تۇرسىن جۇرتباي. م.تىنىشباەۆتىڭ تاعدىرى
«ۇرانىم - الاش!..». ەكىنشى كىتاپتىڭ جالعاسى
4.
الاش ارداگەرلەرىنىڭ تاعدىرى قانداي جولدان، قانداي قولدان وتكەنىن، 1928 جىلدىڭ قازان ايىنان باستالىپ 1932 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا اياقتالعان „قىلمىستىق ءىستىڭ" بارلىق بولمىسىن كورسەتۋ ماقساتىندا ءبىر-ءبىرىن قايتالايتىنداي كورىنەتىن، بىراق ءار قايسىسىنىڭ „وزىندىك ورىنى بار" قۇجاتتاردى قاۋىم نازارىنا قايتالاپ ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
زادى تەرگەۋدىڭ بەت الىسىنا جانە ايعاقتارىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنە وزدەرىنىڭ دە كوزى جەتكەن ەرەكشە ءبولىمنىڭ ادامدارى جاۋاپقا تارتىلعانداردىڭ جاۋابىنا قاناعاتتانباعان ءارى تەرگەۋ باستالىسىمەن «استىرتىن ۇيىمنىڭ اشكەرەلەنگەنى» تۋرالى گولوششەكيننىڭ اتىشۋلى مالىمدەمەسىن جوققا شىعارۋدىڭ امالىن تابا الماعان تىمىسكىلەر «قىلمىستى ءىستىڭ» كولەمىن ۇلعايتىپ، «ۇلتتىق قوزعالىس» رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسىپ، وعان جاڭا «ايىپتىلار مەن كۇدىكتىلەردى» تارتقان. ونى ءى تومنىڭ 457-بەتىنە تىگىلگەن «قاماۋعا الىنعانداردىڭ تەرگەۋ مەرزىمىن ۇزارتۋ تۋرالى. 1930 جىلعى 20-قاراشا كۇنگى» مىنا تۇبىرتەك راستايدى.
«الماتى. پپ وگپۋ-ءدىڭ ەرەكشە ءبولىمىنىڭ 1-بولىمشەسىنىڭ باستىعى: تەرگەۋ جۇرگىزۋ ءىسى تۋرالى ۋپك-ءنىڭ 116 بابىنا سايكەس №2370 ءىس بويىنشا قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىن قۇرعانى ءۇشىن ۋك-ءتىڭ 58-7, 58-11, 59-3 باپتارى بويىنشا ايىپ تاعىلعان ازاماتتار:
«ۇرانىم - الاش!..». ەكىنشى كىتاپتىڭ جالعاسى
4.
الاش ارداگەرلەرىنىڭ تاعدىرى قانداي جولدان، قانداي قولدان وتكەنىن، 1928 جىلدىڭ قازان ايىنان باستالىپ 1932 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا اياقتالعان „قىلمىستىق ءىستىڭ" بارلىق بولمىسىن كورسەتۋ ماقساتىندا ءبىر-ءبىرىن قايتالايتىنداي كورىنەتىن، بىراق ءار قايسىسىنىڭ „وزىندىك ورىنى بار" قۇجاتتاردى قاۋىم نازارىنا قايتالاپ ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
زادى تەرگەۋدىڭ بەت الىسىنا جانە ايعاقتارىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنە وزدەرىنىڭ دە كوزى جەتكەن ەرەكشە ءبولىمنىڭ ادامدارى جاۋاپقا تارتىلعانداردىڭ جاۋابىنا قاناعاتتانباعان ءارى تەرگەۋ باستالىسىمەن «استىرتىن ۇيىمنىڭ اشكەرەلەنگەنى» تۋرالى گولوششەكيننىڭ اتىشۋلى مالىمدەمەسىن جوققا شىعارۋدىڭ امالىن تابا الماعان تىمىسكىلەر «قىلمىستى ءىستىڭ» كولەمىن ۇلعايتىپ، «ۇلتتىق قوزعالىس» رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسىپ، وعان جاڭا «ايىپتىلار مەن كۇدىكتىلەردى» تارتقان. ونى ءى تومنىڭ 457-بەتىنە تىگىلگەن «قاماۋعا الىنعانداردىڭ تەرگەۋ مەرزىمىن ۇزارتۋ تۋرالى. 1930 جىلعى 20-قاراشا كۇنگى» مىنا تۇبىرتەك راستايدى.
«الماتى. پپ وگپۋ-ءدىڭ ەرەكشە ءبولىمىنىڭ 1-بولىمشەسىنىڭ باستىعى: تەرگەۋ جۇرگىزۋ ءىسى تۋرالى ۋپك-ءنىڭ 116 بابىنا سايكەس №2370 ءىس بويىنشا قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىن قۇرعانى ءۇشىن ۋك-ءتىڭ 58-7, 58-11, 59-3 باپتارى بويىنشا ايىپ تاعىلعان ازاماتتار:
1. تىنىشباەۆ مۇحامەدجاننىڭ، 2. مۇرزين مۇحتاردىڭ، 3. مىرزاباەۆ رامازاننىڭ، 4. اقباەۆ ءابىلحاميتتىڭ، 5. اقباەۆ مۇراتتىڭ، 6. وماروۆ ءاشىمنىڭ، 7. قادىرباەۆ سەيدازىمنىڭ، 8. وماروۆ عابباستىڭ، 9. سۇلتانقۇلوۆ اتباساردىڭ، 10. ىبىراەۆ ابىلدىڭ، 11. سىرتتانوۆ دارىبەكتىڭ، 12. توكين حاميتتىڭ، 13. دوسمۇحامەدوۆ حالەلدىڭ، 14. مۇساەۆ ءشىناليدىڭ، 15. اقاەۆ سەرىكبايدىڭ، 16. احمەتوۆ ءىلياستىڭ، 17. ەرمەكوۆ ءالىمحاننىڭ، 18. قوجامقۇلوۆ ناشيردىڭ، 19. كۇدەرين جۇماقاننىڭ، 20. قادىرباەۆ قالماقاننىڭ، 21. اقباەۆ جاقىپتىڭ، 22. قاشقىنباەۆ يسانىڭ، 23. مامىربەردين (كەلەسى حاتتامادا - مەڭگەلين) الدابەكتىڭ، 24. بۇرالقيەۆ مۇستافانىڭ، 25. دوسمۇحامەدوۆ جاھانشانىڭ، 26. اۋەزوۆ مۇحتاردىڭ، 27. سۇلەەۆ ءبىلالدىڭ، 28. كەمەڭگەروۆ قوشمۇحامەدتىڭ، 29. كەنەسارين ءازىمحاننىڭ، 30. وتەگەنوۆ سادىقتىڭ ۇستىنەن قوزعالعان ءىستى مەرزىمىندە اياقتاۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنە جانە كۋالاردى شاقىرىپ، بارلىق وقيعانى انىقتاۋ كەرەكتىگىنە بايلانىستى قاۋلى ەتەمىن:
№2370 ءىس بويىنشا جوعارىداعى جاۋاپقا تارتىلعانداردى تەرگەۋ تۇرمەسىندە ۇستاۋدى 1932 جىلدىڭ ءبىرىنشى قاڭتارىنا دەيىن سوزۋ تۋرالى سسسر يكوم-نا ۇسىنىس جاسالسىن. بۇل تۋرالى ءتارتىپ ساقتاۋ ورىندارىنداعى تەرگەۋدىڭ جۇرگىزىلۋىن باقىلايتىن پروكۋرورعا حابارلاندى.
وو ەرەكشە ءبولىمىنىڭ باستىعى - (پوپوۆ). «كەلىسىلدى» - وو باستىعىنىڭ ورىنباسارى - (ۆولوحوۆ). «بەكىتىلدى» - تەرگەۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى - (پيروگوۆ)».
ءبارى دە تۇسىنىكتى. «الاشورداشىلاردىڭ» تۇرمەدەن جازاسىز شىقپايتىنى انىق. تۇسىنىكسىزدىگى 1930 جىلدىڭ قاراشاسىندا تەرگەۋ ءىسىنىڭ 1932 جىلدىڭ قاڭتارىنا دەيىن اياقتالمايتىنىن قالاي بولجاپ، ءبىلىپ وتىر؟ دەمەك، قىلمىسى دالەلدەنسىن مەيلى، دالەلدەنبەسىن مەيلى، الاش زيالىلارىنىڭ تاعدىرى شەشىلىپ قويعان. قالاي دا ولاردىڭ تەمىر قۇرساۋدان قۇتىلمايتىندارىنا تەرگەۋشىلەردىڭ سەنىمى كامىل. كەلەسى كەلتىرىلەتىن حاتتاما ماتىنىنەن سونداي سەنىمنىڭ تاتى شىعىپ تۇر.
تۋرا ءبىز كۇتكەندەي، ولارعا كورسەتىلگەن ءبىر جىل ەكى اي دا جەتپەپتى. سوندىقتان دا 1931 جىلى 16 تامىزدا تاعى دا:
«مەن، وپپپ وگپۋ-ءدىڭ 3 ءبولىمىنىڭ كسسر-دەگى وكىلى لاپتەۆ استىرتىن ۇيىم قۇرعان قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ۇستىنەن قوزعالعان № 2370 ءىس بويىنشا قىك-ءنىڭ 58-7, 58-11 جانە 59 باپتارىمەن قاماۋعا الىنعان تىنىشباەۆ مۇقامەدجاننىڭ، قوجامقۇلوۆ ناشيردىڭ، قورداباەۆ رامازاننىڭ، سەرىكقانوۆ نارىبەكتىڭ، سۇلتانقۇلوۆ ناسىردىڭ، مۇساەۆ ءشىناليدىڭ، احمەتوۆ ءىلياستىڭ، قادىرباەۆ سەيدازىمنىڭ، دوسمۇحامەدوۆ حالەلدىڭ، اقباەۆ جاقىپتىڭ، مۇرزين مۇحتاردىڭ، اقباەۆ ءابدىحاميدتىڭ، سۇلەەۆ ءبىلالدىڭ، كەمەڭگەروۆ قوشماعامبەتتىڭ (تۇپنۇسقادا سولاي), وماروۆ ءاشىمنىڭ، قاشقىمباەۆ يسانىڭ، ەرمەكوۆ ءالىمحاننىڭ، بۇرالقيەۆ مۇستافانىڭ، اۋەزوۆ مۇحتاردىڭ، كۇدەرين جۇماقاننىڭ، مەڭگەلين (الدىڭعى حاتتامادا - مامىربەردين) الدابەرگەننىڭ، كەنەسارين ءازىمحاننىڭ، دوسمۇحامەدوۆ جاھانشانىڭ، مۇحامەتشين سەيداحمەتتىڭ، وماروۆ ءۋاليحاننىڭ، ىسقاقوۆ دانيالدىڭ، قوجىقوۆ قوڭىرقوجانىڭ، مۇڭايتپاسوۆ ءابدىراحماننىڭ، تىلەۋلين جۇماعاليدىڭ، ۇمبەتباەۆ الدابەرگەننىڭ تەرگەۋ ءىسى وپك-ءتىڭ 616-بابىندا كورسەتىلگەن ۋاقىتتان اسىپ كەتكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، جوعارىداعى ۇيىمعا قاتىسى بار جاڭا ايىپكەرلەردىڭ ىسكە تارتىلۋىنا جانە سوعان وراي قالىپتىسقان جاعدايعا بايلانىستى تەرگەۋ جۇمىسىن اياقتاپ ۇلگەرۋ مۇمكىن ەمەس بولعاندىقتان دا:
№2370 ءىس بويىنشا تەرگەۋگە تارتىلعان جوعارىداعى ايىپكەرلەردى 1932 جىلدىڭ قاراشا ايىنا دەيىن قاماۋدا ۇستاۋعا قاۋلى ەتەمىن. بۇل جونىندە تەرگەۋ جۇمىسىن باقىلايتىن وگپۋ-ءدىڭ ايماقتىق پروكۋرورىنا حابارلاندى.
3 ءبولىمنىڭ وكىلى لاپتەۆ. «كەلىسەمىن»: وپپ وگپۋ-ءدىڭ باستىعى - حۆوروستيان.
«بەكىتەمىن»: كاستەۆ، مارينوۆسكي (ۇشتىكتىڭ مۇشەلەرىنىڭ قولدارى انىق تانىلمادى - ت.ج.)»,- دەپ قاۋلى قابىلدايدى.
دەگەنمەن دە «ۇياتتارى وياندى» ما، جوق، گولوششەكينگە، سول ارقىلى وزدەرىنە دە تىقىردىڭ تايالىپ كەلە جاتقانىنان تۇشىركەندى مە، الدە، مۇندا اتالعان ادامداردىڭ «شىرىنىن سورىپ، شىندىعىن ايتقىزىپ العان سوڭ»، ەندى قاجەتسىزدىگىنە كوز جەتكىزدى مە، ايتەۋىر، كەڭەس تىمىسكىلەرىندە كەزدەسپەيتىن وقىس شەشىم قابىلداپتى. «1931 جىل 29 قازان كۇنى پپ وگپۋ-ءدىڭ ەرەكشە ءبولىمىنىڭ ەرەكشە وكىلى پوپوۆ:
№ 23-70 ءىس بويىنشا جاۋاپقا تارتىلعان: مەڭگەلين (الدىڭعى حاتتامادا - مامىربەردين) الدابەرگەننىڭ، كەنەسارين ءازىمحاننىڭ، يساەۆ ابىلدىڭ، قاشقىنباەۆ يسانىڭ، بۇركىتوۆ كەنجەعۇلدىڭ، سارسەنوۆ دالەلدىڭ، اقاەۆ سەرىكبايدىڭ، قوجىقوۆ قوڭىرقوجانىڭ، قياقوۆ ءجۇنىستىڭ، توكين ءحاميتتىڭ، تۇركىباەۆ يىستىبەكتىڭ، ءالىمحانوۆ فازىلقازىنىڭ، اقباەۆ كامىلمۇراتتىڭ، نۇرىموۆ عابباستىڭ، قادىرباەۆ قۇشلۇمۇقامەدتىڭ، ورداباەۆ رامازاننىڭ، سۇلتانقۇلوۆ دوسمۇحامەدتىڭ، يتۋگەنوۆ (وتەگەنوۆ - ؟) سادىقتىڭ سوتقا تارتۋ ءۇشىن ايعاقتارى جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان دا وپك-نىڭ 202-بابىنا سايكەس قاۋلى قابىلداپ:
قىلمىستارىن دالەلدەيتىن ناقتى ايعاقتاردىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنە بايلانىستى اتالعان ايىپكەرلەردىڭ تەرگەۋ ءىسى توقتاتىلسىن. بۇل جونىندە تەرگەۋ جۇمىسىن باقىلايتىن وگپۋ-ءدىڭ ايماقتىق پروكۋرورىنا حابارلاندى. ووپ-ءتىڭ ەرەكشە وكىلى - پوپوۆ. «كەلىسەمىن». باستىق ءۇشىن - مولوحوۆ. «كەلىسەمىن» وو پپ ءبولىم باستىعى - ۆولوحوۆ»,- دەگەن ء(ىىى توم، 119-بەت) شەشىم شىعارىپتى.
بۇل ءتىزىمنىڭ ىشىندە تەرگەۋدە اتتارى اتالمايتىندار دا، كەرىسىنشە، كەڭىنەن قامتىلعان كورسەتىندى بەرگەندەر دە بار. كۋاسىز كۇدىك - كۇمانعا جەتەلەيدى. سوندىقتان دا ەمەۋىرىن تانىتۋمەن عانا شەكتەلەمىز. ارينە، بۇل تىزىمگە م.تىنىشباەۆتىڭ ىلىنبەيتىنى انىق. ويتكەنى ول باستاتقان «قىلمىستىلارعا» وسى ءىىى تومنىڭ 163-بەتىندەگى اسا ماڭىزدى قاتىناس قاعازىندا بەلگىلەنگەن تاعدىر جازاسى تيەسىلى ەدى. وندا ءۇش جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان تەرگەۋ ءىسىنىڭ اياقتالعانىن بىلدىرەتىن:
«وگپۋ-ءدىڭ 1924-جىلعى №172 بۇيرىعىنا سايكەس بۇل تەرگەۋ ءىسى سوتتان تىس قارالۋى ءۇشىن وگپۋ كوللەگياسىنىڭ جانىنداعى ەرەكشە ءبولىمنىڭ قاراماعىنا جىبەرىلۋى ءتيىس. انىقتاما: وسى ءىس بويىنشا تۇتقىندالعانداردىڭ بارلىعى الماتى قالاسىنداعى تۇرمەدە قاماقتا وتىر جانە كورسەتىلگەن ءىس وگپۋ كوللەگياسىنىڭ قاراماعىنا جولداندى. پپ وگپۋ-ءدىڭ قسسر-دەگى ەرەكشە ءبولىمىنىڭ باستىعى - حۆوروستيان. توتەنشە وكىل - پوپوۆ. «كەلىسەمىن»: پپ وگپۋ-ءدىڭ جانىنداعى پروكۋرور ... (قولى تانىلمادى). ء21/حىى -31»,- دەگەن مازمۇنداعى ماعلۇمات بەرىلگەن.
ۇشتىكتىڭ قاراماعىنا بەرىلگەن ىستەن ەش قايىر كۇتۋگە بولمايدى. بۇل ايىپتالۋشىنى سوعىسسىز اسكەري مايدان جاعدايىنداعى «اتۋ جازاسى» توسىپ تۇر دەگەن ءسوز. تەرگەۋ ءىسى ماسكەۋگە جونەلتىلدى. بۇل ايىپتالۋشىلاردىڭ كوڭىلىنە ءۇمىت ساۋلەسىن ءتۇسىردى. قانشا ايتقانمەن، ماسكەۋدىڭ اتى - ماسكەۋ، قارا قازاقتىڭ سوزىمەن ايتساق، «وقىعان ورىستىڭ اتى - وقىعان». سوعان سەنىپ الدىڭعى كورسەتىندىلەرىنەن باس تارتقاندار دا، قوسىمشا تۇسىنىك بەرگەندەر دە بولدى. بىراق تۇرمە تىگىندىسىندە م.تىنىشباەۆقا قاتىستى ماسكەۋ تەرگەۋشىلەرىنىڭ جاناما دەرەكتەرى جوقتىڭ قاسى. ونىڭ ەسەسىنە 1932 جىلى 27-اقپاندا ولار قازاقستاندىق ارىپتەستەرىنىڭ تەرگەۋىن كەرى قايتارىپ:
„مەن، وو وگپۋ-ءدىڭ 4-ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ كومەكشىسى بالمينسكي (بالشينسكي، بالتينسكي، بالتين -?) 58-7, 58-11, 59-3 باپتار بويىنشا ءا.ەرمەكوۆ باستاتقان، بارلىعى 20 ادامنىڭ №121027 تەرگەۋ ىسىمەن تانىسىپ شىعىپ:
1. كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەر جاسادى - دەپ ايىپقا تارتىلعانداردىڭ تەرگەۋ ىسىندەگى ايعاقتاردىڭ بارلىعى دا 18-20 جىلداردىڭ اراسىن قامتيدى. 2. سوڭعى جىلدارعا قاتىستى جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ىسىندەگى ايعاقتار ايىپتالۋشىلاردىڭ ۇلتشىل كوزقاراسىن عانا بىلدىرەدى. 3. تۇرىكشىلدەردىڭ باندىسىنا قاتىستى ۇيىمداستىرۋ-جەتەكشىلىك ارەكەتتەرى مۇلدەم كورسەتىلمەگەن.
باياندالعان جايدى نەگىزگە الا وتىرىپ: ءىستى وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى بولىمىنە قايتارۋدى جانە ءىستى قايتادان تەرگەۋگە جىبەرىپ، ءتيىستى شارالار جۇرگىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادىم»،- دەپ وگپۋ-ءدىڭ 4-ءبولىمىنىڭ باستىعى - (قولى تانىلمادى), «بەكىتەمىن»،- دەپ وگپۋ-ءدىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى (كرياحوۆ)»،- دەگەن قاۋلى شىعاردى.
بۇل «قىزمەت ءتارتىبىن» ساقتاۋدىڭ ەمەس، ءوزىن-ءوزى ساقتاندىرۋدىڭ دا ءبىر مەزىرەتى عانا سياقتى.
ويتكەنى بۇل قاتىناسقا قازاقستاندىق تىمىسكىلەر ەشقانداي جاۋاپ بەرمەگەن. بەرۋگە مۇمكىندىكتەرى دە كەلمەۋى مۇمكىن. ويتكەنى ولاردىڭ قوسىمشا تەرگەۋگە مۇرشاسىن كەلتىرمەي اراعا تۋرا 1 اي 20 كۇن سالىپ، 1932 جىلى 20-ءساۋىر كۇنى ۇشتىكتىڭ ۇكىمى شىقتى.
«پپ وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى وكىلەتتى وكىلدەرىنىڭ №11 وتىرىسىنىڭ قاۋلىسى.
№2370 ءىس بويىنشا تىنىشباەۆ مۇحامەدجانعا، دوسمۇحامەدوۆ حالەلگە، دوسمۇحامەدوۆ جاھانشاعا - قك-ءنىڭ 58-10, 58-7, 58-11, 59-03 باپتارى بويىنشا; ۇمبەتباەۆ الدابەرگەنگە - قك 59-07, 11 باپتارى بويىنشا; مۇرزين مۇحتارعا - 59-7, 11 باپتارى بويىنشا; مۇڭايتپاسوۆ ابدىراحمانعا - 58-4, 58-7, 11 باپتار بويىنشا: كەمەڭگەروۆ قوشمۇحامەدكە، بۇرالقيەۆ مۇستافاعا - 58-10, 11 باپتار بويىنشا; كۇدەرين جۇماقانعا، قوجامقۇلوۆ اشىمگە - 58-11 بابى بويىنشا; اقباەۆ ابىلحاميتقا - 58-11, 59-3 باپتارى بويىنشا، اقباەۆ جاقىپقا - 58-10, 59-3 باپتارى، قادىرباەۆ سەيدازىمعا - 58-7, 11, 59-3, وماروۆ اشىمگە - 58-7, 10, 11 باپتارى، تىلەۋلين جۇماعاليعا - 58-2, ەرمەكوۆ الىمحانعا، اۋەزوۆ مۇحتارعا - 58-7, 10, 11 باپتارى بويىنشا، وماروۆ ۋاليحانعا، سۇلەەۆ بىلالگە - 58-11, ىسقاقوۆ دانيالعا - 58-10,11 باپتارى بويىنشا تاعىلعان ايىپتار قارالىپ:
تىنىشباەۆ مۇحامەدجان... 5 جىلعا كەسىلىپ، كونتسلاگەرگە جىبەرىلسىن. مەرزىمدەرى: تىنىشباەۆتىڭ مەرزىمى 30-جىلدىڭ 3 تامىزىنان ەسەپتەلسىن،- دەپ قاۋلى قابىلداندى».
مىنە، م.تىنىشباەۆ ءۇشىن ءۇش جىلعى تۇرمەدەگى «تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ» سوڭى وسىلاي اياقتالدى. دالىرەك ايتساق، ازاپتىڭ اقىرعى باسپالداعىن اتتاپ، بۇدان كەيىن اركىم ءوزىنىڭ ماڭدايىنا بۇيىرعان تۇرمەگوي ەسەبىندە ءومىر ءسۇرۋى ءتيىس سياقتى ەدى. وكىنىشكە وراي ولاي بولمادى. ويتكەنى ۇكىمدە كورسەتىلگەن كەسىم بەلگىلەنگەن قاعازدىڭ شەكەسىنە: «باقىلاۋعا الىنسىن»،- دەگەن بۇرىشتاما جازىلىپ، تاعى ءبىر ادام قول قويىپ، وسى قاۋلىعا تىركەمە رەتىندە حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ جانىنداعى بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ اتىنان:
«كپپ وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى وكىلى جول. كارۋتسكيگە. الماتى.
ەرمەكوۆ جانە باسقالاردىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەرى تۋرالى (ماسكەۋدەن - ت.ج.) قايتارىلعان ءىستى قاداعالاپ تەكسەرگەندە مىنالار انىقتالدى:
1. كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەر جاسادى دەپ ايىپقا تارتىلعانداردىڭ تەرگەۋ ىسىندەگى ايعاقتارىنىڭ بارلىعى دا 18-20 جىلداردىڭ اراسىن قامتيدى. 2. سوڭعى جىلدارعا قاتىستى جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ىسىندەگى ايعاقتار ارى دەگەندە ايىپتالۋشىلاردىڭ ءوزاراسىندا ايتىلاتىن ۇلتشىل كوزقاراسىن عانا بىلدىرەدى. 3. ايىپتالۋشىلاردىڭ تۇرىكشىلدىك قوزعالىستى ۇيىمداستىرۋداعى جانە جەتەكشىلىك ەتۋدەگى ارەكەتتەرى مۇلدەم دالەلدەنبەگەن.
سوندىقتان دا ىسكە تارتىلعان ايىپتالۋشىلار تۇرمەدەن بوساتىلسىن، ولاردى قىلمىستى ءىس بويىنشا تەرگەۋ توقتاتىلسىن. بوساتىلعاندار تىڭشىلىق قىزمەتكە تارتىلسىن. بوساتىلعانداردىڭ سوڭىنا تىڭشى قويىلىپ، جاسالعان جوسپار بويىنشا ولاردىڭ ۇلتشىل-كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەرىنە باسا كوڭىل ءبولىنىپ، جوعارىدا ايتىلعانداردى ەسكەرە وتىرىپ باقىلاۋ استىنا الىنسىن.
وو وگپۋ-ءدىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى - (دياكوۆ). وو-ءنىڭ 4-ءبولىمى باستىعىنىڭ كومەكشىسى - (پاۆوليتسكي)", - دەگەن ىلەسپە بۇيرىق جولداندى.
ۇشتىكتىڭ بۇل بۇيرىعى ولاردىڭ ءبارىن دە اتۋ جازاسىنا باستاپ اپاردى.
بۇدان كەيىنگى مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ تاعدىرىنا قاتىستى باياندى ءوزىمىز كورگەن، بىلگەن، وسى كىتاپتا پايدالانىلعان دەرەكتەردى ءوزارا بولىسكەن، پىكىر الىسقان دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆ، ەسكەندىر مۇحامەدجانۇلى تىنىشباەۆ، ەڭلىك مۇحامەدجانقىزى تىنىشباەۆا، داۋلەت مۇحامەدجانۇلى تىنىشباەۆ سياقتى ابزال جاندارمەن ارنايى اڭگىمەلەردىڭ نەگىزىندە اۆتورلىق تۇرعىدان سارالاسا دا بولار ەدى. الايدا وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنان باستاپ ارحيۆتەن تابىلعان ءاربىر جاڭا دەرەكتى ءبىر-بىرمىزگە ەرتەلى-كەش سۇيىنشىلەپ حابارلايتىن، العاۋسىز مۇراحات الماسىپ، اعىمىزدان جارىلاتىن پروفەسسورلار ءابۋ ساقتاعانۇلى تاكەنوۆتىڭ، اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىسۇلىنىڭ، ارحيۆ وقىمىستىلارى اقىجان يگەنباەۆتىڭ، بەيسەنباي بايعاليەۆتىڭ، زيادا يجانوۆتىڭ، مارات حاساناەۆتىڭ، فەدور ءوسادچيدىڭ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ باۋىرى بولات تاۋىمبەتۇلىنىڭ (قازىر ءبارى دە مارقۇم) اسىل رۋحتارىن ەسكە الا وتىرىپ، سول ءبىر زەردەلى دە قىمبات كۇندەردىڭ بەلگىسى رەتىندە وسى تۇرمە افساناسىنداعى بارىمىزگە ورتاق وقيعا تۋرالى سولاردىڭ جازبالارىن پايدالانعاندى دۇرىس كوردىم.
«الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ قايتا جاريالانعان مۇرالارىنىڭ دەنى اتالعان عالىمداردىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىندا جانە توقسانىنشى جىلدارى باسىلىمداردا جاريالاندى. ءبىرىمىز تاپقان دەرەكتى ەكىنشىمىز كوشىرىسىپ، جاريالانىمعا ۇسىناتىنبىز. الاش ازاماتتارىنىڭ ادەبي مۇرالارىنىڭ اقتالۋىنا 1988 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن بەيرەسمي ساراپشى (ەكسپەرت) بولعان ءبىز ءۇشىن دە نامىستى شارا بولعاندىقتان دا، بۇل اعالارىمىزدىڭ سورەلەرىن شاڭ قاپتىرماي ءالسىن-ءالسىن قاعىپ، جاڭا دەرەكتەردى ىزدەستىرۋگە «جۇمساپ»، سيرەك مۇراعاتتاردى 1988-2001 جىلداردىڭ ارالىعىندا ءوزىمىز ءبىر پۇشپاعىن يلەپ جۇرگەن «جۇلدىز»، «اقيقات» جۋرنالدارىنا ۇزبەي ۇسىنىپ تۇردىق.
كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا «تۇرىمتاي بوپ - تۇسىنا، بالاپان بوپ - باسىنا كەتكەن» الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇرپاقتارى ءار تۇستان تابىلىپ، حابارى شىققاندا ولاردىڭ ەلمەن بايلانىسۋىنا سەبەپكەر بولعان دا وسى جاندار ەدى. سولاردىڭ ىشىندە «تاگلاگ» پەن «سيبلاگتا» ۇيا باسىپ قالعان داۋلەت تىنىشباەۆ، بەكتۇر ايماۋىتوۆ، ۇيىرىنە قوسىلا الماي قالعان جاناق ايماۋىتوۆ پەن مۋزا ايماۋىتوۆا، لاريسا كۇدەرينا سياقتى اقيىقتىڭ تۇلەكتەرى الماتىعا كەلگەندە بىرگە قارسى الىسىپ، قوناقجايعا ورنالاستىرىپ، شولپان احمەتقىزى بايتۇرسىنوۆا مەن گۇلنار مىرجاقىپقىزىنا جولىقتىرىپ، ءدام بولىسكەن اۋىر دا اياۋلى ساتتەرىمىز دە ورتاق ەدى. بولات تاۋىمبەتۇلى ءبىر ءسوزدى، نە دەرەكتى تياناقتاۋ ءۇشىن سوناۋ ءبىرىنشى الماتىدان ورتالىققا كۇن سايىن ەكى كەلۋگە ەرىنبەيتىن. بوزبالا شاعىندا وليمپيادالىق دەڭگەيدە ونەر كورسەتۋگە دەيىن ۇمتىلعان بولات 1956 نە 1957 جىلى ء(دال قاي جىل ەكەنىن ناقتى ەسىمە تۇسىرە المادىم - ت.ج.) وليمپيادانىڭ ىرىكتەۋ جارىسىنا جول جۇرەر الدىنا ناعاشىسى م.تىنىشباەۆتىڭ «كۇندەلىگى» مەن جازبالارىن قازىرگى مۇراجاي-ۇيىندە تۇراتىن مۇحتار اۋەزوۆكە اكەپ بەرەدى. ارادا جىل وتكەندە ۇلى جازۋشى داپتەردى وزىنە بەرىپ، مۇقيات ساقتاۋدى، ازىرشە بۇل ماسەلەنىڭ جابىق كۇيدە تۇرعانىن ايتادى. داپتەردىڭ سىرتىنا ءوز قولىمەن: «جارىقتىق! كۇنىڭ ءالى تۋادى. كەلەر كۇندەر سەنىكى!»،- دەپ جازىپ قويىپتى. وكىنىشكە وراي سول داپتەردەن قۇپيا جاعدايدا كوز جازىپ قالعانداي كورىنۋشى ەدى بىزدەرگە.
بۇل وقيعالارعا ول كىسىلەردىڭ شاكىرتتەرى دە بەلسەنە ارالاستى. اسىرەسە، بەيسەنباي بايعاليەۆتىڭ مۇراعاتتاس تا، مۇراتتاس تا قارىنداستارى، ءابۋ تاكەنوۆ پەن كەڭەس نۇرپەيىستىڭ شاكىرتتەرى سۆەتا سماعۇلوۆا مەن گۇلبانۋ جۇگەنباەۆانىڭ ىزدەنىستەرى تياناقتى دا ناتيجەلى جانە جالعاستى بولدى. ولار ءالى دە العان بەتتەرىنەن بۇرىلعان جوق. جولدارى ولجامەن ۇزارسىن! مارقۇم ب.بايعاليەۆ دۇنيەدەن وتكەن سوڭ سول ادامنىڭ رۋحىنىڭ قۇرمەتىن ەسكە الا وتىرىپ قۇراستىرعان مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ «تاڭدامالى» جيناعىنداعى العىسوزىندە گۇلبانۋ جۇگەنباەۆا تەرگەۋ ۇكىمى شىققاننان كەيىنگى الاش كوسەمىنىڭ تاعدىرى تۋرالى:
«م.تىنىشباەۆ الدىمەن ۆورونەج قالاسىنا جەر اۋدارىلدى. مۇندا ول زايىبى ء(ۇشىنشى قوساعى - ت.ج.) ءامينا يبراگيمقىزى شەيح-ءالي جانە كەنجە ۇلى داۋلەتپەن كەلىپ، موسكۆا - دونباسس تەمىر جولى قۇرىلىسىندا جۇمىس ىستەدى. جەر اۋدارىلۋ مەرزىمى 1935 جىلدىڭ جازىندا اياقتالعان سوڭ، م.تىنىشباەۆ قۋعىن-سۇرگىننىڭ مۇنىمەن توقتامايتىنىن جاقسى ءتۇسىنىپ، زايىبى مەن بالاسىن ۋفا قالاسىنداعى ءامينا يبراگيمقىزىنىڭ تۋىستارىنا جىبەرەدى. ءوزى باتىس قازاقستاننىڭ تەرريتورياسى ارقىلى تاشكەنتكە، ۇلكەن قىزى فاتاناد-بانۋگە كەلەدى. تاشكەنتتە كوپ ايالداماي، قاندىاعاش - گۋرەۆ تەمىر جولى قۇرىلىسىنا جۇمىسقا ورنالاسادى. بىراق دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلاۋىنا بايلانىستى ۇزاماي تاشكەنتكە قايتىپ ورالادى. سوندا ونى 1937 جىلى 21 ءساۋىر كۇنى وزبەك سسر-ءى ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى تۇتقىنعا الدى»،- دەگەن ماعلۇمات بەرەدى.
جوعارىدا اتالعان وقىمىستىلاردىڭ كوز قيىعى تۇسكەن بۇل دەرەكتەردى كۇدىكسىز قابىلداۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيمىن. سوندىقتان دا جانۇياسى - بىرەۋ، جارۇياسى - ۇشەۋ بولعان مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ بالالارىنىڭ تاعدىرى دا وتە تاۋقىمەتتى بولدى. ءۇش ۇياداعى ۇل مەن قىز ءبىرىن-ءبىرى كورمەي ءوستى، كەيبىرەۋى ءوزىنىڭ تۋعان باۋىرلارى بار ەكەنىن دە بىلمەي ومىردەن ءوتتى. وعان سەبەپكەر - اۋەلى تاعدىر، سودان كەيىن كەڭەستىڭ زۇلماتى. العاشقى قۇداي قوسقان قوساعى - قازاق دالاسىنا، سونىڭ ىشىندە جەتىسۋ وڭىرىنە بەلگىلى فەلدشەر باقي شالىمبەكوۆتىڭ قىزى - گۇلباھرام باقيقىزى. ساۋاتتى، سەنىمدى، مەيىربيكە ايەل. ول: «1921 ء(بىر دەرەكتە - 1923 جىل، تۇرمەدەگى كورسەتىندىگە جۇگىنسەك، 1921 جىلعا ورايلاسادى) شىمكەنتتە ادامداردى تىرىسقاق (حولەرا) ىندەتىنەن ەمدەۋ كەزىندە ينفەكتسيا جۇقتىرىپ الىپ قايتىس بولعان، سوندىقتان دا دەنەسىن كيسلوتا قۇيىپ ورتەپ جىبەرۋگە ءماجبۇر بولعان» (ەسكەندىر مۇحامەدجانۇلىنىڭ ماعلۇماتى). گۇلباھرامنان - ەسكەندىر اتتى ءبىر ۇل، فاتاناد-بانۋ، دينارزادا اتتى ەكى قىز قالادى. اكەلەرىن قولدارىنان تۇرمەگە جونەلتكەن بۇل ەكى قىز دا تاعدىر تاۋقىمەتىن قاتتى تارتىپ، جۇرەككە تۇسكەن جارالارى ەمدەلمەگەن كۇيى ومىردەن وزدى.
ال ەسكەندىر مۇحامەدجانۇلىنىڭ تاعدىرى باسقاشا قالىپتاستى. وسىناۋ بەكزاتتىعى مەن وجەتتىگى تۋمىسىنان قۇيىلىپ تۋعان، اكەسى مۇحامەدجان تەرگەۋشىلەرگە «قاراسۇيەكپىن» دەپ جازسا دا اقسۇيەك، جيىرماسىنشى جىلداردىڭ تىلىمەن ايتقاندا «ناعىز قاراتاياق» ازاماتپەن بىرگە اكەسىنىڭ اقتالۋ قۋانىشىن تۋعان ەلىندە بىرگە تويلاپ ەدىك. سونداعى بىلگەنىمىز بەن باسىلىمدارداعى، سونىڭ ىشىندە ۆ.ماريچەۆانىڭ «اكەم ءۇشىن جاۋاپ بەرگىم كەلەدى» اتتى سۇحباتىنداعى دەرەكتەردى جيناقتاي بايانداعاندا ەسكەندىر اعا ءوزىنىڭ اڭگىمەسىن تاماعىن قىرناپ قويىپ (قولدان تىنىس الدىراتىن قوندىرعىمەن جۇرەتىن):
«- اكەم ۆورونەجگە جەر اۋدارىلعان سوڭ وگەي شەشەم ءامينا يبراگيمقىزى ءىنىمىز داۋلەتپەن بىرگە سوندا كەتتى. قالانىڭ شەتىنەن پاتەر جالداپ تۇردى. مەن سول كەزدە ءوزىمنىڭ تۇسىرگەن فيلمىمە قىرۋار اقشا العان سوڭ بىردەن ۆورونەجگە تارتتىم. اكەمدى موسكۆا - دونباسس تەمىر جولىنىڭ قۇرىلىسىنا جوبالاۋ ءبولىمىنىڭ ينجەنەرى رەتىندە جۇمىسقا الىپتى. ول ۇنەمى: «مۇندا ءبىر تۇسىنىسپەستىك كەتكەن. ءبارى دە انىقتالعان سوڭ قازاقستانعا قايتىپ بارامىز»،- دەگەن ءۇمىتىن ۇزبەدى. جاناشىرلارىم ماعان: «ۆورونەجگە بارما، ءتىپتى، ءبىراز ۋاقىت اكەڭنىڭ بار ەكەنىن ۇمىت»،- دەپ كەڭەس بەردى. ماعان جۇمىس بەردى، فيلمدەرىم ءۇشىن جاقسى قالاماقى تولەدى، ۇنەمى: «اكەسى ءۇشىن بالاسى جاۋاپ بەرمەيدى»،- دەپ ەسكەرتىپ وتىردى. ال مەن: «اكەم ءۇشىن جاۋاپ بەرەمىن! جاۋاپ بەرگىم كەلەدى جانە ونىڭ ءار سوزىنە، ءاربىر ءىس-ارەكەتىنە دە جاۋاپ بەرەمىن!»،- دەدىم. جيىرما ءبىر كۇن عانا كومسومول بولدىم، اۋدان حاتشىسى اكەمنەن باس تارتۋىمدى ءوتىندى. ونىڭ تۇمسىعى بەت بولدى. 1934 جىلى مەنى تۇرمەگە وتىرعىزدى. ون جىل ءومىرىم - ءبىر تۇرمەدەن ەكىنشى تۇرمەگە، سولوۆكيدەن بەلومور-كانالعا، ودان باسقا گۋلاگقا اۋىسۋمەن ءوتتى. مەرزىمىمدى تومەنگى تاگيلدە اياقتادىم. قالتامدا كوك تيىنىم جوق. رومەن كارمەنگە: «اقشام جوق، قايدا بارارىمدى دا بىلمەيمىن»،- دەپ حات جازدىم. الماتىعا كەلسەم تاعى دا قاماپ قويۋى مۇمكىن. كارمەن اقشا جىبەرىپ، تاشكەنتكە بارۋىما كەڭەس بەردى. تاشكەنتتە «تاھير مەن زۋھرا» ءفيلمىن ءتۇسىرىپ، جولىم اشىلدى. ال «كازاحفيلمدەگى» «ونىڭ ۋاقىتى كەلەدى» اتتى فيلم ءتۇسىرىپ، ءومىر مەن ونەرگە كەتكەن ەسەمدى قايىردىم. اكەمنىڭ 1937 جىلى تاعى دا تۇتقىندالعانىن ۇزاق جىلدار بويى بىلگەمىن جوق. ونى 1959 جىلى 29 قىركۇيەك كۇنى اتىلعاننان كەيىن 19 جىلدان كەيىن اقتادى»,- دەپ باياندايتىن.
ءبىرىنشى زايىبى گۇلباھرام قايتىس بولعاننان كەيىن ءتورت جىلدان سوڭ دوسى، دارىگەر سادۋاقاس شالىمبەكوۆتىڭ جەسىرى، قازاقشا قايىرعاندا قايىن بيكەسى ازيزاعا ۇيلەنەدى. ودان تۋعان قىزى ەڭلىك مۇحامەدجانقىزى 1926 جىلى دۇنيەگە كەلدى. زيالى ءازيزا اپاي ۇزاق جىلدار بويى تۋعان اكەسىنىڭ كىم ەكەنىن جاسىرىپ كەلىپ، 1976 جىلى، ياعني، ەڭلىك مۇحامەدجانقىزى 51 جاسقا تولعاندا عانا ايتادى. ەڭلىك مۇحامەدجانقىزىمەن جوعارىدا اتالعان وقىمىستالاردىڭ قاتارىندا ساپارلاس بولىپ، كىشىلىك تانىتىپ جۇرگەن كەزىمىز دە بولدى. اكەسى تۋرالى اشىلىپ سويلەسپەيتىن، سىرىن ىشىنە ساقتاعان، مىنەزدى ادام رەتىندە ەسىمىزدە قالىپتى. شىندىعىندا دا اجە اتانعانشا اكەسىن اكە دەپ سەزىنبەگەنىنە ءوزى دە ىڭعايسىزدانعان شىعار. العاشىندا ءبىزدىڭ ويىمىزعا مۇنداي ىڭعايسىزدىق بولار دەگەن الاڭ كىرمەپتى.
مۇحامەدجان تىنىشباەۆ تۋرالى بۇل تۇرمە ءافساناسىن مىناداي نىسانالى ەستەلىكپەن اياقتاعىم كەلەدى. «الاشوردانىڭ» جەتىسۋداعى تۋىن تىككەن لەپسى، سارقانت ەلى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ اقتالىپ، كىتاپتارى جارىق كورىپ، قاشان تەمىر جول ينستيتۋتىنا ەسىمى بەرىلگەنشە تۋمالارىن جاتىرقاپ ءجۇردى. ونىڭ باستى سەبەبى، ارداگەردىڭ تۋعان جەرى قارعالىدا م.تىنىشباەۆ «قاراقشى» رەتىندە اشكەرەلەنگەن، تىنىشباي قاريانى جانە مۇحامەدجاننىڭ تۋعان تۋىستارىن اتىپ ولتىرگەن ايگىلى «قىزىل پارتيزاندار» اعايىندى مامونتوۆتاردىڭ «ەرلىگىن ماڭگى ەستە قالدىرۋعا» ارنالعان «چەركاس قورعانى» اتتى ىرگەلى ەسكەرتكىش پەن شاعىن كورسەتپە بار بولاتىن جانە «پارتيزانداردىڭ تۇقىمىنىڭ» كەۋدەسى باسىلماعان كەز ەدى. قالايدا كەشىگىپ بارىپ سول اۋىلدا تۇراتىن مال دارىگەرى بولىپ ىستەيتىن باجامىز، الدياردان بارىپ قوسىلاتىن مۇحامەدجاننىڭ ءىنىسى قازتاي ەسكەلدينوۆ ماعان حابارلاسىپ، اتاسى م.تىنىشباەۆتىڭ مەرەيتويى ەسەبىندە سالتاناتتى شارا ۇيىمداستىراتىنىن، سوعان وراي عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزگىلەرى كەلەتىنىن، مەنىڭ سوعان كومەكتەسۋىمدى ءوتىندى. باس تارتاتىن ءىس ەمەس. دەرەۋ كەڭەس نۇرپەيىسۇلىنا، ءابۋ تاكەنوۆكە، فەدور وسادچيگە، بەيسەنباي بايعاليەۆكە، بولات تاۋىمبەتكە، اقىجان يگەنباەۆقا، مارات حاساناەۆقا حابارلاسىپ، سول كۇنى عىلىمي كونفەرەنتسيانىڭ تاقىرىبىن ءبولىسىپ الدىق. ءبارى دە دايىندالدى. كۇتپەگەن وقيعا، سول جىلدارى جىلى تابىسىپ، مەنى باۋىرىنا باسا باستاعان دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆ اعامىز: ەسكەندىر مۇحامەدجانۇلى ەكەۋى جاسىنان دوس ەكەندىگىن، ءوزىن تىنىشباەۆتىڭ شاكىرتى ەسەپتەيتىنىن، قاپالداعى ساناتوريگە دەمالۋعا بارا جاتقاندارىن، سودان قارعالىداعى سالتاناتقا قاتىساتىنىن، عالىمداردىڭ باراتىنىنا قۋاناتىندىعىن، سوندا كەزدەسۋگە ۋادە بەرەتىنىن - ايتتى. بۇل بىزگە بەرىلگەن تاپسىرما بولاتىن. سوندا دا مارات پەن بولات، ف.وسادچي، اقىجان اعا بارا المادى. كەيىن ولار بۇعان قاتتى وكىندى. ونىڭ ەسەسىنە ەڭلىك اپايمەن ديدارلاسا ءجۇرۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. سالتانات تا، كونفەرەنتسيا دا، بايگە دە ءساتتى ءوتتى. ديمەكەڭ مەن ەسكەندىر اعا ەكەۋى ءوزارا قالجىڭداسىپ قويىپ بار قىزىققا قاتىسىپ، الماتىدا كەزدەسەتىن بولىپ ۇشارالعا اتتانىپ كەتتى. ءبىز الماتىعا كەلىپ شاڭىمىزدى قاعىپ جاتقاندا ديمەكەڭنىڭ نەمەرە بالاسى ديار جىلاپ تۇرىپ، ەل اعاسىنىڭ الاكولدە دۇنيەدەن قايتقانىن حابارلادى.
ءيا، جاقسىنىڭ جانى دا جاقسىنىڭ جولىندا ماڭگىلىك ۇياسىنا قوندى. اراعا جىل سالماي ەسكەندىر اعا دا دۇنيەدەن وزدى.
مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ ءۇشىنشى جاماعاتى قۇمىق قىزى ءامينا يبراگيمقىزى شەيح-ءالي مەن ودان تۋعان ۇلى داۋلەت تۋرالى پروفەسسور ءابۋ ساقتاعانۇلى تاكەنوۆتىڭ «تۇركىستاندا» جارىق كورگەن «تىنىشباەۆتىڭ ەكىنشى ۇلى تابىلدى» دەپ اتالاتىن سوڭعى جاريالانىمىن ىقشامداپ ۇسىنۋدى پارىزىم دەپ ەسەپتەيمىن. جوعارىدا اتى اتالعان وقىمىستىلاردىڭ ءبارىن ورتاق كوڭىل-كۇيگە بولەگەن بۇل ماقالادا مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ جانۇياسىنىڭ تاۋقىمەتتى دە تراگەديالىق تاعدىرى تولىق قامتىلعان.
ءا.تاكەنوۆ: «...بۇل ارادا بىرنەشە جۇمباقتىڭ سىرىن اشۋعا تۋرا كەلەدى. بىرىنشىدەن، مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ «حالىق جاۋى» تاڭباسىنان ارىلعانىنا (1956) دا 40 جىل بولىپتى. داۋلەت ونى بىلەدى ەكەن. ەكىنشىدەن، ونىڭ اعاسى - حالىق ءارتيسى، تۇڭعىش قازاق كينووپەراتورى ەسكەندىر تىنىشباەۆ 1995 جىلى 1 كوكەكتە عانا دۇنيە سالدى. سوندا ەسكەندىر ىنىسىنەن حاباردار بولماعانى ما؟ ماسەلە سوندا، حاباردار بولعان. وعان دالەل - داۋلەتتىڭ ەسكەندىرمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتى. فوتوسۋرەت 1968-1969 جىلدارى ۋفادا وتكەن قازاقستان مادەنيەتىنىڭ ونكۇندىگىندە تۇسىرىلسە كەرەك. ال ودان بەرى دە 30 جىلعا تاياۋ ۋاقىت ءوتىپتى. بىراق اعالى-ءىنىلى تىنىشباەۆتار ارالاسپاعانعا ۇقسايدى. سوڭعى جىلدارى م.تىنىشباەۆتىڭ كىتاپتارى دا جارىق كورىپ، وعان ەسكەرتكىشتەر قويىلىپ، تۋعان جەرىندە اس بەرىلدى ء(بىز جوعارىدا ايتىپ وتكەن سالتانات). استانادا (الماتىدا - ت.ج.) ونىڭ اتىندا كوشە دە بار. بىراق داۋلەت بۇل جونىندە حابارسىز بولىپ شىقتى، ال اعاسى ەسكەندىردىڭ قايتىس بولعانىن دا ءبىزدىڭ حاتىمىزدان ەستىپتى. بىزگە جولداعان ەكىنشى حاتىندا ول ءوزىنىڭ ەلمەن بايلانىسى بولماعانىن بىلايشا بايانداپتى:
«ەسكەندىردىڭ ءولىمى تۋرالى سىزدەردەن ۇلكەن وكىنىشپەن ەستىدىم، ونىمەن حات-حابار الىسۋدى ماعان جازباپتى (ول مەنىڭ كىنامنان ەمەس), سوندىقتان ءبىز ونىڭ تۋىستارىنان دا قايعىلى حاباردى ۋاقىتىندا ەستي المادىق. ول مەنى قازاقستانمەن ويشا عانا بايلانىستىراتىن. ءوزىنىڭ قارىنداستارى جايىندا دا ماعان ەشتەڭە ايتپاي كەتتى. مەنى قازاقستانمەن بايلانىستىراتىن ءبىر-اق نارسە، ول - رەسەيدىڭ پاسپورتى. وندا: «ۇلتى - قازاق، تۋعان جەرى - الماتى، اكەسى - مۇحامەدجان»، - دەپ جازىلعان».
مۇحامەدجان دا، كەيىن ەسكەندىر دە جاس ازاماتتىڭ بولاشاعىنا «حالىق جاۋى» دەگەن اتاق زيانىن تيگىزبەۋىن ەسكەرىپ، داۋلەتتىڭ شەيحالي اتىن الىپ ءجۇرۋىن ويلاسا كەرەك. ەسكەندىر اعا ءوز ەستەلىكتەرىندە، بىزبەن سويلەسكەندە دە، شەشەسى گۇلباھرام (الماتىداعى بەلگىلى فەلدشەر باقي شالىمبەكوۆتىڭ قىزى) 1921 جىلى شىمكەنتتە تىرىسقاق (حولەرا) اۋرۋىن ەمدەۋ كەزىندە ينفەكتسيا جۇقتىرىپ ولگەنىن، سوندىقتان دەنەسىن كيسلوتا قۇيىپ ورتەپ جىبەرگەنىن ايتقان-دى. ودان كوپ كەيىن ءوزىنىڭ قۇمىق دوسى پروفەسسور شەيحاليدىڭ قارىنداسى اميناعا ۇيلەنگەنىن ەسىنە الىپ: «ءامينا اكەمە جاقسى جار بولدى. 1932 جىلى ۆورونەجگە ايدالعاندا دا اكەممەن بىرگە كەتتى»، - دەگەن بولاتىن. ءامينادان ۇل قالعانىن ايتپاپ ەدى. ونىڭ ءمانىن ەندى عانا تۇسىندىك. «حالىق جاۋى» اتانعان ادامعا جاقىن ءجۇرۋ قاۋىپسىز ەمەستىگىن ەسكەندىر اعا ءوز باسىنان وتكەرگەن ەدى. ول 1934 جىلى اكەسىنە - ۆورونەجگە بارىپ، قايتار جولىندا ماسكەۋدە كگب-ءنىڭ تىرناعىنا ىلىككەن بولاتىن. ءسويتىپ ءومىرىنىڭ ون جىلىن سولوۆەتسكىدە، اقتەڭىز-بالتىق كانالىن دا، تومەنگى تاگيلدا گۋلاگ لاگەرلەرىندە وتكىزدى.
وسى ارادا 80-جىلداردىڭ سوڭىندا ەسكەندىر اعايمەن العاشقى تانىسقانىم ەسىمە تۇسەدى. مەن م.تىنىشباەۆتىڭ ەڭبەكتەرىن جيناپ شىعارعىم كەلەدى دەگەن ويىمدى ءبىلدىرىپ، اكەسى جايلى كەيبىر ەستەلىكتەرىن تىڭدادىم. سودان بەرى ەسكەندىر اعايمەن ەتەنە جاقىنداستىق. م.تىنىشباەۆتىڭ سارقانداعى اسىندا دا بىرگە بولدىق ء(تىپتى 1995 جىلى جاڭا جىلمەن قۇتتىقتاپ تەلەفون سوققانى بار). مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ تۋعان جەرىندەگى وسى جيىنعا ەلىمىزدىڭ بەلگىلى قوعام قايراتكەرى دىنمۇحامەد قوناەۆ اعامىز دا قاتىناسىپ، ءسوز سويلەدى. ول كىسى كەزىندە مۇحامەدجان تىنىشباەۆقا تيەسىلى قۇرمەت، دارىپتەۋ جاساي الماعانىنا وكىنىش ءبىلدىرىپ ەدى. ومىرىندە ينجەنەر تىنىشباەۆپەن كەزدەسە دە الماپتى. وكىنىشكە وراي، بۇل ديماش اقساقالدىڭ حالىق الدىنداعى سوڭعى ءسوزى بولىپ شىقتى.
ەسكەندىر اعاي وتە ساق كىسى بولاتىن، كورىنگەنگە سىر اشپايتىن جانە ساياساتقا سەنبەيتىن. سونداعى ماعان قويعان شارتى: ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ ۇيىمىزگە قاتىناسپايىق، كەزدەسۋ ءۇشىن تەلەفون ارقىلى كەلىسىپ، ۇيدەن تىس جەردە سويلەسۋىمىز كەرەك. وسى شارت ءار ۋاقىتتا ساقتالىپ كەلدى. بۇنىڭ بارىنە: تۋىس-باۋىرلاردى ءبىر-بىرىنەن، اتا-انانى بالالارىنان ايىرعان، ءتىپتى اتى-ءجونىن دە جاسىرۋعا ءماجبۇر ەتىپ، ارالارىن الشاقتاتقان ستالينيزم، ءتوتاليتاريزمنىڭ سۇم زامانى كىنالى ەدى...
ەندىگى حاباردى داۋلەت مۇحامەدجانۇلىنىڭ وزىنە بەرەلىك. داۋلەتتىڭ حاتى (تۇپنۇسقاسى ورىس تىلىندە جازىلعان):
«قۇرمەتتى پروفەسسور تاكەنوۆ، سالەمەتسىز بە!
سىزگە حات جازىپ وتىرعان مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ ۇلى - داۋلەت. ءبىزدىڭ قارىم-قاتىناسىمىز اۋەل باستان سەنىمدى سيپات الۋ ءۇشىن مەن سىزگە ءوزىمنىڭ تۋعاندىعىم تۋرالى كۋالىكتىڭ، اكەمنىڭ اقتالعانى تۋرالى انىقتامانىڭ جانە ونىڭ فوتو-سۋرەتىنىڭ (سىرتىنداعى جازۋ: «مەملەكەتتىك دۋما. 1907 ج.) كسەروكوشىرمەسىن جىبەرىپ وتىرمىن.
ءبىزدىڭ مۇناي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا گۋرەۆتەن (اتىراۋ - ءا.ت.) كەلگەن ءبىر قازاق مۇنايشىسىنان مەن كەزدەيسوق اكەمنىڭ «يستوريا كازاحسكوگو نارودا» دەگەن كىتابى الماتىدا باسىلاپ شىققانىن ەستىپ، ارينە، شەكسىز قۋاندىم. وكىنىشكە وراي، ول ماعان تەك ءسىزدىڭ بايعاليەۆپەن (بەيسەنباي - ۇلتتىق عىلىمي اكادەميكسىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى - ءا.ت.) بىرىگىپ جازعان كىرىسپەنىڭ ءبىر بولىگىن جانە كسەروكوشىرمەسىن عانا جىبەرىپتى. ءوزىڭىز بايقاعان بولارسىز. مەن ءۇشىن بۇل مۇلدە جەتكىلىكسىز، ەندى مەن ءسىزدىڭ قاتىسۋىڭىزبەن شىققان اكەمنىڭ كىتابىن العىم كەلەدى. ءسوز جوق، كىتاپتى ساتىپ الۋعا جانە جولعا كەتكەن قارجىنى وتەر ەدىم. ەكىنشى جاعىنان، ەگەر اكەمنىڭ ەڭبەكتەرىن جاريالاۋ جالعاسسا، مەنىڭ دە پايدام تيەتىن سياقتى، ويتكەنى مەندە ءبىرسىپىرا، ارينە، كوپ ەمەس ماتەريال بار.
قىسقاشا ءوزىم تۋرالى: مەن ءوز فاميليامدى (شەيحالي - ءا.ت.) اكەمنىڭ تالابىنا ساي الىپپىن. اكەم ۇستالىپ كەتكەندە شەشەمە وسىلاي دەپ حابارلاپتى. ءوزىڭىز دە بىلەتىن بولارسىز، مەن اكەمنىڭ ەكىنشى نەكەلى ايەلىنەن (ناعىندا ءۇشىنشى - ت.ج.) تۋعانمىن. مەنىڭ انام - شەيحالي ءامينا يبراگيمقىزى، ۇلتى - قۇمىق، تەگى - داعىستاننان. ونىڭ تۋىستارى مۇحامەدجاندى ءتىپتى سانكت-پەتەربۋرگتا وقىعان كەزىنەن بىلەدى ەكەن. ولار، مۇسىلمان جاستارى، گەنەرال شەيحاليدىڭ ۇيىندە كەزدەسسە كەرەك.
اكەم سوڭعى رەت 1937 جىلى تۇتقىندالعاننان كەيىن ءبىز شەشەممەن بىرگە، ونىمەن تۋىس ناعاشى اپامنىڭ قولىندا ۋفادا تۇردىق. مەكتەپتى، ودان سوڭ مۇناي ينستيتۋتىن ءبىتىردىم. عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا قىزمەتكە تۇردىم، كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادىم. دوكتورلىق ديسسەرتاتسيامدى، ويدا-جوقتا باشقۇرتستاننان تىس جەردە ۇزاق ۋاقىت قىزمەت اتقارۋىما بايلانىستى، ءتامامداپ ۇلگەرمەدىم، تاقىرىپ بويىنشا جارىققا شىققان 70-تەن اسا ەڭبەكتەرىم بار. عزي-ندا مەن عىلىمي-زەرتتەۋ ءبولىمىن باسقاراتىنىمدى، «باشقۇرتستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىمى مەن تەحنيكاسىنا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر» دەگەن قۇرمەتتى اتاعىم بار ەكەنىن ايتسام، ماقتاندى دەمەسسىز.
مەنىڭ اسقار اتتى ۇلىم - مەتاللتانۋشى، فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قىزىم ادەليا - دارىگەر. جۇبايىم - مۋزىكا مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى، قازىرگى كەزدە زەينەتكەر. حاتىمنىڭ ادرەس بويىنشا سىزگە تيەتىنىنە تولىق سەنبەگەندىكتەن، وسىمەن اياقتايمىن. ءسىزدىڭ حابارىڭىزدى اسىعا كۇتەمىن.
قۇرمەتپەن جانە يگى تىلەكتەرمەن داۋلەت شەيحالي (تىنىشباەۆ). 30.05.95 جىل».
...تۇڭعىش قازاق ينجەنەرى ەسكەندىردىڭ بايانداۋىنشا، وتە تىندىرىمدى، ۇقىپتى بولسا كەرەك. مىسالى، ءوزىنىڭ باي كىتاپحاناسىنداعى كىتاپتارىن ءتۇن ىشىندە-اق تۇرعان جەرىنەن تاۋىپ الا بەرەدى ەكەن. ۇيىنە ءجيى كەلەتىن تۇرار رىسقۇلوۆقا العان كىتاپتاردى ورىنىنان اۋىستىرماۋدى ەسكەرتەدى ەكەن. داۋلەتتىڭ حاتىنان ونىڭ ناعاشىسى جانە مۇحامەدجاننىڭ دوسى، پروفەسسور ءداۋىت ماحمۇدۇلى شەيحالي تۋرالى حاباردار بولدىق. ول كىسى مۇحامەدجانمەن قۇرداس (1879 جىلى تۋعان), ينجەنەر-مەليوراتور. 1927-1944 جىلدارى الماتى تاجىريبە ستانتسياسىندا كاۋچۋكتى وسىمدىكتەر اگروتەحنيكاسىن زەرتتەگەن، كوپتەگەن اۋدانداردا كۇرىش وسىرۋمەن تۇڭعىش رەت اينالىسقان ەكەن. وسىعان بايلانىستى ءداۋىت شەيحاليدى تالدىقورعان وبلىسىندا كۇرىش ءوسىرۋ تاجىريبەسىن جۇرگىزگەنى جايىندا ەسكەندىر اعايدىڭ ايتقاندارى ويىمىزعا ورالدى. 1944 جىلدان باستاپ داعىستان اۋىلشارۋاشىلىعى ينستيتۋتىندا كافەدرا باسقارعان. داعىستان اسسر عىلىمىنا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر. 1951 جىلى قايتىس بولعان... سونىمەن قاتار قۇمىقتار قاقىندا «قۇمىقتار حيكاياسى» اتتى شەجىرەنىڭ دە اۆتورى.
مىنە، ەكى تۇركى حالىقتارىنىڭ تەكتى تۇقىمىنان تاراعان داۋلەت باۋىرىمىزدىڭ حاتىنا بايلانىستى ازىرگە بىلگەندەرىمىز وسى».
ءبىزدىڭ دە مۇحامەدجان تىنىشباەۆ تۋرالى ازىرگە بىلگەندەرىمىزدىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسىنداي.
ال تۇرمە ءافساناسىنا قاتىستى قامتىلماعان ماعلۇماتتار وزگە كۋالاردىڭ ايعاقتارىندا قوسىمشا دەرەك رەتىندە كەلتىرىلەدى.
ازىرشە ءتامات-ءتامام.
(جالعاسى بار)
"اباي-اقپارات"
