قىتايداعى شەتەلدiك ستۋدەنتتەردiڭ بiر-بiرiمەن ءوزارا ارالاسۋى جانە كوپتەگەن جاعدايدا ءتۇسiنiسiپ كەتۋi تەز دە، ال كەرiسiنشە وسى ەلدە قانشا ۇزاق جۇرگەندiكتەرiنە قاراماستان، سولاردىڭ باسىم بولiگiنiڭ قىتايلىقتارمەن سونشالىقتى سiڭiسiپ كەتۋi قيىن. جانە بiر بايقاعانىم - ءبارiمiز بiر قازاقتىڭ بالاسى بولساق تا، قازاقستاننىڭ قازاعى مەن قىتاي قازاقتارىنىڭ تiل تابىسۋى دا كوپ ورىندالا بەرمەيتiن قۇبىلىس. بەينە بiر ەكi ەل اراسىنداعى شەكارا بiزدiڭ سانا-سەزiمدەرiمiز بەن وي-تۇسiنiگiمiزدiڭ دە اراسىن ءبولiپ تۇرعانداي... نەلiكتەن بۇلاي؟! جاقسى، مۇنىڭ سەبەبiن بiرi - ورىستiلدiلەر دە، ەكiنشiسi - تازا قازاقتiلدiلەر دەپ تۇسiندiرەيiك. ال قازاق تiلiندە تازا سويلەيمiز دەگەن بiز سياقتى قازاقتارمەن دە نەگە قويان-قولتىق ارالاسا المايدى؟ (نەمەسە ارالاسا المايمىز؟) وسى جانە قىتاي-قازاق قارىم-قاتىناسى توڭiرەگiندەگi باسقا دا ساۋالدارمەن جۇمابەكپەن كەزدەستiم. جۇمابەك المابەكۇلى - مەن وقىپ جاتقان وقۋ وشاعىنىڭ ستۋدەنتi. قىتايدىڭ التاي ايماعىندا تۋعان قازاق. قازاق ەلiن سىرتىنان باقىلاپ، قازاققا قاتىستى جاڭالىقتاردى قالت جiبەرمەي وقىپ جۇرەتiن iزدەنiمپاز، كوزi اشىق، كوكiرەگi وياۋ ازامات. مەن قىتايعا كەلگەلi بiزدiڭ قارىم-قاتىناسىمىز ءتاپ-ءتاۋiر. كوپتەگەن تاقىرىپتا اشىق سويلەسەتiن بولعاندىقتان دا جۇمابەكتi وسى جولى تاعى دا اڭگiمەگە تارتتىم:

قىتايداعى شەتەلدiك ستۋدەنتتەردiڭ بiر-بiرiمەن ءوزارا ارالاسۋى جانە كوپتەگەن جاعدايدا ءتۇسiنiسiپ كەتۋi تەز دە، ال كەرiسiنشە وسى ەلدە قانشا ۇزاق جۇرگەندiكتەرiنە قاراماستان، سولاردىڭ باسىم بولiگiنiڭ قىتايلىقتارمەن سونشالىقتى سiڭiسiپ كەتۋi قيىن. جانە بiر بايقاعانىم - ءبارiمiز بiر قازاقتىڭ بالاسى بولساق تا، قازاقستاننىڭ قازاعى مەن قىتاي قازاقتارىنىڭ تiل تابىسۋى دا كوپ ورىندالا بەرمەيتiن قۇبىلىس. بەينە بiر ەكi ەل اراسىنداعى شەكارا بiزدiڭ سانا-سەزiمدەرiمiز بەن وي-تۇسiنiگiمiزدiڭ دە اراسىن ءبولiپ تۇرعانداي... نەلiكتەن بۇلاي؟! جاقسى، مۇنىڭ سەبەبiن بiرi - ورىستiلدiلەر دە، ەكiنشiسi - تازا قازاقتiلدiلەر دەپ تۇسiندiرەيiك. ال قازاق تiلiندە تازا سويلەيمiز دەگەن بiز سياقتى قازاقتارمەن دە نەگە قويان-قولتىق ارالاسا المايدى؟ (نەمەسە ارالاسا المايمىز؟) وسى جانە قىتاي-قازاق قارىم-قاتىناسى توڭiرەگiندەگi باسقا دا ساۋالدارمەن جۇمابەكپەن كەزدەستiم. جۇمابەك المابەكۇلى - مەن وقىپ جاتقان وقۋ وشاعىنىڭ ستۋدەنتi. قىتايدىڭ التاي ايماعىندا تۋعان قازاق. قازاق ەلiن سىرتىنان باقىلاپ، قازاققا قاتىستى جاڭالىقتاردى قالت جiبەرمەي وقىپ جۇرەتiن iزدەنiمپاز، كوزi اشىق، كوكiرەگi وياۋ ازامات. مەن قىتايعا كەلگەلi بiزدiڭ قارىم-قاتىناسىمىز ءتاپ-ءتاۋiر. كوپتەگەن تاقىرىپتا اشىق سويلەسەتiن بولعاندىقتان دا جۇمابەكتi وسى جولى تاعى دا اڭگiمەگە تارتتىم:

- سەنiڭ ويىڭشا، نەگە بۇلاي، جۇمەكە؟ وسىنىڭ بiر ۇشى قىتايدىڭ سوتسيا­ليستiك ساياسي جۇيەسiمەن بايلانىسىپ جاتقان جوق پا؟ ياعني، ادامنىڭ تاۋەل­سiز وي-ساناسىن بۇ­عا­لايتىن بۇل جۇيەنiڭ ىقپالى بار دەپ ويلامايسىڭ با دەگە­نiم عوي... - راس، تiل ماسەلەسi دەيiن دەسەم، وعان كەلە قويمايدى. انا بiر جىلدارى مەن بەيجiڭ­دە وقىعانىمدا قازاقتiلدi قازاق جiگiتتەرمەن وتىرىستا بولعانمىن. سوندا ارامىزدا ايتار ءسوز، ورتاق اڭگiمەمiز بولمادى... سوندىقتان، مۇنىڭ سەبەبiن بiردi-ەكiلi فاكتورمەن ءتۇسiندiرiپ كەتۋ قيىنداۋ. بiراق سiزدiڭ ءسوزiڭiزدiڭ دە جانى بار. قانشا دەگەنiمەن دە، كiم نە ايتسا دا بiزدiڭ - قىتايداعى قازاق قوعامىنىڭ قىتايلاسىپ بارا جاتقانى شىندىق! قىتايدىڭ زاڭى مەن ساياساتىنا تاۋەلدi حالىق بول­عاندىقتان تiپتi بۇل جاعدايدىڭ ءوزi تابيعي زاڭدىلىق تا سياقتى. ول دەگەنiڭiز، بiز قوعامدىق پiكiر قالىپتاستىرۋ، ادام قۇقىقتارى جايىندا تالاس-تارتىستار جۇرگiزۋدەن جوق قوعامبىز دەگەن ءسوز. بۇل دا جوعارىدا اتالعان ماسە­لەنiڭ بiر سەبەبi وسى عوي دەپ ويلايمىن... - قازاقستان اقپارات قۇ­رالدارى تاراتىپ جاتقان كۇندەلiكتi جاڭالىقتاردان قول ۇزبەي، ينتەرنەت پا­راق­­شالارى ارقىلى قا­زاق­ستاندا بولىپ جاتقان جالپى جاعدايلارعا قا­تىس­تى قازاق قوعامىنىڭ پiكiرلە­رiن وقىپ تۇراسىڭ... سەنi تاڭعالدىراتىن نەمەسە سەنiڭ پiكiرiڭە قايشى كەلە­تiن دۇنيەلەر بار ما؟ - ماعان قازاقستان قوعا­مى­نىڭ قىتايدان قورقاتىنى كوڭiلiمە قونىڭقىرامايدى. قىتاي اسكەر جiبەرiپ باسىپ الادى ەكەن دەگەن سياقتى نەگiزسiز اڭگiمەنi كوپ قوزعايدى. مەنiڭ­شە، بۇل قازاقستاندا قىتاي ەلiن زەرتتەيتiن ارنايى ينستيتۋتتاردىڭ جوقتىعىنان، ءارi سينولوگ ماماندارىنىڭ ساراپتامالىق ماقالالارىنىڭ ازدىعىنان دەپ ويلايمىن. سويتەدi دە، اركiم وزiنشە پiكiر تاراتادى... - سوندا سەنiڭ ويىڭشا قازاقستاننىڭ قىتايدان قورعانباۋى كەرەك پە؟ - جوق، ولاي دەگەنiم ەمەس. ايتقىم كەلگەنi, قىتاي تاريحتان قاراساڭىز دا ەش ۋاقىتتا بiرەۋگە سوعىس اشىپ، نە بولماسا باسقانى جاۋلاپ كiرگەن حالىق ەمەس. كەرiسiنشە، تالايلاردىڭ ەزگiسiن كوپ كورگەن... بار ماسەلە قىتايدىڭ سانىندا بولىپ وتىر... مەنiڭشە، قىتاي ورتالىق ازيا ەلدەرiنە قاتىستى ەكi ماقساتتى عانا كوزدەيدi. ونىڭ بiرi - ەكونوميكالىق مۇددە. قازiر قازاقستاننىڭ iرi جول قۇرىلىستارىن جۇرگi­زiپ، ال ولاردىڭ الپاۋىت مۇناي كومپانيالارى قازاقستاننىڭ مۇنايىنا ورتاقتاستى. بۇل دەگەنiڭiز، بارiنەن بۇرىن قىتاي قازاقستانعا سان مىڭداعان جۇمىس كۇشiن كiرگi­زiپ وتىر. ەرتەڭ سول جۇمىس­كەر­لەردiڭ قازاقستاندى تۇ­راقتاپ قالماۋىنا ەشكiم، ەشقانداي كەپiلدiك بەرە المايدى. قازاقستان اسiرەسە، الدىمەن وسىدان ساقتانۋى كەرەك! ءارi گەوساياساتتى كۇ­شەيتۋ قاجەت. مىسالى، ەۋروپانىڭ كوپتەگەن iرi قالالارىندا قى­تاي اۋداندارى مەن كوشەلەرi بار. ول كوشەلەر كۇن سايىن "ۇزارىپ", اۋداندار "ۇلعايىپ" جاتىر. قىتايعا ماڭىزدى كەلەسi بiر ماسەلە - قازاقستان قو­عامىنىڭ تۇراقتىلىعى. قىتاي ورتالىق ازيا ەلدەرiندە ءتۇرلi تەررورلىق بۇلiكشiلiكتiڭ بولماۋىنا مۇمكiندiگiنشە كوڭiل ءبولiپ كەلەدi. جاقىندا عانا شىۇ-نىڭ قىتايدا وتكەن كەزەكتi جيىلىسىندا، قىتاي ورتالىق ازيا ەلدەرiنiڭ قاۋiپسiزدiگiنە باعىتتالعان ارنايى باعدارلاما ءۇشiن تاعى دا 10 ملرد.دوللار قاراجات بولەتiنiن مالiمدەدi. وسى ۇيىم ارقىلى شىڭجاڭ ايماعىنىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاپ قالعىسى كەلەدi. قازاقستاندا الدا-جالدا قاندايدا بiر جاعداي تۋىنداي قالسا، ول قازاقتار كوپ شوعىرلانعان سول شىڭجاڭ ايماعىنا مiن­دەتتi تۇردە ىقپالى بولادى، ءسويتiپ، تۇراقسىزدىق ورنايدى دەپ ەسەپتەيدi. جالپى، قا­زاق­ستان قىتايعا "اسپاناستى ەلi" دەپ وعان باس كوتە­رiپ قاراماي، كەرiسiنشە، وزiمەن قاتار قويىپ، تەڭ ءدا­رە­جەدە قاراۋى كەرەك. ال نەگiزiنەن قازاقستانعا قورعانۋ كەرەك بولسا، ساقتىقتى ەڭ الدىمەن رەسەيدەن باستاعانى دۇرىس قوي. قازiرگi رە­سەيدiڭ قازاقستانعا ىقپالى كۇن ساناپ ارتىپ بارادى. قازاق قوعامىنداعى تiل ماسە­لەسi, جالپى قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسiنە قاتىستى دۇنيەلەرگە رەسەي­دiڭ تiكەلەي اسەرi وتە كۇشتi دەپ ەسەپتەيمiن. - ال قازاقستاننىڭ قى­تاي­دان الارى نە، سەنiڭ­شە؟ - قازاقستان قىتايدىڭ ۇساق-تۇيەك زاتتارىن تاسۋدان بiرتiندەپ بولسىن ارىلا باستاۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋى كەرەك. ودان دا كiشiگiرiم ءوندiرiس وشاقتارىن كوشiرۋ مەملەكەت ءۇشiن الدەقايدا تيiمدi بولار ەدi. شاعىن بيز­نەستiڭ وسى ءتۇرiن دامىتسا قازاقستانداعى جۇمىسسىزدىق ماسەلەسiنە دە از دا بولسا اۋىزدىق بولۋعا سەپتiگiن تيگi­زەرi ءسوزسiز ەدi. نەگiزi بۇل قازاقستان سياقتى بiلدەي بiر مەملەكەت ءۇشiن اسا قيىن شارۋا ەمەس. ودان كەيiن وتاندىق تاۋارلاردى جاسقانباي قىتايعا ەكسپورتقا شىعارۋ قاجەت. الدەكiمدەر "قىتايعا بiزدiڭ تاۋار كەرەك بولماس؟!" دەيتiن شىعار. بۇل - قاتە تۇسiنiك. جاقىندا عانا بiر جاڭالىقتان وقىپ قالدىم: قىتايدىڭ كۋنمين قالاسىندا وتكەن بiر حالىقارالىق جارمەڭكەدە، وڭتۇستiك افريكانىڭ بiر ازاماتى قازاقستاننىڭ كوندي­تەر­لiك ءونiمiن ساتقان ەكەن. ءتاتتi, تازا قۇرامدى شوكولادتاردى سونداعى حالىقتىڭ بiردەن تالاپ الىپ كەتكەنiن جازادى. بۇل نەنi بiلدiرەدi? مەيلi, قاي ەلدiڭ بولماسىن تۇرمىس جاعدايى جاقسى حالقى قاشاندا ساپالى تاۋار تۇتىنادى دەگەن ءسوز. قىتاي زات وندiرۋدە الەمنiڭ الدىڭعى شەبiندە تۇر دەسەك تە، مۇندا­عى اۋقاتتى جاندار تiپتi قاراپايىم تۇرمىس زاتتارىنىڭ ءوزiن سول ەۋروپادان الادى. سوندىقتان قازاقستان ءۇشiن وتاندىق تاۋار ونiمدەرiن دامىتۋى وتە پايدا اكەلەتiن جول دەپ ايتار ەدiم. - قازiرگi تاڭدا وسىنداعى قازاق وتباسىلارى ءۇشiن قازاقستانعا قونىس اۋ­دارۋ ماسەلەسi قانشالىقتى ماڭىزدى؟ - مۇنداعى قازاقتاردى مەن كەمiندە ەكi توپقا بولەتiن ەدiم. بiرi (اسiرەسە التاي قازاقتارى) - "بiز تۇرىپ جاتقان جەر - اتام زاماننان قازاقتىڭ جەرi. بiز ەشقايدا دا بارمايمىز" دەيتiندەر. بiراق بۇلاردىڭ قىتايلاسپاۋىنا ەرiك قالماي بارا جاتىر. ويتكەنi ونداعى قازاق مەك­تەپتەرiنiڭ ءبارiن جاۋىپ تاستادى دەۋگە كەلەدi. قازiر انا تiلiمiز، ادەبيەتiمiز قا­تارداعى پاندەردiڭ بiرi عانا بولىپ قالدى. بiر سوزبەن ايت­سام، قازiر اۋىلعا بارساڭىز جاس بالالار الدىڭىزدان قىتايشا امانداسىپ جۇگiرiپ شىعاتىن جاعدايعا جەتتiك. قازاقشاسىن مۇلدەم ۇمىتقان جاستار كوبەيiپ جاتىر. ەكiن­شi بiر توپقا (مەملەكەتتiك جۇمىستاعىلار مەن ەڭبەك جاسىنداعى ازاماتتار) قىتاي ساياساتى ازىن-اۋلاق جۇمىسىن بەرiپ، جاعدايىنا قارايلاسىپ، بۇل تiل، ۇلت ماسەلەسi جا­يىندا ولارعا تiپتi تەرەڭi­رەك ويلانۋعا ەرiك تۋعىزباي وتىر. الگi تiلi قازاق بولعانىمەن دە جۇرەگi قازاق دەپ سوعا المايتىن، قازاقشا ويلاي المايتىن ءدۇبارالار وسىندايدان پايدا بولماۋشى ما ەدi?! ال جالپى ايتقاندا، قازاقستانعا بiرجولا بارۋعا نيەتتiلەر كوپ. بiراق سول قونىس اۋدارۋ ساياساتى ولار ءۇشiن اۋىر تيiپ جاتىر. نەگە ەكەنi تۇسiنiكسiز، اسiرەسە، قازاقستان جاعى كوپ اۋىرتپالىق جاساپ وتىرعان سياقتى... - سوندا سەنiڭ ويىڭشا ناعىز قازاق قايدا ءوزi? - قازاقتاردى جەرگە ءبولiپ قارامايىق. ءوز تiلiندە ماقتانىشپەن سويلەيتiن، ۇلت ءمۇد­دەسiن قاشاندا بارiنەن بيiك قوياتىن، دiنi مەن دiلiن ساقتاعان، ەركiن ويلى قازاقتىڭ ازات ۇلدارى مەن قىزدارى قايدا بولماسىن بار. جانە ەل ەرتە­ڭi سولارعا اماناتتالادى. - قازاققا ايتار ءۋاجiڭ بار ما؟ - قىتايداعى قازاق اعا­يىنداردىڭ ماسەلەسiن ءسوز قىلعان ءار جاڭالىق وسىنداعى قانداستارىڭىزدى ەلەڭ ەتكiز­بەي قويمايدى. "قازاقستانعا قۇر الاقان كەلمەي، بiلiمiمەن، ەڭبەك كۇشiمەن كەلسiن..." دەگەن سياقتى پiكiرلەر سiزدەر جاقتا جيi ايتىلادى. دۇرىس! قازاقستان دەيتiن جاس ەل ءۇشiن بiز سياقتى حالىقتىڭ ماڭداي تەرi كەرەك. ونى بارلىعىمىز قولدايمىز. قولىمىزدان كەلەتiن كومەكتi ايانىپ قالايىق دەپ تۇرعان جوقپىز. كەرiسiنشە، بiر تامشى ماڭداي تەرiمiز توگiل­سە، سول قازاقستان ءۇشiن بولسا ەكەن دەيتiن ازاماتتاردا سان جوق. الايدا ونداي تالاپتى جالپىعا بiردەي قويۋعا بولمايدى عوي. بiرەۋدiڭ دەنساۋلىعى جارامايدى، ەندi بiرi قارت بولۋى مۇمكiن دەگەن سياق­تى... ءبارiن ايت تا بiرiن ايت، بiزدەردiڭ ماڭدايىمىزدا "قازاق" دەپ جازىلىپ، جۇرە­گiمiز "قازاق" دەپ سوعىپ تۇرادى. مەيلi, قانشالىق بiلiمدi, قازاقستانعا پايداسى بولسىن، بiزدەر باسقا ەلدەن كەلiپ قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن الىپ جاتقان وزگە ۇلتتاردان ءاردايىم بiر ساتى جوعارى تۇرۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. سەبەبi بiزدiڭ قانىمىز دا، جانىمىز دا - قازاق! سوندىقتان وسىنداعى ءار قا­زاقتىڭ قازاقستاننان ۇلەسi بار دەپ ەسەپتەيمiن. بiردە­ڭەنi تىندىرىپ كەتپەسە دە، وسىندا جۇرگەن ءار قازاق بالاسى ءوزiنiڭ قازاق ەكەنiن ەش ۋاقىتتا ەسiنەن شىعارماعان. تiپتi ولاردىڭ ەڭسەسiن كوتەرiپ جۇرەتiنi - سول "قازاق" دەگەن ءسوز عانا بولۋى مۇمكiن. سوندىقتان دا قىتايداعى باۋىرلارى جايىندا وعاش وي بiلدiرiپ، كوڭiلگە سۋ سەپكەندەي قىلاتىن اۋىر سوزدەر ايتىلماسا ەكەن دەيمiن. - سالماقتى وي ايتقانىڭا راقمەت! امان بول، باۋىرىم!

ەرتاي ءنۇسiپجانوۆ، قىتايدىڭ شەنيان قالاسىنداعى سولتۇستiك-شىعىس ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ ماگيسترانتى.

"جاس الاش" گازەتى