۋلاساتىن وراز­باي­عا جاقىن اتادان بولاتىن. 1917 جىلى ويقۇدىقتا العاش «ەڭلىك-كەبەك» پەساسى قويىلعان تويدا ماكەننىڭ اپاسى اقيلا دا ورازبايدىڭ نەمەرەسى سانيازعا ۇزاتىلعا­نى بەلگىلى. اباي مەن ورازباي اۋلەتى كەيىنگى سىندارلى، زوبالاڭ ۋاقىتتا ءبىر-بىرىنە تىرەك، سۇيەنىش بولا ءبىلدى. 

ماكەننىڭ جۇبايى ۇلىقبەك ءۇرجاردا زاڭ قىزمەتىندە جۇرگەندە ءبىر رەت بايدىڭ قىزىن الدى دەگەن ايىپپەن تەرگەۋگە تۇسەدى. الايدا كوپ ۇزاماي بوساپ شىعادى. بۇدان كەيىن جامبىلدا (مەركەدە) جانە شىم­كەنت­تە (سارىاعاشتا) قىزمەتتە بولعان ۇلىق­بەك تۇراعۇل قايتىس بولعاننان كەيىن اقتوبەدە سوت بولىپ جۇرگەندە تاعى دا ءتۇر­مەگە تۇسەدى. سوندا وعان «ايەلى شاكەرىم اندەرىن ايتادى» دەگەن ايىپ تاعىلادى. الايدا بۇل ايىپتىڭ دا ادامدى سوتتاۋعا نەگىزسىزدىگى دالەلدەنىپ، ۇلىقبەك بوساپ شى­عادى.

تۇراعۇلدىڭ جالعىز ۇلى جەبى­رەيىل تومس­كىدە ينجەنەرلىك وقى­دى. ول قۋعىندا ءجۇرىپ تاشكەنتتە قايتىس بولادى. ىزكايل 1929 جى­لى قايتىس بولدى. جەبىرەيىلدەن الى­پارىستان قالادى. ونى ماكەن تاۋىپ الىپ، اقىلبايدىڭ اۋباكى­رى­نىڭ ءولىپ قالعان بالاسىنىڭ قۇ­جا­تىمەن «وسپانوۆ» نىسپى­سىمەن تىركەتىپ الادى.

1931 جىلى شاكەرىم شىڭعىس­تاۋدا جانە شىڭعىستاۋدان شىق­قان 70 ادام سەمەي تۇرمەسىندە اتىلا­دى. سول «جەتپىستىڭ» اراسىن­دا تۇراعۇلدىڭ ءىنىسى مەكايل دە بار ەدى. ماكەننىڭ اپاسى اقيلا­نىڭ كۇيەۋى - ءسانياز، قايىناتاسى - مەدەۋ جانە تاعى ءبىر قايىنا­عاسى دا سول «جەتپىستىڭ» قۇرا­مىن­دا اتىلدى. وسى ارالىقتا ماكەن قۋى­لىپ كەتكەن اكەسىن قىرعىزدىڭ توقماعىنان تاۋىپ الىپ، قولىنا الادى. اكەسى تۇراعۇل تاشكەنتتە مۇحتار اۋەزوۆپەن كەزدەسكەن كۇنى مۇحتاردى ۇستاپ الىپ كەتەدى. سەمەيدەن الىستا جۇرسە دە، بۇل اۋلەت ازاپتان قۇتىل­ماي، نەبىر قيىن جاعدايدى باسىنان وتكەرەدى. سويتكەن تۇراعۇل 1934 جىلى 6 ناۋرىزدا كەنجە قىزى ماكەننىڭ قولىندا سارىاعاشتا قايتىس بولدى. سول جىلى ءما­كەن شاكەرىم­نىڭ ۇلى احاتتى تاۋىپ الادى. ايداۋدان بوساعان احاتتى مەكتەپكە مۇعا­لىم­دىككە ورنالاستىرىپ، ۇيلەندىرەدى. ءوزى احاتتان شاكەرىم اندەرىن ۇيرەنەدى. وسى­لايشا قۋعىنداعى قۇنانباي اۋلەتىنە ءما­كەن ءوز قادىرىنشە قامقورلىق كورسەتەدى.

الايدا ماكەن اپانىڭ ءبىر وكىنىشى بول­دى. ول اكەسى تۇراعۇلدىڭ قابىرىنە قارا­سا الماعانى ەدى. شىمكەنتتە حيميا زاۋىتى سالىنعان كەزدە قابىر سونىڭ اۋماعىندا قالىپ قويادى. بەرتىندە شىمكەنتتەگى اباي ساياباعىنا تۇراعۇلدىڭ قۇرمەتىنە جازۋشى روللان سەيسەنباەۆ سيمۆولدىق قۇلپىتاس قويدىرتادى.  

ابايدىڭ ءانى

وتىزىنشى جىلداردان بەرىدە ماكەن اپا انشىلەر مەن زەرتتەۋشىلەرگە اباي، شاكەرىم اندەرىن ايتىپ، نوتاعا تۇسۋىنە سە­بەپ­شى بولادى. ءوزى  1936 جىلى قازاق را­ديو­سىنا ءانشى بولىپ جۇمىسقا ورنالا­سا­دى. وسى جىلدارى زەرتتەۋشى احمەت جۇبا­­نوۆ ماكەن اپادان اباي اندەرىن جازىپ الىپ، نوتاعا تۇسىرگەن ەدى. مۇحتار اۋەزوۆ ءوزى دۇنيەدەن وزارىنان ءبىر جىل بۇرىن بوريس ەرزاكوۆيچتى ەرتىپ اپارىپ، ماكەننەن اباي اندەرىن جازعىزادى. بۇل كەزدە ماكەن مەن ۇلىقبەك قايتادان سارىاعاشقا كوشىپ كەلگەن بولاتىن. سوندا ماكەن اپا ەرزاكو­ۆيچ­كە اباي مەن اباي شاكىرتتەرىنىڭ وتىزدان استام ءانىن جازدىرعان ەكەن. ماكەن اپادان ابايدىڭ عانا ەمەس، اباي شاكىرتتەرىنىڭ ءانىن ۇيرەنگەن انشىلەردىڭ ءبىرى  جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ بولاتىن.

بەرتىندە ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى ابايدىڭ 17 ءانىن ماكەننىڭ ايتۋىمەن تاس­پا­عا ءتۇسىرىپ الادى. مۇنىڭ ىشىندە التى ءان: «ونەگيننىڭ تاتياناعا جاۋابى»، «ونەگيننىڭ ولەردەگى ءسوزى»، «جارق ەتپەس قارا كوڭلىم نە قىلسا دا»، «ءابدىراحماننىڭ ايەلى ماعىش­تىڭ جوقتاۋى»، «تەرەكتىڭ سىيى»، «ەسىڭدە بار ما جاس كۇنىڭ؟» تۇڭعىش  رەت نوتاعا ءتۇ­سىرى­لەدى. ونى ءان-كۇي زەرتتەۋشىسى قايروللا ءجۇزباسوۆ جازىپ الادى.

ابايدىڭ مۋزىكالىق شىعارمالارىنىڭ نەگىزگى شوعىرىن بۇگىنگە جەتكىزىپ كەتكەن اسىلدىڭ سىنىعى ماكەن تۇراعۇلقىزى 2001 جىلى 89 جاسىندا باقيلىق بولدى. ماكەن اپا تۋرالى رەجيسسەر سەرگەي ءازىموۆ پەن پروديۋسەر سۆەتلانا ماحمەتوۆا كوزى تىرىسىندە دەرەكتى فيلم تۇسىرگەنى بەلگىلى.

تاياۋدا ماكەن اپانىڭ ۇرپاقتارى انا­لا­رىنا اس بەرىپ، حاتىم ءتۇسىردى. وندا جي­نال­عان ەل اعالارى مەن تۋىستارى ماكەن اپانىڭ يگى قاسيەتتەرىن ەسكە الدى.

اۆتور: شىڭعىس شورا

«الاش ايناسى» گازەتى