Qytaydaghy sheteldik studentterding bir-birimen ózara aralasuy jәne kóptegen jaghdayda týsinisip ketui tez de, al kerisinshe osy elde qansha úzaq jýrgendikterine qaramastan, solardyng basym bóligining qytaylyqtarmen sonshalyqty sinisip ketui qiyn. Jәne bir bayqaghanym - bәrimiz bir qazaqtyng balasy bolsaq ta, Qazaqstannyng qazaghy men Qytay qazaqtarynyng til tabysuy da kóp oryndala bermeytin qúbylys. Beyne bir eki el arasyndaghy shekara bizding sana-sezimderimiz ben oi-týsinigimizding de arasyn bólip túrghanday... Nelikten búlay?! Jaqsy, múnyng sebebin biri - orystildiler de, ekinshisi - taza qazaqtildiler dep týsindireyik. Al qazaq tilinde taza sóileymiz degen biz siyaqty qazaqtarmen de nege qoyan-qoltyq aralasa almaydy? (Nemese aralasa almaymyz?) Osy jәne qytay-qazaq qarym-qatynasy tóniregindegi basqa da saualdarmen Júmabekpen kezdestim. Júmabek Almabekúly - men oqyp jatqan oqu oshaghynyng studenti. Qytaydyng Altay aimaghynda tughan qazaq. Qazaq elin syrtynan baqylap, qazaqqa qatysty janalyqtardy qalt jibermey oqyp jýretin izdenimpaz, kózi ashyq, kókiregi oyau azamat. Men Qytaygha kelgeli bizding qarym-qatynasymyz tәp-tәuir. Kóptegen taqyrypta ashyq sóilesetin bolghandyqtan da Júmabekti osy joly taghy da әngimege tarttym:

Qytaydaghy sheteldik studentterding bir-birimen ózara aralasuy jәne kóptegen jaghdayda týsinisip ketui tez de, al kerisinshe osy elde qansha úzaq jýrgendikterine qaramastan, solardyng basym bóligining qytaylyqtarmen sonshalyqty sinisip ketui qiyn. Jәne bir bayqaghanym - bәrimiz bir qazaqtyng balasy bolsaq ta, Qazaqstannyng qazaghy men Qytay qazaqtarynyng til tabysuy da kóp oryndala bermeytin qúbylys. Beyne bir eki el arasyndaghy shekara bizding sana-sezimderimiz ben oi-týsinigimizding de arasyn bólip túrghanday... Nelikten búlay?! Jaqsy, múnyng sebebin biri - orystildiler de, ekinshisi - taza qazaqtildiler dep týsindireyik. Al qazaq tilinde taza sóileymiz degen biz siyaqty qazaqtarmen de nege qoyan-qoltyq aralasa almaydy? (Nemese aralasa almaymyz?) Osy jәne qytay-qazaq qarym-qatynasy tóniregindegi basqa da saualdarmen Júmabekpen kezdestim. Júmabek Almabekúly - men oqyp jatqan oqu oshaghynyng studenti. Qytaydyng Altay aimaghynda tughan qazaq. Qazaq elin syrtynan baqylap, qazaqqa qatysty janalyqtardy qalt jibermey oqyp jýretin izdenimpaz, kózi ashyq, kókiregi oyau azamat. Men Qytaygha kelgeli bizding qarym-qatynasymyz tәp-tәuir. Kóptegen taqyrypta ashyq sóilesetin bolghandyqtan da Júmabekti osy joly taghy da әngimege tarttym:

- Sening oiynsha, nege búlay, Júmeke? Osynyng bir úshy Qytaydyng sosia­listik sayasy jýiesimen baylanysyp jatqan joq pa? Yaghni, adamnyng tәuel­siz oi-sanasyn bú­gha­laytyn búl jýiening yqpaly bar dep oilamaysyng ba dege­nim ghoy... - Ras, til mәselesi deyin desem, oghan kele qoymaydy. Ana bir jyldary men Beyjin­de oqyghanymda qazaqtildi qazaq jigittermen otyrysta bolghanmyn. Sonda aramyzda aitar sóz, ortaq әngimemiz bolmady... Sondyqtan, múnyng sebebin birdi-ekili faktormen týsindirip ketu qiyndau. Biraq sizding sózinizding de jany bar. Qansha degenimen de, kim ne aitsa da bizding - Qytaydaghy qazaq qoghamynyng qytaylasyp bara jatqany shyndyq! Qytaydyng zany men sayasatyna tәueldi halyq bol­ghandyqtan tipti búl jaghdaydyng ózi tabighy zandylyq ta siyaqty. Ol degeniniz, biz qoghamdyq pikir qalyptastyru, adam qúqyqtary jayynda talas-tartystar jýrgizuden joq qoghambyz degen sóz. Búl da jogharyda atalghan mәse­lening bir sebebi osy ghoy dep oilaymyn... - Qazaqstan aqparat qú­raldary taratyp jatqan kýndelikti janalyqtardan qol ýzbey, internet pa­raq­­shalary arqyly Qa­zaq­standa bolyp jatqan jalpy jaghdaylargha qa­tys­ty qazaq qoghamynyng pikirle­rin oqyp túrasyn... Seni tanghaldyratyn nemese sening pikirine qayshy kele­tin dýniyeler bar ma? - Maghan Qazaqstan qogha­my­nyng Qytaydan qorqatyny kónilime qonynqyramaydy. Qytay әsker jiberip basyp alady eken degen siyaqty negizsiz әngimeni kóp qozghaydy. Menin­she, búl Qazaqstanda Qytay elin zertteytin arnayy instituttardyng joqtyghynan, әri sinolog mamandarynyng saraptamalyq maqalalarynyng azdyghynan dep oilaymyn. Sóitedi de, әrkim ózinshe pikir taratady... - Sonda sening oiynsha Qazaqstannyng Qytaydan qorghanbauy kerek pe? - Joq, olay degenim emes. Aytqym kelgeni, Qytay tarihtan qarasanyz da esh uaqytta bireuge soghys ashyp, ne bolmasa basqany jaulap kirgen halyq emes. Kerisinshe, talaylardyng ezgisin kóp kórgen... Bar mәsele qytaydyng sanynda bolyp otyr... Meninshe, Qytay Ortalyq Aziya elderine qatysty eki maqsatty ghana kózdeydi. Onyng biri - ekonomikalyq mýdde. Qazir Qazaqstannyng iri jol qúrylystaryn jýrgi­zip, al olardyng alpauyt múnay kompaniyalary Qazaqstannyng múnayyna ortaqtasty. Búl degeniniz, bәrinen búryn Qytay Qazaqstangha san myndaghan júmys kýshin kirgi­zip otyr. Erteng sol júmys­ker­lerding Qazaqstandy tú­raqtap qalmauyna eshkim, eshqanday kepildik bere almaydy. Qazaqstan әsirese, aldymen osydan saqtanuy kerek! Ári geosayasatty ký­sheytu qajet. Mysaly, Europanyng kóptegen iri qalalarynda qy­tay audandary men kósheleri bar. Ol kósheler kýn sayyn "úzaryp", audandar "úlghayyp" jatyr. Qytaygha manyzdy kelesi bir mәsele - Qazaqstan qo­ghamynyng túraqtylyghy. Qytay Ortalyq Aziya elderinde týrli terrorlyq býlikshilikting bolmauyna mýmkindiginshe kónil bólip keledi. Jaqynda ghana ShYÚ-nyng Qytayda ótken kezekti jiylysynda, Qytay Ortalyq Aziya elderining qauipsizdigine baghyttalghan arnayy baghdarlama ýshin taghy da 10 mlrd.dollar qarajat bóletinin mәlimdedi. Osy úiym arqyly Shynjan aymaghynyng túraqtylyghyn saqtap qalghysy keledi. Qazaqstanda alda-jalda qandayda bir jaghday tuynday qalsa, ol qazaqtar kóp shoghyrlanghan sol Shynjang aimaghyna min­detti týrde yqpaly bolady, sóitip, túraqsyzdyq ornaydy dep esepteydi. Jalpy, Qa­zaq­stan Qytaygha "aspanasty eli" dep oghan bas kóte­rip qaramay, kerisinshe, ózimen qatar qoyyp, teng dә­re­jede qarauy kerek. Al negizinen Qazaqstangha qorghanu kerek bolsa, saqtyqty eng aldymen Reseyden bastaghany dúrys qoy. Qazirgi Re­seyding Qazaqstangha yqpaly kýn sanap artyp barady. Qazaq qoghamyndaghy til mәse­lesi, jalpy qazaqtyng últtyq mýddesine qatysty dýniyelerge Resey­ding tikeley әseri óte kýshti dep esepteymin. - Al Qazaqstannyng Qy­tay­dan alary ne, senin­she? - Qazaqstan Qytaydyng úsaq-týiek zattaryn tasudan birtindep bolsyn aryla bastaudyng joldaryn qarastyruy kerek. Odan da kishigirim óndiris oshaqtaryn kóshiru memleket ýshin әldeqayda tiyimdi bolar edi. Shaghyn biyz­nesting osy týrin damytsa Qazaqstandaghy júmyssyzdyq mәselesine de az da bolsa auyzdyq bolugha septigin tiygi­zeri sózsiz edi. Negizi búl Qazaqstan siyaqty bildey bir memleket ýshin asa qiyn sharua emes. Odan keyin otandyq tauarlardy jasqanbay Qytaygha eksportqa shygharu qajet. Áldekimder "Qytaygha bizding tauar kerek bolmas?!" deytin shyghar. Búl - qate týsinik. Jaqynda ghana bir janalyqtan oqyp qaldym: Qytaydyng KunMini qalasynda ótken bir halyqaralyq jәrmenkede, Ontýstik Afrikanyng bir azamaty Qazaqstannyng kondiy­ter­lik ónimin satqan eken. Tәtti, taza qúramdy shokoladtardy sondaghy halyqtyng birden talap alyp ketkenin jazady. Búl neni bildiredi? Meyli, qay elding bolmasyn túrmys jaghdayy jaqsy halqy qashanda sapaly tauar tútynady degen sóz. Qytay zat óndirude әlemning aldynghy shebinde túr desek te, múnda­ghy auqatty jandar tipti qarapayym túrmys zattarynyng ózin sol Europadan alady. Sondyqtan Qazaqstan ýshin otandyq tauar ónimderin damytuy óte payda әkeletin jol dep aitar edim. - Qazirgi tanda osyndaghy qazaq otbasylary ýshin Qazaqstangha qonys au­daru mәselesi qanshalyqty manyzdy? - Múndaghy qazaqtardy men keminde eki topqa bóletin edim. Biri (әsirese Altay qazaqtary) - "Biz túryp jatqan jer - atam zamannan qazaqtyng jeri. Biz eshqayda da barmaymyz" deytinder. Biraq búlardyng qytaylaspauyna erik qalmay bara jatyr. Óitkeni ondaghy qazaq mek­tepterining bәrin jauyp tastady deuge keledi. Qazir ana tilimiz, әdebiyetimiz qa­tardaghy pәnderding biri ghana bolyp qaldy. Bir sózben ait­sam, qazir auylgha barsanyz jas balalar aldynyzdan qytaysha amandasyp jýgirip shyghatyn jaghdaygha jettik. Qazaqshasyn mýldem úmytqan jastar kóbeyip jatyr. Ekin­shi bir topqa (memlekettik júmystaghylar men enbek jasyndaghy azamattar) Qytay sayasaty azyn-aulaq júmysyn berip, jaghdayyna qaraylasyp, búl til, últ mәselesi ja­yynda olargha tipti tereni­rek oilanugha erik tughyzbay otyr. Álgi tili qazaq bolghanymen de jýregi qazaq dep sogha almaytyn, qazaqsha oilay almaytyn dýbәralar osyndaydan payda bolmaushy ma edi?! Al jalpy aitqanda, Qazaqstangha birjola barugha niyettiler kóp. Biraq sol qonys audaru sayasaty olar ýshin auyr tiyip jatyr. Nege ekeni týsiniksiz, әsirese, Qazaqstan jaghy kóp auyrtpalyq jasap otyrghan siyaqty... - Sonda sening oiynsha naghyz qazaq qayda ózi? - Qazaqtardy jerge bólip qaramayyq. Óz tilinde maqtanyshpen sóileytin, últ mýd­desin qashanda bәrinen biyik qoyatyn, dini men dilin saqtaghan, erkin oily qazaqtyng azat úldary men qyzdary qayda bolmasyn bar. Jәne el erte­ni solargha amanattalady. - Qazaqqa aitar uәjing bar ma? - Qytaydaghy qazaq agha­yyndardyng mәselesin sóz qylghan әr janalyq osyndaghy qandastarynyzdy eleng etkiz­bey qoymaydy. "Qazaqstangha qúr alaqan kelmey, bilimimen, enbek kýshimen kelsin..." degen siyaqty pikirler sizder jaqta jii aitylady. Dúrys! Qazaqstan deytin jas el ýshin biz siyaqty halyqtyng manday teri kerek. Ony barlyghymyz qoldaymyz. Qolymyzdan keletin kómekti ayanyp qalayyq dep túrghan joqpyz. Kerisinshe, bir tamshy manday terimiz tógil­se, sol Qazaqstan ýshin bolsa eken deytin azamattarda san joq. Alayda onday talapty jalpygha birdey qoygha bolmaydy ghoy. Bireuding densaulyghy jaramaydy, endi biri qart boluy mýmkin degen siyaq­ty... Bәrin ait ta birin ait, bizderding mandayymyzda "Qazaq" dep jazylyp, jýre­gimiz "Qazaq" dep soghyp túrady. Meyli, qanshalyq bilimdi, Qazaqstangha paydasy bolsyn, bizder basqa elden kelip Qazaqstannyng azamattyghyn alyp jatqan ózge últtardan әrdayym bir saty joghary túruymyz kerek dep oilaymyn. Sebebi bizding qanymyz da, janymyz da - Qazaq! Sondyqtan osyndaghy әr qa­zaqtyng Qazaqstannan ýlesi bar dep esepteymin. Birde­neni tyndyryp ketpese de, osynda jýrgen әr qazaq balasy ózining qazaq ekenin esh uaqytta esinen shygharmaghan. Tipti olardyng ensesin kóterip jýretini - sol "Qazaq" degen sóz ghana boluy mýmkin. Sondyqtan da Qytaydaghy bauyrlary jayynda oghash oy bildirip, kónilge su sepkendey qylatyn auyr sózder aitylmasa eken deymin. - Salmaqty oy aitqanyna raqmet! Aman bol, bauyrym!

Ertay Nýsipjanov, Qytaydyng Sheniyan qalasyndaghy Soltýstik-shyghys uniyversiytetining magistranty.

"Jas Alash" gazeti