«Úranym - Alash!..».  Ekinshi kitaptyng jalghasy

4.

Alash ardagerlerining taghdyry qanday joldan, qanday qoldan ótkenin, 1928 jyldyng qazan aiynan bastalyp 1932 jyldyng sәuir aiynda ayaqtalghan „qylmystyq istin" barlyq bolmysyn kórsetu maqsatynda bir-birin qaytalaytynday kórinetin, biraq әr qaysysynyng „ózindik oryny bar" qújattardy qauym nazaryna qaytalap úsynudy jón kórdik.

Zady tergeuding bet alysyna jәne aighaqtarynyng jetkiliksizdigine ózderining de kózi jetken erekshe bólimning adamdary jauapqa tartylghandardyng jauabyna qanaghattanbaghan әri tergeu bastalysymen «astyrtyn úiymnyng әshkerelengeni» turaly Goloshekinning atyshuly mәlimdemesin joqqa shygharudyng amalyn taba almaghan timiskiler «qylmysty istin» kólemin úlghaytyp, «últtyq qozghalys» retinde kórsetuge tyrysyp, oghan jana «ayyptylar men kýdiktilerdi» tartqan. Ony I tomnyng 457-betine tigilgen «Qamaugha alynghandardyng tergeu merzimin úzartu turaly. 1930 jylghy 20-qarasha kýngi» myna týbirtek rastaydy.

«Almaty. PP OGPU-ding erekshe bólimining 1-bólimshesining bastyghy: Tergeu jýrgizu isi turaly UPK-ning 116 babyna sәikes №2370 is boyynsha qazaq últshyldarynyng kontrrevolusiyalyq úiymyn qúrghany ýshin UK-ting 58-7, 58-11, 59-3 baptary boyynsha aiyp taghylghan azamattar:

«Úranym - Alash!..».  Ekinshi kitaptyng jalghasy

4.

Alash ardagerlerining taghdyry qanday joldan, qanday qoldan ótkenin, 1928 jyldyng qazan aiynan bastalyp 1932 jyldyng sәuir aiynda ayaqtalghan „qylmystyq istin" barlyq bolmysyn kórsetu maqsatynda bir-birin qaytalaytynday kórinetin, biraq әr qaysysynyng „ózindik oryny bar" qújattardy qauym nazaryna qaytalap úsynudy jón kórdik.

Zady tergeuding bet alysyna jәne aighaqtarynyng jetkiliksizdigine ózderining de kózi jetken erekshe bólimning adamdary jauapqa tartylghandardyng jauabyna qanaghattanbaghan әri tergeu bastalysymen «astyrtyn úiymnyng әshkerelengeni» turaly Goloshekinning atyshuly mәlimdemesin joqqa shygharudyng amalyn taba almaghan timiskiler «qylmysty istin» kólemin úlghaytyp, «últtyq qozghalys» retinde kórsetuge tyrysyp, oghan jana «ayyptylar men kýdiktilerdi» tartqan. Ony I tomnyng 457-betine tigilgen «Qamaugha alynghandardyng tergeu merzimin úzartu turaly. 1930 jylghy 20-qarasha kýngi» myna týbirtek rastaydy.

«Almaty. PP OGPU-ding erekshe bólimining 1-bólimshesining bastyghy: Tergeu jýrgizu isi turaly UPK-ning 116 babyna sәikes №2370 is boyynsha qazaq últshyldarynyng kontrrevolusiyalyq úiymyn qúrghany ýshin UK-ting 58-7, 58-11, 59-3 baptary boyynsha aiyp taghylghan azamattar:

1. Tynyshbaev Múhamedjannyn, 2. Múrzin Múhtardyn, 3. Myrzabaev Ramazannyn, 4. Aqbaev Ábilhamittyn, 5. Aqbaev Múrattyn, 6. Omarov Áshimnin, 7. Qadyrbaev Seydazymnyn, 8. Omarov Ghabbastyn, 9. Súltanqúlov Atbasardyn, 10. Ybyraev Abyldyn, 11. Syrttanov Dәribektin, 12. Tokin Hamittyn, 13. Dosmúhamedov Haleldin, 14. Músaev Shynәliydin, 15. Aqaev Serikbaydyn, 16. Ahmetov Iliyastyn, 17. Ermekov Álimhannyn, 18. Qojamqúlov Nashirdyn, 19. Kýderin Júmaqannyn, 20. Qadyrbaev Qalmaqannyn, 21. Aqbaev Jaqyptyn, 22. Qashqynbaev Isanyn, 23. Mamyrberdin (kelesi hattamada - Mengeliyn) Aldabektin, 24. Búralqiyev Mústafanyn, 25. Dosmúhamedov Jahanshanyn, 26. Áuezov Múhtardyn, 27. Sýleev Bilәldin, 28. Kemengerov Qoshmúhamedtin, 29. Kenesarin Ázimhannyn, 30. Ótegenov Sadyqtyng ýstinen qozghalghan isti merziminde ayaqtaudyng mýmkin emestigine jәne kuәlardy shaqyryp, barlyq oqighany anyqtau kerektigine baylanysty Qauly etemin:

№2370 is boyynsha jogharydaghy jauapqa tartylghandardy tergeu týrmesinde ústaudy 1932 jyldyng birinshi qantaryna deyin sozu turaly SSSR IKOM-na úsynys jasalsyn. Búl turaly tәrtip saqtau oryndaryndaghy tergeuding jýrgiziluin baqylaytyn prokurorgha habarlandy.

OO erekshe bólimining bastyghy - (Popov). «Kelisildi» - OO bastyghynyng orynbasary - (Volohov). «Bekitildi» - tergeu bólimining bastyghy - (Pirogov)».

Bәri de týsinikti. «Alashordashylardyn» týrmeden jazasyz shyqpaytyny anyq. Týsiniksizdigi 1930 jyldyng qarashasynda tergeu isining 1932 jyldyng qantaryna deyin ayaqtalmaytynyn qalay boljap, bilip otyr? Demek, qylmysy dәleldensin meyli, dәleldenbesin meyli, alash ziyalylarynyng taghdyry sheshilip qoyghan. Qalay da olardyng temir qúrsaudan qútylmaytyndaryna tergeushilerding senimi kәmil. Kelesi keltiriletin hattama mәtininen sonday senimning taty shyghyp túr.

Tura biz kýtkendey, olargha kórsetilgen bir jyl eki ay da jetpepti. Sondyqtan da 1931 jyly 16 tamyzda taghy da:

«Men, OPPP OGPU-ding 3 bólimining KSSR-degi ókili Laptev astyrtyn úiym qúrghan qazaq últshyldarynyng ýstinen qozghalghan № 2370 is boyynsha QIK-ning 58-7, 58-11 jәne 59 baptarymen qamaugha alynghan Tynyshbaev Múqamedjannyn, Qojamqúlov Nashirdyn, Qordabaev Ramazannyn, Serikqanov Nәribektin, Súltanqúlov Nasyrdyn, Músaev Shynәliydin, Ahmetov Iliyastyn, Qadyrbaev Seydazymnyn, Dosmúhamedov Haleldin, Aqbaev Jaqyptyn, Múrzin Múhtardyn, Aqbaev Ábdihamidtin, Sýleev Bilәldin, Kemengerov Qoshmaghambetting (týpnúsqada solay), Omarov Áshimnin, Qashqymbaev Isanyn, Ermekov Álimhannyn, Búralqiyev Mústafanyn, Áuezov Múhtardyn, Kýderin Júmaqannyn, Mengelin (aldynghy hattamada - Mamyrberdiyn) Aldabergennin, Kenesarin Ázimhannyn, Dosmúhamedov Jahanshanyn, Múhametshin Seydahmettin, Omarov Uәlihannyn, Ysqaqov Daniyaldyn, Qojyqov Qonyrqojanyn, Múnaytpasov Ábdirahmannyn, Tileulin Júmaghalidyn, Ýmbetbaev Aldabergenning tergeu isi OPK-ting 616-babynda kórsetilgen uaqyttan asyp ketkenin eskere otyryp, jogharydaghy úiymgha qatysy bar jana aiypkerlerding iske tartyluyna jәne soghan oray qalyptysqan jaghdaygha baylanysty tergeu júmysyn ayaqtap ýlgeru mýmkin emes bolghandyqtan da:

№2370 is boyynsha tergeuge tartylghan jogharydaghy aiypkerlerdi 1932 jyldyng qarasha aiyna deyin qamauda ústaugha Qauly etemin. Búl jóninde tergeu júmysyn baqylaytyn OGPU-ding aimaqtyq prokuroryna habarlandy.

3 bólimning ókili Laptev. «Kelisemin»: OPP OGPU-ding bastyghy - Hvorostyan.

«Bekitemin»: Kastev, Marinovskiy (Ýshtikting mýshelerining qoldary anyq tanylmady - T.J.)»,- dep Qauly qabyldaydy.

Degenmen de «úyattary oyandy» ma, joq, Goloshekinge, sol arqyly ózderine de tyqyrdyng tayalyp kele jatqanynan týshirkendi me, әlde, múnda atalghan adamdardyng «shyrynyn soryp, shyndyghyn aitqyzyp alghan son», endi qajetsizdigine kóz jetkizdi me, әiteuir, kenes timiskilerinde kezdespeytin oqys sheshim qabyldapty. «1931 jyl 29 qazan kýni PP OGPU-ding erekshe bólimining erekshe ókili Popov:

№ 23-70 is boyynsha jauapqa tartylghan: Mengelin (aldynghy hattamada - Mamyrberdiyn) Aldabergennin, Kenesarin Ázimhannyn, Isaev Abyldyn, Qashqynbaev Isanyn, Býrkitov Kenjeghúldyn, Sәrsenov Dәleldin, Aqaev Serikbaydyn, Qojyqov Qonyrqojanyn, Qiyaqov Jýnistin, Tokin Hamittin, Týrkibaev IYistibektin, Álimhanov Fazylqazynyn, Aqbaev Kәmilmúrattyn, Núrymov Ghabbastyn, Qadyrbaev Qúshlúmúqamedtin, Ordabaev Ramazannyn, Súltanqúlov Dosmúhamedtin, Itugenov (Ótegenov - ?) Sadyqtyng sotqa tartu ýshin aighaqtary jetkiliksiz bolghandyqtan da OPK-nyng 202-babyna sәikes Qauly qabyldap:

Qylmystaryn dәleldeytin naqty aighaqtardyng jetkiliksizdigine baylanysty atalghan aiypkerlerding tergeu isi toqtatylsyn. Búl jóninde Tergeu júmysyn baqylaytyn OGPU-ding aimaqtyq prokuroryna habarlandy. OOP-ting erekshe ókili - Popov. «Kelisemin». Bastyq ýshin - Molohov. «Kelisemin» OO PP bólim bastyghy - Volohov»,- degen (III tom, 119-bet) sheshim shygharypty.

Búl tizimning ishinde tergeude attary atalmaytyndar da, kerisinshe, keninen qamtylghan kórsetindi bergender de bar. Kuәsiz kýdik - kýmәngha jeteleydi. Sondyqtan da emeuirin tanytumen ghana shektelemiz. Áriyne, búl tizimge M.Tynyshbaevting ilinbeytini anyq. Óitkeni ol bastatqan «qylmystylargha» osy III tomnyng 163-betindegi asa manyzdy qatynas qaghazynda belgilengen taghdyr jazasy tiyesili edi. Onda ýsh jyldan astam uaqytqa sozylghan tergeu isining ayaqtalghanyn bildiretin:

«OGPU-ding 1924-jylghy №172 búiryghyna sәikes búl tergeu isi sottan tys qaraluy ýshin OGPU kollegiyasynyng janyndaghy erekshe bólimning qaramaghyna jiberilui tiyis. Anyqtama: Osy is boyynsha tútqyndalghandardyng barlyghy Almaty qalasyndaghy týrmede qamaqta otyr jәne kórsetilgen is OGPU kollegiyasynyng qaramaghyna joldandy. PP OGPU-ding QSSR-degi erekshe bólimining bastyghy - Hvorostyan. Tótenshe ókil - Popov. «Kelisemin»: PP OGPU-ding janyndaghy prokuror ... (qoly tanylmady). 21/HII -31»,- degen mazmúndaghy maghlúmat berilgen.

Ýshtikting qaramaghyna berilgen isten esh qayyr kýtuge bolmaydy. Búl aiyptalushyny soghyssyz әskery maydan jaghdayyndaghy «atu jazasy» tosyp túr degen sóz. Tergeu isi Mәskeuge jóneltildi. Búl aiyptalushylardyng kóniline ýmit sәulesin týsirdi. Qansha aitqanmen, Mәskeuding aty - Mәskeu, qara qazaqtyng sózimen aitsaq, «oqyghan orystyng aty - oqyghan». Soghan senip aldynghy kórsetindilerinen bas tartqandar da, qosymsha týsinik bergender de boldy. Biraq týrme tigindisinde M.Tynyshbaevqa qatysty Mәskeu tergeushilerining janama derekteri joqtyng qasy. Onyng esesine 1932 jyly 27-aqpanda olar qazaqstandyq әriptesterining tergeuin keri qaytaryp:

„Men, OO OGPU-ding 4-bólimining bastyghynyng kómekshisi Balminskiy (Balshinskiy, Baltinskiy, Baltin -?) 58-7, 58-11, 59-3 baptar boyynsha Á.Ermekov bastatqan, barlyghy 20 adamnyng №121027 tergeu isimen tanysyp shyghyp:

1. Kontrrevolusiyalyq әreketter jasady - dep aiypqa tartylghandardyng tergeu isindegi aighaqtardyng barlyghy da 18-20 jyldardyng arasyn qamtidy. 2. Songhy jyldargha qatysty jýrgizilgen tergeu isindegi aighaqtar aiyptalushylardyng últshyl kózqarasyn ghana bildiredi. 3. Týrikshilderding bandysyna qatysty úiymdastyru-jetekshilik әreketteri mýldem kórsetilmegen.

Bayandalghan jaydy negizge ala otyryp: isti OGPU-ding Qazaqstandaghy bólimine qaytarudy jәne isti qaytadan tergeuge jiberip, tiyisti sharalar jýrgizu turaly sheshim qabyldadym»,- dep OGPU-ding 4-bólimining bastyghy - (qoly tanylmady), «Bekitemin»,- dep OGPU-ding bastyghynyng orynbasary (Kryahov)»,- degen Qauly shyghardy.

Búl «qyzmet tәrtibin» saqtaudyng emes, ózin-ózi saqtandyrudyng da bir mezireti ghana siyaqty.

Óitkeni búl qatynasqa qazaqstandyq timiskiler eshqanday jauap bermegen. Beruge mýmkindikteri de kelmeui mýmkin. Óitkeni olardyng qosymsha tergeuge múrshasyn keltirmey aragha tura 1 ay 20 kýn salyp, 1932 jyly 20-sәuir kýni ýshtikting ýkimi shyqty.

«PP OGPU-ding Qazaqstandaghy ókiletti ókilderining №11 otyrysynyng qaulysy.

№2370 is boyynsha Tynyshbaev Múhamedjangha, Dosmúhamedov Halelge, Dosmúhamedov Jahanshagha - QK-ning 58-10, 58-7, 58-11, 59-03 baptary boyynsha; Ýmbetbaev Aldabergenge - QK 59-07, 11 baptary boyynsha; Múrzin Múhtargha - 59-7, 11 baptary boyynsha; Múnaytpasov Ábdirahmangha - 58-4, 58-7, 11 baptar boyynsha: Kemengerov Qoshmúhamedke, Búralqiyev Mústafagha - 58-10, 11 baptar boyynsha; Kýderin Júmaqangha, Qojamqúlov Áshimge - 58-11 baby boyynsha; Aqbaev Ábilhamiytqa - 58-11, 59-3 baptary boyynsha, Aqbaev Jaqypqa - 58-10, 59-3 baptary, Qadyrbaev Seydazymgha - 58-7, 11, 59-3, Omarov Áshimge - 58-7, 10, 11 baptary, Tileulin Júmaghaligha - 58-2, Ermekov Álimhangha, Áuezov Múhtargha - 58-7, 10, 11 baptary boyynsha, Omarov Uәlihangha, Sýleev Bilәlge - 58-11, Ysqaqov Daniyalgha - 58-10,11 baptary boyynsha taghylghan aiyptar qaralyp:

Tynyshbaev Múhamedjan... 5 jylgha kesilip, konslagerige jiberilsin. Merzimderi: Tynyshbaevting merzimi 30-jyldyng 3 tamyzynan eseptelsin,- dep Qauly qabyldandy».

Mine, M.Tynyshbaev ýshin ýsh jylghy týrmedegi «tar jol, tayghaq keshudin» sony osylay ayaqtaldy. Dәlirek aitsaq, azaptyng aqyrghy baspaldaghyn attap, búdan keyin әrkim ózining mandayyna búiyrghan týrmegóy esebinde ómir sýrui tiyis siyaqty edi. Ókinishke oray olay bolmady. Óitkeni ýkimde kórsetilgen kesim belgilengen qaghazdyng shekesine: «Baqylaugha alynsyn»,- degen búryshtama jazylyp, taghy bir adam qol qoyyp, osy Qaulygha tirkeme retinde Halyq komissarlary kenesining janyndaghy Birikken memlekettik sayasy basqarmanyng atynan:

«KPP OGPU-ding Qazaqstandaghy ókili jol. Karuskiyge. Almaty.

Ermekov jәne basqalardyng kontrrevolusiyalyq әreketteri turaly (Mәskeuden - T.J.) qaytarylghan isti qadaghalap teksergende mynalar anyqtaldy:

1. Kontrrevolusiyalyq әreketter jasady dep aiypqa tartylghandardyng tergeu isindegi aighaqtarynyng barlyghy da 18-20 jyldardyng arasyn qamtidy. 2. Songhy jyldargha qatysty jýrgizilgen tergeu isindegi aighaqtar ary degende aiyptalushylardyng ózarasynda aitylatyn últshyl kózqarasyn ghana bildiredi. 3. Ayyptalushylardyng týrikshildik qozghalysty úiymdastyrudaghy jәne jetekshilik etudegi әreketteri mýldem dәleldenbegen.

Sondyqtan da iske tartylghan aiyptalushylar týrmeden bosatylsyn, olardy qylmysty is boyynsha tergeu toqtatylsyn. Bosatylghandar tynshylyq qyzmetke tartylsyn. Bosatylghandardyng sonyna tynshy qoyylyp, jasalghan jospar boyynsha olardyng últshyl-kontrrevolusiyalyq әreketterine basa kónil bólinip, jogharyda aitylghandardy eskere otyryp baqylau astyna alynsyn.

OO OGPU-ding bastyghynyng orynbasary - (Diyakov). OO-ning 4-bólimi bastyghynyng kómekshisi - (Pavoliskiy)", - degen ilespe búiryq joldandy.

Ýshtikting búl búiryghy olardyng bәrin de atu jazasyna bastap apardy.

Búdan keyingi Múhamedjan Tynyshbaevting taghdyryna qatysty bayandy ózimiz kórgen, bilgen, osy kitapta paydalanylghan derekterdi ózara bólisken, pikir alysqan Dinmúhamed Ahmetúly Qonaev, Eskendir Múhamedjanúly Tynyshbaev, Enlik Múhamedjanqyzy Tynyshbaeva, Dәulet Múhamedjanúly Tynyshbaev siyaqty abzal jandarmen arnayy әngimelerding negizinde avtorlyq túrghydan saralasa da bolar edi. Alayda ótken ghasyrdyng sekseninshi jyldarynan bastap arhivten tabylghan әrbir jana derekti bir-birmizge erteli-kesh sýiinshilep habarlaytyn, alghausyz múrahat almasyp, aghymyzdan jarylatyn professorlar Ábu Saqtaghanúly Tәkenovtin, akademik Kenes Núrpeyisúlynyn, arhiv oqymystylary Aqyjan IYgenbaevtin, Beysenbay Bayghaliyevtin, Ziyada Ijanovtyn, Marat Hasanaevtin, Fedor Osadchiydin, Múhamedjan Tynyshbaevting bauyry Bolat Tәuimbetúlynyng (qazir bәri de marqúm) asyl ruhtaryn eske ala otyryp, sol bir zerdeli de qymbat kýnderding belgisi retinde osy týrme әfsanasyndaghy bәrimizge ortaq oqigha turaly solardyng jazbalaryn paydalanghandy dúrys kórdim.

«Alashorda» qayratkerlerining qayta jariyalanghan múralarynyng deni atalghan ghalymdardyng enbegining arqasynda sekseninshi jyldardyng ayaghynda jәne toqsanynshy jyldary basylymdarda jariyalandy. Birimiz tapqan derekti ekinshimiz kóshirisip, jariyalanymgha úsynatynbyz. Alash azamattarynyng әdeby múralarynyng aqtaluyna 1988 jyldyng qantarynan bastap sәuir aiynyng sonyna deyin beyresmy sarapshy (ekspert) bolghan biz ýshin de namysty shara bolghandyqtan da, búl aghalarymyzdyng sórelerin shang qaptyrmay әlsin-әlsin qaghyp, jana derekterdi izdestiruge «júmsap», siyrek múraghattardy 1988-2001 jyldardyng aralyghynda ózimiz bir púshpaghyn iylep jýrgen «Júldyz», «Aqiqat» jurnaldaryna ýzbey úsynyp túrdyq.

Kenes ókimetining túsynda «túrymtay bop - túsyna, balapan bop - basyna ketken» alash qayratkerlerining úrpaqtary әr tústan tabylyp, habary shyqqanda olardyng elmen baylanysuyna sebepker bolghan da osy jandar edi. Solardyng ishinde «Taglag» pen «Siblagta» úya basyp qalghan Dәulet Tynyshbaev, Bektúr Aymauytov, ýiirine qosyla almay qalghan Janaq Aymauytov pen Muza Aymauytova, Larisa Kýderina siyaqty aqiyqtyng týlekteri Almatygha kelgende birge qarsy alysyp, qonaqjaygha ornalastyryp, Sholpan Ahmetqyzy Baytúrsynova men Gýlnar Mirjaqypqyzyna jolyqtyryp, dәm bólisken auyr da ayauly sәtterimiz de ortaq edi. Bolat Tәuimbetúly bir sózdi, ne derekti tiyanaqtau ýshin sonau birinshi Almatydan ortalyqqa kýn sayyn eki keluge erinbeytin. Bozbala shaghynda olimpiyadalyq dengeyde óner kórsetuge deyin úmtylghan Bolat 1956 ne 1957 jyly (dәl qay jyl ekenin naqty esime týsire almadym - T.J.) Olimpiyadanyng irikteu jarysyna jol jýrer aldyna naghashysy M.Tynyshbaevting «Kýndeligi» men jazbalaryn qazirgi múrajay-ýiinde túratyn Múhtar Áuezovke әkep beredi. Arada jyl ótkende úly jazushy dәpterdi ózine berip, múqiyat saqtaudy, әzirshe búl mәselening jabyq kýide túrghanyn aitady. Dәpterding syrtyna óz qolymen: «Jaryqtyq! Kýning әli tuady. Keler kýnder seniki!»,- dep jazyp qoyypty. Ókinishke oray sol dәpterden qúpiya jaghdayda kóz jazyp qalghanday kórinushi edi bizderge.

Búl oqighalargha ol kisilerding shәkirtteri de belsene aralasty. Ásirese, Beysenbay Bayghaliyevting múraghattas ta, múrattas ta qaryndastary, Ábu Tәkenov pen Kenes Núrpeyisting shәkirtteri Sveta Smaghúlova men Gýlbanu Jýgenbaevanyng izdenisteri tiyanaqty da nәtiyjeli jәne jalghasty boldy. Olar әli de alghan betterinen búrylghan joq. Joldary oljamen úzarsyn! Marqúm B.Bayghaliyev dýniyeden ótken song sol adamnyng ruhynyng qúrmetin eske ala otyryp qúrastyrghan Múhamedjan Tynyshbaevting «Tandamaly» jinaghyndaghy alghysózinde Gýlbanu Jýgenbaeva tergeu ýkimi shyqqannan keyingi alash kósemining taghdyry turaly:

«M.Tynyshbaev aldymen Voronej qalasyna jer audaryldy. Múnda ol zayyby (ýshinshi qosaghy - T.J.) Ámina Ibragiymqyzy Sheyh-Ály jәne kenje úly Dәuletpen kelip, Moskva - Donbass temir joly qúrylysynda júmys istedi. Jer audarylu merzimi 1935 jyldyng jazynda ayaqtalghan son, M.Tynyshbaev qughyn-sýrginning múnymen toqtamaytynyn jaqsy týsinip, zayyby men balasyn Ufa qalasyndaghy Ámina Ibragiymqyzynyng tuystaryna jiberedi. Ózi Batys Qazaqstannyng territoriyasy arqyly Tashkentke, ýlken qyzy Fatanad-Banuge keledi. Tashkentte kóp ayaldamay, Qandyaghash - Guriev temir joly qúrylysyna júmysqa ornalasady. Biraq densaulyghynyng nasharlauyna baylanysty úzamay Tashkentke qaytyp oralady. Sonda ony 1937 jyly 21 sәuir kýni Ózbek SSR-i Ishki ister halyq komissariaty tútqyngha aldy»,- degen maghlúmat beredi.

Jogharyda atalghan oqymystylardyng kóz qiyghy týsken búl derekterdi kýdiksiz qabyldaugha bolady dep esepteymin. Sondyqtan da janúyasy - bireu, jarúyasy - ýsheu bolghan Múhamedjan Tynyshbaevting balalarynyng taghdyry da óte tauqymetti boldy. Ýsh úyadaghy úl men qyz birin-biri kórmey ósti, keybireui ózining tughan bauyrlary bar ekenin de bilmey ómirden ótti. Oghan sebepker - әueli taghdyr, sodan keyin kenesting zúlmaty. Alghashqy qúday qosqan qosaghy - qazaq dalasyna, sonyng ishinde Jetisu ónirine belgili felidsher Baqy Shәlimbekovting qyzy - Gýlbahram Baqiqyzy. Sauatty, senimdi, meyirbiyke әiel. Ol: «1921 (bir derekte - 1923 jyl, týrmedegi kórsetindige jýginsek, 1921 jylgha oraylasady) Shymkentte adamdardy tyrysqaq (holera) indetinen emdeu kezinde infeksiya júqtyryp alyp qaytys bolghan, sondyqtan da denesin kislota qúiyp órtep jiberuge mәjbýr bolghan» (Eskendir Múhamedjanúlynyng maghlúmaty). Gýlbahramnan - Eskendir atty bir úl, Fatanad-Banu, Dinarzada atty eki qyz qalady. Ákelerin qoldarynan týrmege jóneltken búl eki qyz da taghdyr tauqymetin qatty tartyp, jýrekke týsken jaralary emdelmegen kýii ómirden ozdy.

Al Eskendir Múhamedjanúlynyng taghdyry basqasha qalyptasty. Osynau bekzattyghy men ójettigi tumysynan qúiylyp tughan, әkesi Múhamedjan tergeushilerge «qarasýiekpin» dep jazsa da aqsýiek, jiyrmasynshy jyldardyng tilimen aitqanda «naghyz qaratayaq» azamatpen birge әkesining aqtalu quanyshyn tughan elinde birge toylap edik. Sondaghy bilgenimiz ben basylymdardaghy, sonyng ishinde V.Marichevanyng «Ákem ýshin jauap bergim keledi» atty súhbatyndaghy derekterdi jinaqtay bayandaghanda Eskendir agha ózining әngimesin tamaghyn qyrnap qoyyp (qoldan tynys aldyratyn qondyrghymen jýretin):

«- Ákem Voronejge jer audarylghan song ógey sheshem Ámina Ibragiymqyzy inimiz Dәuletpen birge sonda ketti. Qalanyng shetinen pәter jaldap túrdy. Men sol kezde ózimning týsirgen filimime qyruar aqsha alghan song birden Voronejge tarttym. Ákemdi Moskva - Donbass temir jolynyng qúrylysyna jobalau bólimining injeneri retinde júmysqa alypty. Ol ýnemi: «Múnda bir týsinispestik ketken. Bәri de anyqtalghan song Qazaqstangha qaytyp baramyz»,- degen ýmitin ýzbedi. Janashyrlarym maghan: «Voronejge barma, tipti, biraz uaqyt әkenning bar ekenin úmyt»,- dep kenes berdi. Maghan júmys berdi, filimderim ýshin jaqsy qalamaqy tóledi, ýnemi: «Ákesi ýshin balasy jauap bermeydi»,- dep eskertip otyrdy. Al men: «Ákem ýshin jauap beremin! Jauap bergim keledi jәne onyng әr sózine, әrbir is-әreketine de jauap beremin!»,- dedim. Jiyrma bir kýn ghana komsomol boldym, audan hatshysy әkemnen bas tartuymdy ótindi. Onyng túmsyghy bet boldy. 1934 jyly meni týrmege otyrghyzdy. On jyl ómirim - bir týrmeden ekinshi týrmege, Solovkiyden Belomor-kanalgha, odan basqa gulagqa auysumen ótti. Merzimimdi Tómengi Tagilide ayaqtadym. Qaltamda kók tiynym joq. Romen Karmenge: «Aqsham joq, qayda bararymdy da bilmeymin»,- dep hat jazdym. Almatygha kelsem taghy da qamap qoyy mýmkin. Karmen aqsha jiberip, Tashkentke baruyma kenes berdi. Tashkentte «Tahir men Zuhra» filimin týsirip, jolym ashyldy. Al «Kazahfilimdegi» «Onyng uaqyty keledi» atty filim týsirip, ómir men ónerge ketken esemdi qayyrdym. Ákemning 1937 jyly taghy da tútqyndalghanyn úzaq jyldar boyy bilgemin joq. Ony 1959 jyly 29 qyrkýiek kýni atylghannan keyin 19 jyldan keyin aqtady»,- dep bayandaytyn.

Birinshi zayyby Gýlbahram qaytys bolghannan keyin tórt jyldan song dosy, dәriger Sәduaqas Shәlimbekovting jesiri, qazaqsha qayyrghanda qayyn biykesi Ázizagha ýilenedi. Odan tughan qyzy Enlik Múhamedjanqyzy 1926 jyly dýniyege keldi. Ziyaly Áziza apay úzaq jyldar boyy tughan әkesining kim ekenin jasyryp kelip, 1976 jyly, yaghni, Enlik Múhamedjanqyzy 51 jasqa tolghanda ghana aitady. Enlik Múhamedjanqyzymen jogharyda atalghan oqymystalardyng qatarynda saparlas bolyp, kishilik tanytyp jýrgen kezimiz de boldy. Ákesi turaly ashylyp sóilespeytin, syryn ishine saqtaghan, minezdi adam retinde esimizde qalypty. Shyndyghynda da әje atanghansha әkesin әke dep sezinbegenine ózi de ynghaysyzdanghan shyghar. Alghashynda bizding oiymyzgha múnday ynghaysyzdyq bolar degen alang kirmepti.

Múhamedjan Tynyshbaev turaly búl týrme әfsanasyn mynaday nysanaly estelikpen ayaqtaghym keledi. «Alashordanyn» Jetisudaghy tuyn tikken Lepsi, Sarqant eli Múhamedjan Tynyshbaev aqtalyp, kitaptary jaryq kórip, qashan Temir jol institutyna esimi berilgenshe tumalaryn jatyrqap jýrdi. Onyng basty sebebi, ardagerding tughan jeri Qarghalyda M.Tynyshbaev «qaraqshy» retinde әshkerelengen, Tynyshbay qariyany jәne Múhamedjannyng tughan tuystaryn atyp óltirgen әigili «qyzyl partizandar» aghayyndy Mamontovtardyng «erligin mәngi este qaldyrugha» arnalghan «Cherkas qorghany» atty irgeli eskertkish pen shaghyn kórsetpe bar bolatyn jәne «partizandardyng túqymynyn» keudesi basylmaghan kez edi. Qalayda keshigip baryp sol auylda túratyn mal dәrigeri bolyp isteytin bajamyz, Aldiyardan baryp qosylatyn Múhamedjannyng inisi Qaztay Eskeldinov maghan habarlasyp, atasy M.Tynyshbaevting mereytoyy esebinde saltanatty shara úiymdastyratynyn, soghan oray ghylymy konferensiya ótkizgileri keletinin, mening soghan kómektesuimdi ótindi. Bas tartatyn is emes. Dereu Kenes Núrpeyisúlyna, Ábu Tәkenovke, Fedor Osadchiyge, Beysenbay Bayghaliyevke, Bolat Tәuimbetke, Aqyjan IYgenbaevqa, Marat Hasanaevqa habarlasyp, sol kýni ghylymy konferensiyanyng taqyrybyn bólisip aldyq. Bәri de dayyndaldy. Kýtpegen oqigha, sol jyldary jyly tabysyp, meni bauyryna basa bastaghan Dinmúhamed Ahmetúly Qonaev aghamyz: Eskendir Múhamedjanúly ekeui jasynan dos ekendigin, ózin Tynyshbaevting shәkirti esepteytinin, Qapaldaghy sanatoriyge demalugha bara jatqandaryn, sodan Qarghalydaghy saltanatqa qatysatynyn, ghalymdardyng baratynyna quanatyndyghyn, sonda kezdesuge uәde beretinin - aytty. Búl bizge berilgen tapsyrma bolatyn. Sonda da Marat pen Bolat, F.Osadchiy, Aqyjan agha bara almady. Keyin olar búghan qatty ókindi. Onyng esesine Enlik apaymen didarlasa jýruding sәti týsti. Saltanat ta, konferensiya da, bәige de sәtti ótti. Diymekeng men Eskendir agha ekeui ózara qaljyndasyp qoyyp bar qyzyqqa qatysyp, Almatyda kezdesetin bolyp Ýsharalgha attanyp ketti. Biz Almatygha kelip shanymyzdy qaghyp jatqanda Diymekenning nemere balasy Diyar jylap túryp, el aghasynyng Alakólde dýniyeden qaytqanyn habarlady.

IYә, jaqsynyng jany da jaqsynyng jolynda mәngilik úyasyna qondy. Aragha jyl salmay Eskendir agha da dýniyeden ozdy.

Múhamedjan Tynyshbaevting ýshinshi jamaghaty qúmyq qyzy Ámina Ibragiymqyzy Sheyh-Ály men odan tughan úly Dәulet turaly professor Ábu Saqtaghanúly Tәkenovting «Týrkistanda» jaryq kórgen «Tynyshbaevting ekinshi úly tabyldy» dep atalatyn songhy jariyalanymyn yqshamdap úsynudy paryzym dep esepteymin. Jogharyda aty atalghan oqymystylardyng bәrin ortaq kónil-kýige bólegen búl maqalada Múhamedjan Tynyshbaevting janúyasynyng tauqymetti de tragediyalyq taghdyry tolyq qamtylghan.

Á.Tәkenov: «...Búl arada birneshe júmbaqtyng syryn ashugha tura keledi. Birinshiden, Múhamedjan Tynyshbaevting «halyq jauy» tanbasynan arylghanyna (1956) da 40 jyl bolypty. Dәulet ony biledi eken. Ekinshiden, onyng aghasy - halyq artiysi, túnghysh qazaq kinooperatory Eskendir Tynyshbaev 1995 jyly 1 kókekte ghana dýnie saldy. Sonda Eskendir inisinen habardar bolmaghany ma? Mәsele sonda, habardar bolghan. Oghan dәlel - Dәuletting Eskendirmen birge týsken sureti. Fotosuret 1968-1969 jyldary Ufada ótken Qazaqstan mәdeniyetining onkýndiginde týsirilse kerek. Al odan beri de 30 jylgha tayau uaqyt ótipti. Biraq aghaly-inili Tynyshbaevtar aralaspaghangha úqsaydy. Songhy jyldary M.Tynyshbaevting kitaptary da jaryq kórip, oghan eskertkishter qoyylyp, tughan jerinde as berildi (biz jogharyda aityp ótken saltanat). Astanada (Almatyda - T.J.) onyng atynda kóshe de bar. Biraq Dәulet búl jóninde habarsyz bolyp shyqty, al aghasy Eskendirding qaytys bolghanyn da bizding hatymyzdan estipti. Bizge joldaghan ekinshi hatynda ol ózining elmen baylanysy bolmaghanyn bylaysha bayandapty:

«Eskendirding ólimi turaly sizderden ýlken ókinishpen estidim, onymen hat-habar alysudy maghan jazbapty (ol mening kinәmnan emes), sondyqtan biz onyng tuystarynan da qayghyly habardy uaqytynda esty almadyq. Ol meni Qazaqstanmen oisha ghana baylanystyratyn. Ózining qaryndastary jayynda da maghan eshtene aitpay ketti. Meni Qazaqstanmen baylanystyratyn bir-aq nәrse, ol - Reseyding pasporty. Onda: «últy - qazaq, tughan jeri - Almaty, әkesi - Múhamedjan», - dep jazylghan».

Múhamedjan da, keyin Eskendir de jas azamattyng bolashaghyna «halyq jauy» degen ataq ziyanyn tiygizbeuin eskerip, Dәuletting Sheyhaly atyn alyp jýruin oilasa kerek. Eskendir agha óz estelikterinde, bizben sóileskende de, sheshesi Gýlbahram (Almatydaghy belgili felidsher Baqy Shәlimbekovting qyzy) 1921 jyly Shymkentte tyrysqaq (holera) auruyn emdeu kezinde infeksiya júqtyryp ólgenin, sondyqtan denesin kislota qúiyp órtep jibergenin aitqan-dy. Odan kóp keyin ózining qúmyq dosy professor Sheyhalidyng qaryndasy Áminagha ýilengenin esine alyp: «Ámina әkeme jaqsy jar boldy. 1932 jyly Voronejge aidalghanda da әkemmen birge ketti», - degen bolatyn. Áminadan úl qalghanyn aitpap edi. Onyng mәnin endi ghana týsindik. «Halyq jauy» atanghan adamgha jaqyn jýru qauipsiz emestigin Eskendir agha óz basynan ótkergen edi. Ol 1934 jyly әkesine - Voronejige baryp, qaytar jolynda Mәskeude KGB-ning tyrnaghyna ilikken bolatyn. Sóitip ómirining on jylyn Soloveskide, Aqteniz-Baltyq kanalyn da, Tómengi Tagilda GULAG lagerlerinde ótkizdi.

Osy arada 80-jyldardyng sonynda Eskendir aghaymen alghashqy tanysqanym esime týsedi. Men M.Tynyshbaevting enbekterin jinap shygharghym keledi degen oiymdy bildirip, әkesi jayly keybir estelikterin tyndadym. Sodan beri Eskendir aghaymen etene jaqyndastyq. M.Tynyshbaevting Sarqandaghy asynda da birge boldyq (Tipti 1995 jyly jana jylmen qúttyqtap telefon soqqany bar). Múhamedjan Tynyshbaevting tughan jerindegi osy jiyngha elimizding belgili qogham qayratkeri Dinmúhamed Qonaev aghamyz da qatynasyp, sóz sóiledi. Ol kisi kezinde Múhamedjan Tynyshbaevqa tiyesili qúrmet, dәripteu jasay almaghanyna ókinish bildirip edi. Ómirinde injener Tynyshbaevpen kezdese de almapty. Ókinishke oray, búl Dimash aqsaqaldyng halyq aldyndaghy songhy sózi bolyp shyqty.

Eskendir aghay óte saq kisi bolatyn, kóringenge syr ashpaytyn jәne sayasatqa senbeytin. Sondaghy maghan qoyghan sharty: bir-birimizding ýiimizge qatynaspayyq, kezdesu ýshin telefon arqyly kelisip, ýiden tys jerde sóilesuimiz kerek. Osy shart әr uaqytta saqtalyp keldi. Búnyng bәrine: tuys-bauyrlardy bir-birinen, ata-anany balalarynan aiyrghan, tipti aty-jónin de jasyrugha mәjbýr etip, aralaryn alshaqtatqan stalinizm, totalitarizmning súm zamany kinәli edi...

Endigi habardy Dәulet Múhamedjanúlynyng ózine berelik. Dәuletting haty (týpnúsqasy orys tilinde jazylghan):

«Qúrmetti professor Tәkenov, sәlemetsiz be!

Sizge hat jazyp otyrghan Múhamedjan Tynyshbaevting úly - Dәulet. Bizding qarym-qatynasymyz әuel bastan senimdi sipat alu ýshin men sizge ózimning tughandyghym turaly kuәliktin, әkemning aqtalghany turaly anyqtamanyng jәne onyng foto-suretining (syrtyndaghy jazu: «Memlekettik Duma. 1907 j.) kserokóshirmesin jiberip otyrmyn.

Bizding Múnay ghylymiy-zertteu institutyna Gurievten (Atyrau - Á.T.) kelgen bir qazaq múnayshysynan men kezdeysoq әkemning «Istoriya kazahskogo naroda» degen kitaby Almatyda basylap shyqqanyn estip, әriyne, sheksiz quandym. Ókinishke oray, ol maghan tek sizding Bayghaliyevpen (Beysenbay - Últtyq Ghylymy akademiksynyng ghylymy qyzmetkeri - Á.T.) birigip jazghan kirispening bir bóligin jәne kserokóshirmesin ghana jiberipti. Óziniz bayqaghan bolarsyz. Men ýshin búl mýlde jetkiliksiz, endi men sizding qatysuynyzben shyqqan әkemning kitabyn alghym keledi. Sóz joq, kitapty satyp alugha jәne jolgha ketken qarjyny óter edim. Ekinshi jaghynan, eger әkemning enbekterin jariyalau jalghassa, mening de paydam tiyetin siyaqty, óitkeni mende birsypyra, әriyne, kóp emes material bar.

Qysqasha ózim turaly: men óz familiyamdy (Sheyhaly - Á.T.) әkemning talabyna say alyppyn. Ákem ústalyp ketkende shesheme osylay dep habarlapty. Óziniz de biletin bolarsyz, men әkemning ekinshi nekeli әielinen (naghynda ýshinshi - T.J.) tughanmyn. Mening anam - Sheyhaly Ámina Ibragiymqyzy, últy - qúmyq, tegi - Daghystannan. Onyng tuystary Múhamedjandy tipti Sankt-Peterburgta oqyghan kezinen biledi eken. Olar, músylman jastary, general Sheyhalidyng ýiinde kezdesse kerek.

Ákem songhy ret 1937 jyly tútqyndalghannan keyin biz sheshemmen birge, onymen tuys naghashy apamnyng qolynda Ufada túrdyq. Mektepti, odan song Múnay institutyn bitirdim. Ghylymiy-zertteu institutyna qyzmetke túrdym, kandidattyq dissertasiya qorghadym. Doktorlyq dissertasiyamdy, oida-joqta Bashqúrtstannan tys jerde úzaq uaqyt qyzmet atqaruyma baylanysty, tәmamdap ýlgermedim, taqyryp boyynsha jaryqqa shyqqan 70-ten asa enbekterim bar. GhZIY-nda men ghylymiy-zertteu bólimin basqaratynymdy, «Bashqúrtstan Respublikasynyng ghylymy men tehnikasyna enbek sinirgen qayratker» degen qúrmetti ataghym bar ekenin aitsam, maqtandy demessiz.

Mening Asqar atty úlym - metalltanushy, fizika-matematika ghylymdarynyng kandidaty, qyzym Adelya - dәriger. Júbayym - muzyka mektebining oqytushysy, qazirgi kezde zeynetker. Hatymnyng adres boyynsha sizge tiyetinine tolyq senbegendikten, osymen ayaqtaymyn. Sizding habarynyzdy asygha kýtemin.

Qúrmetpen jәne iygi tilektermen Dәulet Sheyhaly (Tynyshbaev). 30.05.95 jyl».

...Túnghysh qazaq injeneri Eskendirding bayandauynsha, óte tyndyrymdy, úqypty bolsa kerek. Mysaly, ózining bay kitaphanasyndaghy kitaptaryn týn ishinde-aq túrghan jerinen tauyp ala beredi eken. Ýiine jii keletin Túrar Rysqúlovqa alghan kitaptardy orynynan auystyrmaudy eskertedi eken. Dәuletting hatynan onyng naghashysy jәne Múhamedjannyng dosy, professor Dәuit Mahmúdúly Sheyhaly turaly habardar boldyq. Ol kisi Múhamedjanmen qúrdas (1879 jyly tughan), injener-meliorator. 1927-1944 jyldary Almaty tәjiriybe stansiyasynda kauchukty ósimdikter agrotehnikasyn zerttegen, kóptegen audandarda kýrish ósirumen túnghysh ret ainalysqan eken. Osyghan baylanysty Dәuit Sheyhaliydi Taldyqorghan oblysynda kýrish ósiru tәjiriybesin jýrgizgeni jayynda Eskendir aghaydyn  aitqandary oiymyzgha oraldy. 1944 jyldan bastap Daghystan auylsharuashylyghy institutynda kafedra basqarghan. Daghystan ASSR ghylymyna enbek sinirgen qayratker. 1951 jyly qaytys bolghan... Sonymen qatar qúmyqtar qaqynda «Qúmyqtar hikayasy» atty shejirening de avtory.

Mine, eki týrki halyqtarynyng tekti túqymynan taraghan Dәulet bauyrymyzdyng hatyna baylanysty әzirge bilgenderimiz osy».

Bizding de Múhamedjan Tynyshbaev turaly әzirge bilgenderimizding úzyn-yrghasy osynday.

Al týrme әfsanasyna qatysty qamtylmaghan maghlúmattar ózge kuәlardyng aighaqtarynda qosymsha derek retinde keltiriledi.

Ázirshe tәmәt-tәmәm.

(Jalghasy bar)

"Abay-aqparat"