Búl oqigha elimizding azattyghyna qol jetkizgen 1991 jyldyng 16 jeltoqsanynan tura 69 kýn ótkende Bayqonyr gharysh ailaghynda oryn alghan edi. Osy oqighanyng basy-qasynda jýrgen jambyldyq jauynger Saghadildә Ýsibәliyev 1970 jyly ómirge keldi. Oblysymyzben attas audannyng «Qyzyl Oktyabri» újymsharynyng tumasy. Ol 1986 jyly mektep bitire salysymen Almaty auyl sharuashylyghy institutynyng ekonomika fakulitetine synaq tapsyrady. Alayda algebra pәninen sýrindi. Qalayda joghary oqu ornyna týsudi armandaghan bozbala ile-shala qújattaryn Almatydaghy poliytehnikalyq instituttyng dayyndyq kursyna tapsyrady.

Ol kursta oqyp jýrgende Jeltoqsan oqighasynyng kuәgeri boldy. Auyldan qalagha kelgen jasy on altydan jana ghana asqan Saghadildә búl kýnderi bәlendey belsendilik tanytqan joq. Ózi ómir sýrip jatqan Sovet elinde, onyng ishinde momaqan qazaq arasynda múnday dýrbeleng tuatyny ýsh úiyqtasa týsine kirmegen. Oqudan shyghyp ketem be dep qoryqqany ras. Degenmen shiyrek ghasyr boyy ýzdiksiz el tizginin ústap kelgen, kishkene kezinen pir tútatyn Dinmúhamed Qonaevty taban astynan qyzmetinen alyp, ornyna aty-jóni belgisiz bireudi әkelip otyrghyzghany jayly tosyn oqigha estigen elding ashu-yzasyn, narazylyghyn tughyzdy. Saghadildә sol topty qoldaushylardyng qatarynda boldy. Ong men solyn tolyq ajyratpaghan jas júlqynyp toptyng aldyna shyqqan joq. Saghadildә soghan qaramastan Jeltoqsan oqighasynyng zardabyn shekti. Qalaysha deysiz?! Keler jazda dayyndyq kursyn tәmamdap, synaqty óte joghary baghamen tapsyrghan bozbalagha tau-ken fakulitetining dekany, ózimizding qarakóz qazaqtyng balasy bet-auzy shimirikpesten: – Sen konkurstan ótpeysin. Ontýstik oblystardyng ókilderine shekteu qoyylghan. Tez qújattaryndy al da, Qarataudaghy «poliytehtyn» filialyna tapsyr. Auyldan shyqqan «qazaqbaylargha» sol da jetedi, – dep jýzindegi kekesindi jasyrmay, kesimdi sózin aitty. Únjyrghasy týsken Saghadilda amal joq Qarataudaghy filialgha oralyp, tau-ken salasyn elektrlendiru men avtomatika fakulitetine qabyldandy. Ýsh jyl sonda oqyghannan keyin jas jigit 1990 jyldyng 17 jeltoqsanynda armiya qataryna shaqyryldy. Anketalyq mәlimetterine kóz salghan bólimshe komandirleri, bes minutsyz joghary bilimdi, mamandyghy elektrmen tikeley sabaqtas bolashaq injenerdi №20 alanqaydaghy aspaly kran mashiniysi mamandyghyn mengeretin alty ailyq kursqa jiberedi. Siyrek mamandyq tizgindegen Saghadildә әsker qyzmetinde jýrgende asa qinalghan joq. Jeke basy әskery shendiler tarapynan qysym da kórmedi. Ataqty gharysh ailaghyna tap bolghan jauynger jan-jaghyna tamsana, tanyrqay qaraydy. Ana túrghan №110 alanqay «Energiya-Buran» úshyratyn oryn. « № 113 alanqay da  úshyrghysh raketalar men qondyrghylardy qúrastyratyn biyiktigi 12 qabat ýiding dengeyine jetetin jabyq angar bar» – deydi biletinder. Onyng qasynda injener-konstruktorlar men tehniyk-qyzmetkerlerge arnalghan qalashyq oryn tepken. Gharysh saparyna attanugha әzir kezekti qondyrghy segiz qatar relisti jolmen úshyru alanyna jetkiziledi. №9 alanqay taghy solay jalghasyp jatyr... Almatydaghy әigili Jeltoqsan oqighasynan keyin Bayqonyrdaghy әskery bólimning rota, vzvod komandirlerinen bastap, kishigirim serjanttaryna deyin qazaqtargha «últshylsyndar» dep qoqanday bastady. 1991 jylghy 16 jeltoqsanda Qazaqstan aldynda ghana irgesi shayqalyp, birjolata qúlaghan KSRO-nyng qúramynan shyqqany Bayqonyrdy әbden iyemdenip alghan әskery basshylyqtyng shamyna tiydi. Qazaq jigitterine qayta-qayta tiyisip, tyrnaq astynan kir izdeuge kóshti. Sәl-pәl kemshilik kórse, jerden jeti qoyan tapqanday quanyp, qamaydy, úrady. Qazaq halqynyng atyna: «Sender óz aldaryna el bola almaysyndar» degen siyaqty qiyas sózderdi aityp, namysqa tiyedi. Naghyz «Otyrsa – opaq, túrsa – sopaqtyn» keri. Dýrbeleng qarsanyndaghy әskery garnizondaghy ahual turaly qatardaghy jauynger, sol kezde shtabta hatshyreferent bolyp qyzmet istegen, әsker qataryna 1991 jyly Shymkentten shaqyrylghan Qanat Serikbaev aragha on-on bes jyl uaqyt salyp bylay deydi: – Bayqonyr әskery gornizonyndaghy ofiyserlerding deni Mәskeude súryptaudan ótip kelgender. Kópshiligi dóreki, júmys uaqtysynda ýnemi ishkilik iship, «qyzara bórtip» jýredi. Múnda Qazaqstannan, onyng ishinde auyldyq jerlerden kelgenderding әskery ómiri ózgelerden góri tym auyr. Bolar-bolmas aghattyq ýshin tayaq jeydi, kezekten tys kezekshilikke qoyady, bir auyz qarsy sóz aitqan jauyngerdi gaupvahtagha jauyp tastaydy. Tasqamaqqa týskenderdi ayausyz jazalap, azaptaydy. Onda túrghan kezekshining bәri iri deneli, әsker qataryna alynghangha deyin sportpen shúghyldanghan, Reseyde tuyp-ósken jigitter. Olardyng kópshiligi balalar ýiinde tәrbiyelenip, ata-ana meyirimin kórmey ósken adamdy ayaudy bilmeytin qatygezder. Qoldarynda – avtomat, belderinde – rezinke shoqpar men kisen. Birde gaupvahtagha týsken almatylyq dosymnyng aitqany kýni býginge deyin esimnen ketpeydi. «Ayyptylardy» qar ýstinde jalanayaq jýgirtedi eken. Ýsh-tórt kýnde bir mәrte ghana auyzdaryna ystyq tamaq tiyedi. Aghash tósek tanghy saghat 5-te jinalyp alynady da búdan keyin jauynger múzday beton edende shiynelin tósep otyrady.Olardyng auzynan: «Baran», «Tvari», «Glupoe jivotnoe v dvuh nogah», «Ýngirde tuyp-óskender» degen siyaqty ar-namysty taptaytyn balaghat sózder shyghady. Joghary lauazymdy ofiyserlerding esirgeni sonshalyq soldattardy jaqyn mandaghy «Aqay», «Tóretam» siyaqty stansalarda túratyn tamyr-tanystaryna (bótelkeles dostaryna) basybayly qúl, tegin júmys qoly retinde «syigha» tartatyn. Osy siyaqty basynushylyq kele-kele qazaqtar arasyndaghy jappay narazylyqqa úlasty. Búl oqigha 1992 jyldyng 23- 25 aqpan kýnderi oryn aldy. Keshki tekseristen keyingi saghat 20.00 men 21.00-ding arasy. Kenet kazarmanyng kórshi otsekterinen aiqay-shu shyqty. Alghash Saghadildә: «Qazaqtar basqa últ ókilderimen tóbelesip jatyr ma?» – dep te qaldy. Ne bolghanyn bilu ýshin sol jaqqa jýgirdi. Qyrghyn tóbelesting ýstinen týsti. Qazaq soldattary ofiyserler men serjanttardy quyp jýrip sabauda. Ashulanghan jigitterdi toqtatayyn dese qany qarayghan tobyrdyng boy beretin týri joq. Ábden ashynyp, kózderine qan tolghan. Búlardyng bәri de beytanys jigitter. Ne isterin bilmey sasqanynan kapitan jәne agha leytenant shenindegi eki ofiyserdi arashalau ýshin óz rotasynyng jigitterimen qalqalap túra qaldy. Ashuly tobyr әzer degende sózge keldi. Olardyng aituynsha: «Ofiyserler әbden teperish kórsetken, tyrnaq astynan kir izdep, úrypsoghady. Sәl qarsylyq tanytsa gaupvahtagha jatqyzyp qinaydy. Birer jigitti azaptap óltirgen. Birnesheuin sabap mýgedek etken...». Saghadildә olardy sabasyna týsiru ýshin: – Jigitter, ofiyserdi úrghandaryng ýshin jazalanasyndar. Jaghdaydy beker ushyqtyrmandar, – dep basu aitty. – Joq, búlardyng әbden qorlyghy ótti. Aldymyzda bir-aq jol túr. Keudemizde jan barda namysymyzdy taptatpaymyz. Ádilettik jolynda qyrshyn janymyzdy qisaq arman joq. Ólsek te jaghasyna jarmasyp óleyik. Tәuekel, jastyghymyzdy ala ketemiz. Biz ózimizding tughan jerimizde, tәuelsiz Qazaqstanda jýrgende nege qorlyq kóremiz? Olardyng 1986 jylghy qazaq halqyna, beybit sheruge shyqqan jastaryna jasaghan jauyzdyghyn úmytpaymyz, – dep qasarysyp túryp aldy. Elimizding tәuelsizdik alghanyna arqalanghan jigitter rayynan qaytar emes. Saghadildә oryn alghan jaghdayda qalaysha әreket jasau qajettigin ishtey oy eleginen ótkizdi. Jauyngerler KSRO kezinde armiya qataryna alynyp ant bergender. Qazir búrynghy Odaq taraghan, Qazaqstan tәuelsiz el. Sondyqtan tәrtip búzghandardy әskery tribunalmen sottay almas. Degenmen tәuelsizdik alghan elimizding Qaruly Kýshteri qúrylmaghan. Ne Tuymyz, ne әnúranymyz joq. Basqasyn bylay qoyghanda memlekettik shekara da bekemdelmegen. Shyntuaytyna kelgende, qazaq sarbazdary Resey әskerining qúramynda. Áskery tәrtip boyynsha kimning qol astynda jýrsen, sonyng shotyn soghugha tiyissin. Bizding jigitter ýshin qolaysyzdyq tughyzatyn da, qolbaylau bolatyn da osy jaghday. – Qazaqstannyng egemendikke qoly jetkeni keshe ghana. Bizding Qaruly Kýshterimiz әli qúrylghan joq. Etek-jenimizdi jinap, qaz túryp ketkenshe biraz uaqyt kerek. Jana ýkimetting bizdi qorghaugha shamasy jete me, jetpey me? – ol jaghy belgisiz. Olardyng memleketting irgesin qalau ýshin atqarar basqa da sharualary jetip jatyr. Orystarmen teketiresetindey qolda qaru joq. Qarusyz adam – qauharsyz. Ata-babamyz jetpis jyldan beri shydap keldi. Biz de shamaly shydayyq, sodan keyin jaghday týzeler. Qazir múzday qarulanghan әskerge qarsy shyqsaq әp-sәtte qyryp salmay ma? Auylda tileulerindi tilep, eki kózderi tórt bolghan ata-analaryng sarghaya kýtip otyr. Bolashaqtaryng aldarynda. Ashu ýstinde arandap, jas jandaryndy bosqa qiyasyndar ma? – degen uәjgha qyzu qandy jigitterding birazy jibigendey boldy. – Aytqanynnyng jóni bar. Jan-jaqtan habaryng bar, joghary oqu ornynda oqyp kelgen kózi ashyq, kónili oyau jigit ekensin. Jaraydy sózindi tyndayyq. Ózing basshy bol. Biraq alghan betimizden qaytpaymyz. Áueli tasqamaqta eki kózi tórt bolyp jatqan dostarymyzdy shygharyp alayyq – dedi. Osynday berik baylamgha kelgen qalyng dýrmek gaupvahtadaghy jigitterdi qútqaryp alu ýshin kosmodromdaghy barlyq qúrylys júmystaryna iyelik etetin №118 alanqaydaghy qúrylys basqarmasyna bet aldy. Gaupvahta sonyng ishinde. Ony kýndiz-týni qaruly kýzet qorghaydy. Osy eki ortada myndaghan qazaq jauyngeri ayaghynan tik túrdy. Qara júmysqa jegilgen soldattardy erteli-kesh qúrylys nysandaryna aparypәkeletin «ZIYL-131» markaly ýsti brezentpen jabylghan qorapty jýk mashinalaryna mingen dýrmek komendaturany betke aldy. Eng aldynghy kólikte Saghadildә otyr, qasyndaghy jýrgizushi Semey ónirinen kelgen jigit, tanystyghy joq, tek janama esimi – «Kitaes» ekeni este qalypty. Beybit bitimge baratynyn bildiru ýshin kýrekting sabyna appaq jastyq qapty ilip aldy. Komendaturagha kiretin qaqpanyng auzyna jaqyndaghanda mashinalar toqtady da , ishtegilerge belgi berdi. Sol-aq eken, jogharydaghy «qarauyl múnarasynan» aldymen eki dýrkin aspangha oq atyldy da artynsha avtomat kezegi asfalit joldy әrli-berli shalghylap ótti. Odan keyin myltyqtyng oqpanynan shyqqan oq darbaza aldyn da tizilip túrghan avtomashinalargha qaray qarsha borady. Saghadildә otyrghan avtomashinanyng kabinasyna búrshaqsha satyr-sútyr tiyip jatyr. Rulidegi sarbaz jenil jaraqat aldy. Saghadildә ony kabinadan shygharyp, jaqyn mandaghy topyraq týsirilgen ýimekting tasasyna jasyrdy. Artyna qarasa qaptaghan qalyng toptyng qarasy kórinbeydi, jerge jabysyp joq bolghan. Qybyr etken jan joq. Jata berse oqqa úshatynyn sezgen Saghadildә ornynan jaylap kóterildi de, eki qolyn kótergen kýii garnizon darbazasyna qaray qadam basty. Qolynda tayaqqa baylanghan aq jalau. Tura qarsy aldan týsken projektordyng shaqyrayghan jaryghynan týk kórer emes. Áyteuir, kózsiz kóbelektey algha jýrip keledi. Bir mezgilde mandayyna jәne eki shekesine súp-suyq Kalashnikov avtomatynyng ýsh únghysy birdey tirelgenin bayqady. «Bitken jerim osy shyghar» – degen jaman oy keldi. Osy sәtte arttaghy jatqan ondaghan myng qarusyz jauynger Otan soghysy jayly kinolarda kórsetetin jau okobyna úmtylghan sarbazdarday bir mezgilde atoy salyp algha úmtyldy. Mynaday jankeshti kórinisting kuәsi bolghan soldattar qapelimde esterin jighansha qalyng top olardy qagha-magha ashyq túrghan darbazagha lap qoydy. Saghadildә artynan kelgen dostaryn toqtatyp, garnizon ofiyserlerine gaupvahtada jatqan onshaqty jazyqsyz jigitti shygharyp beruin talap etti. «Kóp qorqytady,tereng batyrady» demekshi qarusyz qazaqtardyng mynaday kózsiz batyrlyghynan seskengen komandirler artyq sózge kelmey talaptaryn taban astynda oryndady. Búlar túrghan Leninsk (qazirgi Bayqonyr) qalasy Reseyding menshigi. Múnda ózge memleketting zany jýredi. Endigi maqsat qaytse de ózderin qauipsiz sanaytyn tәuelsiz Qazaqstangha qarasty Tóretamgha jetu. Memlekettik organdar Qazaqstan iyeliginde, әri onda túratyndardyng kóbi qazaq. Jigitterding qaryndary ash. Bireuler UMS-ty búzyp ishinen birneshe bólke nan, búqtyrylghan et siyaqty konserviler alyp shyqty. Keybir pysyq sarbazdar ýstindegi kónetoz kiyimderin japjana formagha auystyryp aldy, «ZIYL-131» avtomashinalaryna mingen ondaghan myng adam №9 alanqaygha jinaldy. Arasynda taysaqtap, keyin shegingender de kezikti. Álginde ózderimen birge shyqqan eki avtomashinadaghy sarbazdar jeme-jemge kelgende boytasalap, qashyp ketken. Soghan qaramastan sarbazdar legi arta týsti. Tizilgen avtokeruen tang ata Tóretamgha kelip jetti. Toptyng basshysy Saghadildә osyndaghy garnizon ishine kirip, ondaghy túraqqa avtomashinalardy zandy týrde tapsyrdy.Osy jerdegi jauyngerler әskery plasta әdettegidey ertengi sapqa túryp jatyr eken. Bayqonyrdan sharshap kelgen sarbazdar solardyng janymen qatar-qatar sapta túrghan kýii temir jol vokzalyna qaray ayandady. Vokzalgha jete bergende olardyng aldynan polisiya tosqauyly kezikti. Qarasy kóp emes. Ár avtomashina tasasynda eki milisionerden túr. Qoldaryndaghy tabelidik qarularyn kezenip alghan. Jauyngerlerding qarusyz ekenin kórgen tosqauyl basshysy, kózildirik kiygen ishki ister polkovniygi tasadan shyghyp, boy kórsetti. Qolyndaghy avtomaty kezeuli. – Aghay, bizdi týnde orystar atqylap edi, endi sizder myltyq kezeysizder me? – dedi sasqalaqtaghan Saghadildә. – Qazaqsyndar ma? – IYә, qazaqpyz, aramyzda bóten eshkim joq. Búl qadamgha әbden qorlyq kórip, japa shekkendikten bardyq. – Bizge kavkazdyqtardan qúralghan bir top búzaqy tәrtip búzyp qashty, – dep edi. Aldaghan eken, – dep jónge keldi. Búlardan әngimege tolyq qanyqqan son: – Saspandar, endi senderdi biz qorghaymyz, – dep júbatty. Qasynda podpolkovnik serigi bar. Olardyng artynan jergilikti «Azat» partiyasynyng ókili shyghyp,bolghan jaygha tolyq qanyqty. Búdan bólek qarapayym kiyingen memlekettik qauipsizdik komiytetining bir qyzmetkeri jýrdi. Qolynda qysqartylghan sholaq «AKA-71» avtomaty bar. Ashylyp sóilemese de sarbazdargha ish tartatyn synayly.

Sol kezde «Azat» partiyasyn belsendilerining úiymdastyruymen jergilikti túrghyndar qarasy kóbeydi. Bәri qandastaryna qol úshyn beruge әzir. Jergilikti túrghyndar beyne bir joryqtan jenispen oralghan qosyndy qarsy alghanday erekshe qúrmet-qoshemet tanytty. Vokzal aldyna qúrylghan ashyq sahnada kórkemónerpazdar óz ónerlerin ýzbey kórsetip jatty. Aspangha Shәmshining «Mening Qazaqstanym» siyaqty patriottyq әnder әueledi. Ortalyq jәne jergilikti televiziya ókilderimen kezdesu tap sol jerde ótti. Garnizon bastyghy, generalmayor Chuharev qat ardaghy jauynger S.Ýsibәliyevpen jeke sóilesti. Qasynda jýrgen ofiyserler sarbazdy kinәli etip shygharghysy keldi. Saghadildә generaldan qaymyqqan joq: – Joldas general. Janjaldy úiymdastyrugha mening esh qatysym joq. Shataq kórshiles otsekterde oryn aldy. Búl búryn oilastyrylmaghan taban astynda stihiyaly týrde tughan qarsylyq. Jauyngerler kórgen zorlyq-zombylyqtan әbden ashynghan. Olardy shamamnyng kelgeninshe toqtatugha tyrystym. Eki ofiyserdi keudemizben tosyp arashalap qaldyq, senbeseniz ózderinen súranyz. Shiyelenisting sony qandy qyrghyngha úlaspas ýshin ashuly jauyngerlerdi toqtatugha tyrystym. Sol ýshin toptyng tizginin uaqytsha qolyma alghanym ras. Kópshilik mening sózime toqtaugha kelisti. Onyng búl sózin batalion komandiyri de quattady. Qauipsizdik komiytetining beytanys jauapty ofiyseri Saghadildәning qasynan bir eli qalmay birge jýrdi. Kerek kezinde onyng әreketin qoldap, qorghady. Jýzderi týtikken joghary әskery shendiler týtip jeyin dese boylaryna singen eski әdet boyynsha «ýsh әrip» ókilinen kәdimgidey qaymyghatyn tәrizdi. Topqa kezdeysoq basshylyq jasaghan qazaq jigitin týtip jeyin dese kýsh kórsete almay dinkeleri qúrydy.

Kadrda sarbaz S.Ýsibәliyevting beynekamera obektiyvi aldynda dausy efirge shyqpay túrsa da,taysalmay, jasqanbay sóilep túrghan beynesi «Vremya» jurnalisteri týsindirmesining fonynda anyq kórinip túrdy. Ertesine әskery bólimshening joghary shendi ofiyserleri men generaldary sarbazdardyng stihiyalyq basshysy – Saghadildәni Tóretamdaghy shtabqa taghy shaqyrdy. Tórde kileng generaldar men joghary shendi ofiyserler otyr. Bәlkim, búl kezde Qazaqstan men Reseyding basshylyghy arasynda telefon jәne diplomatiyalyq kanaldar arqyly kelissózder jýrip jatqan bolar. Áyteuir, Gharysh ailaghyndaghy Resey qaruly kýshterining basshylyghy qúrylysshy bataliondarynyng jauyngerlerine qysqa merzimdi demalys berip, ýilerine qaytaru jóninde sheshimge keldi. Sonyng ishinde shymkenttik Qanat Serikbaev ta bar edi. Osy júmystardy úiymdastyrudyng bel ortasynda Saghadildә jýrdi. Ol bólimshe komandirlerinsiz qalghan qasyndaghy joldastaryn tynyqtyryp, tamaqtandyru sharalaryna aralasty. Sol qarbalas shaqta ýsh kýn boyy kóz shyrymyn alghan joq. Kelisimge sәikes әskerlerdi әr oblys ortalyghyna aparatyn baghyttaghy eshalondargha arnayy jolaushy vagondary tirkeldi. Osylaysha Bayqonyr gharysh ailaghyna qarasty garnizondaghy әskerler aqpannyng 26- na deyin ýilerine týgel qaytaryldy. Shtabtaghylar taghy jinalyp, bolghan oqighanyng jay-japsaryna tolyq qanyghu ýshin «sarbazdar topbasshysyn» Bayqonyrgha aparyp sóileskisi keletinderin bildirdi. Taban astynda tikúshaqqa mingizip әketpek.Áueli Saghadildә búl qulyqtyng astaryn andamay shyn senip, erip ketuge kelisim bermek edi. Eki-ýsh kýnnen beri ony perishtedey qorghap jýrgen KGB qyzmetkeri qúlaq túsyna auzyn taqap: «Eshqanday kelisim berme!» dep sybyr etti.

– Men eshtene bilmeymin, tek qantógis bolmas ýshin topty bastadym, – degen Saghadildәning sózin qasynda otyrghan qazaq ofiyseri ilip әketti:

– Jauyngerlerding bәrine qysqa merzimdi demalys berip, ýiine qaytaru jóninde sheshim qabyldanghanda qatardaghy jalghyz soldatty Bayqonyrgha aparudyng reti bar ma? Eshqanday әskery sheni, qyzmettik dәrejesi bolmasa da ashuly toptyng betin qaytaryp, shama-sharqynsha jaghdaydyng ushyghyp ketpeui ýshin әreket jasaghany ýshin jazyqty ma?! Al bólimshedegi moralidyq ahualgha tikeley jauap beretin ofiyserler qayda jýrgen? dep ózderine dýrse qoya berip, sózden sýrindirdi. Generaldar búghan uәj aita almay, kibirtiktep qaldy. «Jauyngerlerding topbasshysyn Bayqonyrgha aparyp súraqtyng astyna alady eken?» degen habar lezde syrtta jinalghan halyqtyng qúlaghyna jetkende jergilikti túrghyndar dýr silkindi. Olar tikúshaq manyna jinalyp, ony qorshap aldy. Halyqtyng qaharynan seskengen joghary shendi ofiyserler taban astynda: «Tikúshaq búzylyp qaldy, eshqayda úshpaydy» dep әlgindegi sózderinen ainyp shygha keldi. Toptan jyrylyp, bylay shygha bere qauipsizdik komiytetining qyzmetkeri: – Mynalardyng seni tiri jibergisi joq. «Bóri ashuyn tyrnadan alady» demekshi, ózderining masqara bolghanyna bar kinәni saghan artpaq. Jana tikúshaqqa otyrghanynda tiri qalmaytyn edin. Búlar úshyp bara jatqanda syrtqa laqtyryp jiberip «әue kóligi apatqa úshyrady» dep qarap otyrudan tayynbaydy. Eshqashan olardyng otyrghyzghan kóligine minbe. Auystyryp kiyetin kiyiming bar ma? dep ýstindegi soldattyng bushlagyn, bas kiyimi men ayaghyndaghy kerzi etigin bir sholyp ótti. – Bar. – Endeshe, ony eshkimning kózine týspeytin jerge baryp qayta kiyin de, poyyzgha basqa stansiyadan min, – dep eng songhy aqylkenesin aitty qauipsizdik komiytetining ofiyseri. Gharysh ailaghyndaghy sarbazdardyng dýmpui turaly sol tústa Qazaq KSR Qauipsizdik komiytetining tóraghasy bolyp istegen general Bolat Baekenov, onyng Qyzylorda oblysyndaghy ókili Mihail Dәuenov siyaqty joghary dәrejedegi lauazymdy kisiler estip bilgeni anyq. Bәlkim, búl mәsele memleketaralyq dengeyde, diplomatiyalyq kanaldar arqyly sheshilgen bolar?! Odaqtyq televiydeniyening eng basty baghdarlamasy arqyly belsendi «býlikshilerdin» aldynghy sapynda jýrgen Saghadildәning beynesin anyq kórgen Jambyl audanyndaghy «Qyzyl Oktyabri» kolhozynda túratyn ata-anasynda, jaqyn tuystarynda ýrey qalmady. Osydan bes jyl búrynghy «Jeltoqsan oqighasynyn» ókinishti zardaptary qalyng qazaqtyng esinen shygha qoymaghan. Sarbazdyng әkesi men sheshesi, jaqyn tuystary ishtegi múnyn eshkimge aita almay, jogharygha baryp shaghymdana almay ishterinen tyndy. Tek qayta-qayta kýrsinip, aruaqqúdaygha syiynyp әlipting artyn baghumen bolghan. Ákesi – Bәidildә, anasy – Nәzira úldarynyng tórt-bes kýnnen keyin aman-esen kelgenin kórgende quanyshtan jýrekteri jaryla jazdady. Balalarymen «búdan keyin jýzdespeytin shygharmyz», – dep jýrgen jastary eluge endi iyek artqan qos múnlyqtyng sol kezdegi kónil-kýiin jetkizu mýmkin emes?! IYә, әke-sheshesining uayymdaytyn jóni bar. Eger Qazaqstan Tәuelsizdik almaghanda Bayqonyr gharysh ailaghyndaghy 70 mynnan astam qazaq jauyngerlerining betke shyghar belsendileri әskery tribunalmen sottalyp ketetin edi. Zorlyq-zombylyqqa kónbegen kileng kógen kózderding jazadan aman qaluy Tәuelsizdigimizding arqasy.

Keyipkerimizding odan arghy ómiri jayly qysqasha dereknama: Oida-joqta qazaqtyng túnghysh teatr rejisseri Asqar Toqpanovqa jolyghyp, kózine týsken Saghadildәning arghy ómiri «180 gradusqa» ózgerdi. Ol konservatoriyagha oqugha týsip, sol kisining klasynda dәris aldy. Úly ústazdan tәlim alghan kezde sahna ónerining ishki iyirimderin tereng mengerumen birge ol kisining eshkimge úqsamaytyn dara, kesek minezining kuәsi boldy. Qazaqtyng túnghysh kәsiby rejisserinen dәris alghan Saghadildә Ýsibәliyev sonau shәkirt kezinen el kózine ilikti. Respublikalyq «Jigit súltany» bayqauynda top jardy.Ýstinen birjarym tonnalyq jenil avtomashina ótkizdi. Barmaqtay armaturany moynyna salyp shybyqsha iydi.Qazaqtyng at ýstinde oryndalatyn әbjil qimyldy últtyq óneri audaryspaq pen tenge iluden aldyna jan salmady. Kórermendi әnmen әldiyledi. Sóitip, jarystyng bas jýldesi –birjarym bólmelik pәterding kiltin jenip aldy. Shymshyma tilge ýiirsek ónerli jigitti oqu ornynda jýrgende «Tamashanyn» bas rejisseri Lúqpan Esenov baghdarlamasyna shaqyryp, ýlken sahnagha shyghardy. Ol kezde «Tamasha» tórinen kórinu ónerge talasy bar jastardyng oryndala bermeytin asqaq armany. Sonyng әseri boldy ma Saghadildәning ózi de syn-syqaq janryna qalam siltep, baghyn synap kórdi. Onyng jazghan kýldirgi qoyylymdary әzil-syqaq teatrlary repertuarlarynan oryn ala bastady. Óner institutyn tәmamdaghan jigit biraz jyl teatrda júmys istedi.Osy salada jýrgende bolashaq jary Tolqynmen tanysyp, taghdyrlary toghysty. Ekeuin tabystyrghan teatr. Ol býginde óz mamandyghyn biraz ózgertip Qazaq radiosynda tilshi bolyp jýr.Qazir Saghadildә men Tolqyn bir úl, 3 qyz tәrbiyelep otyr. Núr-Súltan qalasynda túrady.

«Jigitke jeti óner de az» demekshi, Saghadildә songhy kezde ssenariy jazumen de ainalysuda. Osydan birer jyl búryn elimizding kinoteatr ekranyna shyqqan «Qazaq eli» animasiyalyq serialyn jazghan ssenarister tobyn basqardy. Búl serial Qazaq handyghynyng 550 jyldyghyna arnalghan. Jana tuyndy el tarihynyng jarqyn betterin óskeleng úrpaqqa jetkizetin irgeli tuyndy bolyp sanalady.Osydan birer jyl búryn Saghadildә ataqty baluan, әnshi-kompozitor,at qúlaghynda oinaghan sheber Baluan Sholaqtyng ómirine arnalghan kinofilimde keyipkerding әkesi Baymyrzanyng rolin somdady. Ara-túra basqa da telefilimderde kórinip jýr. Azattyqtyng elen-alanynda Tәuelsizdikting tany janadan atqanda Bayqonyrdaghy gharysh ailaghyndaghy shovinisterding zorlyq-zombylyghyna shyday almay qoldarynda esh jaraghy bolmasa da múzday qarulanghan Resey әskerine qarsy túryp, olardy óz aitqandaryna iyliktirgen qazaq sarbazdarynyng qas batyrlyghyn 1986 jylghy Jeltoqsan oqighasymen bir qatargha qoigha bolady. Keyingi teketireske qatysqan 70 mynnan astam jauyngerding arasynda jýrgen jambyldyq Saghadildә Ýsibәliyev pen ontýstik qazaqstandyq Qanat Serikbaev bauyrlarymyzdyng erligin barsha júrtqa jariya etudi jón kórdik. Osy maqalany jazu barysynda Almatydaghy Últtyq kitaphanada saqtalghan respublikalyq («Egemen Qazaqstan», «Qazaq әdebiyeti», «Ana tili», «Jas Alash», «Jas qazaq», «Azat» t.b.) gazetterding 1992 jylghy aqpan aiynyng songhy onkýndiginde jaryq kórgen tigindilerin týgel paraqtap, aqtaryp-tónkergende әlgi oqigha jayly birde-bir aqparat kezikpedi. Eki ghasyr orys patshasynyng ezgisinde, odan keyin jetpis jyldan astam «Qyzyl imperiyanyn» tepkisinde bolghan jas memleketimizding baspasóz qúraldary kezinde ol oqigha jayly baryp aita almaghan tәrizdi. Osydan ýsh-tórt jyl búryn jeke arhiyvimdegi qajet bolar dep saqtaghan gazet qiyndylarynyng arasynan 1992 jyldyng aqpan aiynda osy oqighagha qatysty shyqqan materialdy kózim shalghan edi. Maqala audandyq gazet formatyndaghy basylymnyng birinshi betining teng jarymynan bastalyp, sony ekinshi bette jalghasqany este. Onda Bayqonyrdaghy oqighanyng shet jaghasy bayandalghan edi. Eng bastysy Tóretam halqynyng jauyngerlerdi qarsy aluy, jýrekjardy qauanysh sezimi, júrttyng kónil-kýii býgeshigesine deyin bayandalghan. «Búl material endi qajeti bola qoymas» degen oimen bir shetke ysyryp tastaghanmyn. Kóp úzamay oqighagha ózimning birge oqyghan dosym Bәidildәning úly Saghadildәning tikeley qatysy bar ekenin estigen sәtte sanymdy soghyp qaldym. Ókinishti-aq. Degenmen, әli de bolsa sol oqighanyng kuәsi bolghan azamattar, kózi qaraqty jandar keziger, Tóret amdaghy búrynghy milisiya qyzmetkerleri «Azat» qozghalysynyng belsendileri tabylyp, joghymyzdyng ýstinen shygharar degen ýmit bar. Jaqynda, Qazaq memlekettik uniyversiytetinde birge oqyghan, osy oqigha oryn alghanda jaqynda Qyzylordadaghy «Qazaq tili» qoghamyn basqarghan Sәbit Imanghaliyevpen telefon arqyly tildeskende osy mәseleni qozghadym. «Sol kezdegi audandyq «Qazaq tili» qoghamy men «Azat» qozghalysy belsendilerinen kimdi bilesin?» degen saualyma, Sәbit dosym túshymdy jauap bere almady. «Ol adamdardan eshkim qalmady-ghoy» – dep kónilimdi týsirip tastady. Eger osy maqala jaryq kórse sol dýbirli jiynda konsert qoyghan ónerli jastardyng birining bolmasa birining jadyna týser. Sol kezdegi uyzday qyz ben jigitterding eng jasy qazir eluding ýstinde. Olardy izdestirip tabu, qiyn sharua emes qoy dep oilaymyn. Materialdy jazu barysynda kezinde respublikalyq gazetting birinde jariyalanghan shymkenttik jurnalist Sabyrbek Oljabaydyng «Bayqonyrdaghy býlik» atty súhbatyn paydalandym. Ol material kezinde respublikalyq gazetting birinde jariyalanghan edi. Ókinishke qaray, qiyndyda maqalanyng qay basylymda, qay jyly shyqqany saqtalmapty. Janylyspasam, 2008 jylghy «Jas qazaq» gazeti bolar. Atalmysh súhbat keyipkeri Qanat Serikbaevtyng sózderi dýrbelenning tuuyna sebep bolghan jay turaly mening týsinigimning ayasyn keneytip, oqighanyng keybir beymәlim betterin ashugha jәrdemdesti. Qoryta kelgende osy dýniyeni jaryqqa shygharugha týrtki bolghan basty maqsat – Azattyqtyng alan-eleninde búrynghy KSRO Qaruly Kýshterining tepkisine qarsy qarusyz kóterilgen qazaq sarbazdarynyng qas batyrlyghymen kózsiz erlikteri jayly aityp qana qoymay, 1992 jyldyng aqpanynda jas janyn shýberekke týise de tәuekelge bel buyp oqtauly myltyqqa keudesin tósegen sarbazdar sodan alty jyl búryn Almatydaghy danqty Jeltoqsan kóterilisinde shynyltyr ayaz ben kók múzynda Respublika alanyna shyghyp últtyng namysyn joqtaghan aghalary men әpkelerining jasampazdyq erligin qaytalaushylar ekenin jalpaq jahangha jar salyp jariyalau. Qazaq halqynyng jauyngerlik ruhy qashanda joghary. Qahargha minse kez kelgen dauylgha qarsy túra alady. Kópshilik bile bermeytin, osy kýnge deyin qúpiya saqtalyp kelgen tarihtyng taghy bir aqtandaq betin ashatyn mezgil jetti. Búdan bylay jasyrypjabudyn, búqpantaylaudyng qajeti joq. Qysqasy, Tәuelsiz Qazaqstannyng qazirgi tarihyn zerdelep jýrgen otandyq ghalymdargha dayyn taqyryp úsynyp otyrmyz. Ony әri qaray jalghastyru, shang basqan jabyq arhivterge kirip,ol jayly tereng zertteu halyq iygiligine ainaldyru tarihshylarymyzdyng moynyna artylghan amanat. Óitkeni, tarihta ashylmaghan aqtandaq qalmauy tiyis.

Qambar-Bek Qoyshybayúly,

jurnalist.

Aqjol gazeti. 6-nómir. Taraz qalasy. 14 qyrkýiek, 2021 jyl

Abai.kz