Aqiqatpen (meyli ol absolutty nemese salystyrmaly mәndegi aqiqat bolsyn), obektivti zandylyqtarmen (meyli ol tabighat zandylyqtary nemse qoghamdyq zandylyqtar bolsyn, jalpygha ortaq zandylyqtar bolsyn, jekelegen zandylyqtar bolsyn), qaghidalarmen, ghylymmen, ghylymilyqpen, týrli bilim-ilimmen mazmúny bayytylghan teoriyalyq negizderge sýienbegen (teoriyalyq negizderi myqty qalanbaghan, teoriyalyq fundamenti júqa) kez-kelgen bir qogham - damu jolyn taba almay adasugha beyim túrady. Sondyqtan, bir el (bir qogham, tipti bir kәsip oryn, jeke bir adam bolsyn) shynymen damuda ma, joqpa jәne bolashaq boljamy qalay bolady degen mәselege bagha beru ýshin әueli onyng damudaghy sýiengen dúrys (ghylymi) teoriyalyq negizdemelerine, sýiengen filosofiyasyna qarau kerek.

Avtor

DAMU DEGENIMIZ - JÝIENING QALYPTASUY,

ÁBZELDENUI (OPTIMIZASIYaLANUY)

I. JÝIE TEORIYaSYNAN QYSQA ÝZINDILER

Aqiqatpen (meyli ol absolutty nemese salystyrmaly mәndegi aqiqat bolsyn), obektivti zandylyqtarmen (meyli ol tabighat zandylyqtary nemse qoghamdyq zandylyqtar bolsyn, jalpygha ortaq zandylyqtar bolsyn, jekelegen zandylyqtar bolsyn), qaghidalarmen, ghylymmen, ghylymilyqpen, týrli bilim-ilimmen mazmúny bayytylghan teoriyalyq negizderge sýienbegen (teoriyalyq negizderi myqty qalanbaghan, teoriyalyq fundamenti júqa) kez-kelgen bir qogham - damu jolyn taba almay adasugha beyim túrady. Sondyqtan, bir el (bir qogham, tipti bir kәsip oryn, jeke bir adam bolsyn) shynymen damuda ma, joqpa jәne bolashaq boljamy qalay bolady degen mәselege bagha beru ýshin әueli onyng damudaghy sýiengen dúrys (ghylymi) teoriyalyq negizdemelerine, sýiengen filosofiyasyna qarau kerek.

Avtor

DAMU DEGENIMIZ - JÝIENING QALYPTASUY,

ÁBZELDENUI (OPTIMIZASIYaLANUY)

I. JÝIE TEORIYaSYNAN QYSQA ÝZINDILER

Aghylshyn tilindegi «system» cózi kóne Grekshe «systema» sózinen kelgen. Bólikterden qúralghan tútas túlgha (býtin / seloe) degen maghynada. Jalpylamalyq jýie teoriyasynyng (obshey teoriy sistem/general system theory) negizin salushy teoriya jaghyndaghy biologi (teoreticheskie biolog) Bertalanfiydyng (Ludwig Von Bertalanffy:1901～1972) bergen anyqtamasy: «jýie - ózara baylanysty, ózara әrekettestiktegi birqansha elementterding (bólikterdin) biriguinen túratyn sintez (kompleks)».

Jýie bolyp túru ýshin eng keminde tómendegi sharttar qanaghattandyrylu kerek: 1) jýie eng keminde eki elementten (bólikten, negizgi faktorlardan nemese qosalqy jýielerden ) qúram tabady. 2) jýieni qúraushy elementter qalay bolsa solay emes, belgili bir formada bir-birimen baylanysady, birigedi. Osylaysha birtútastyqqa, býtinge ainalady.

Kez-kelgen jýiening tómendegidey ereksheligi bolady:

1.       Birtútastyq, býtindik (selostnosti) - jýie bir-birinen bólinbeytin týrli elementterden (bólikterden nemese qosalqy jýielerden) qúralghan birtútastyqtan, býtindikten túrady. Birtútastyq, yaghni, býtindik jýiening eng basty ereksheligi. Jýiening mәni - birtútastyq (býtindik) pen bólikting ózara birliginde. Jýiening bir tútastyghyy - qozghalystar men ózgerister barysynda jýzege asugha mýmkindik alady. Jýieni qúraushy barlyq elementter nemese bólikter bir-birine baylanghan (ózara baylanysqan) bolady. Olar bir-birine әser etedi, әrekettestikte bolady jәne bólikterding qozghalysy (is-qimyldary) ózara baqylauda bolady, bir-birin tejep (ogranichivati, obuslovlivati), basqasy birisining qozghalysy shekten shyghuyna jol bermeydi. Jýiede jýieni qúraytyn, biraq, bir-birimen qatystylyghy (korrelyasiya, otnosiytelinosti) joq elementter mýldem bolmaydy. Ekinshi sózben aitqanda jýiede onasha, bólek (izolirovannyi) túratyn elementi nemese bóligi bolmaydy. Eger jýieni qúraushy elementter (bólikter, qosalqy jýieler) arasyndaghy baylanys óte әlsiz, joqtyng qasy bolsa ony «nonsystem» yaghni, beyjýege (jýiesizdikke, jýie joqtyqqa) jatqyzady.

2.       Jýie derbestikke ie bolady. sebebi: A) Ár jýiening ózine tәn sapalyq ózgesheligi jәne sandyq shama (kólem, ýlken-kishilik) shektemeliligi bolady. mysaly, pil men tyshqan; Á) Jýiede menshiktilik jәne sighyzbaushylyq (qaghajulaushylyq / Exclusiveness / iskluchiytelinosti, ekskluzivti) erekshelik bolady. B) Túraqtylyq (stabilinosti): belgili bir kezeng ishinde nemese belgili bir shart-jaghday astynda jýiening ishki qúrlymy men funksiyasy negizinen ózgermeydi. Salystyrmaly týrde túraqty bolady. Biraq, absolutty týrde qatyp qalghan emes, sebebi qozghalysta, ózgeriste, damuda bolmaytyn zat bolmaydy. Jýie de ýnemi qozghalysta, ózgeriste, damu ýstinde bolady. Jýiening damuy qúrylymy men funksiyasynyng optimizasiyalanuy (optimize,optimization:әbzeldenui, ýzdik núsqasyn tandau / óz aldyna bólek ghylym) arqyly kórinedi.

3.       Jýiede qúrylymdyq (strukturnyi) erekshelik bolady. Mysaly, bir uys tisti berilisterdi (peredacha), qyrqarlardy, serppelerdi, saghat tilderin jәne basqa da saghattyng mehanikalyq bólshekterin bir jerge ýiip qoysaq ol saghatqa (mehanikalyq) ainalmaydy. Saghatty qúraytyn bólshekterdi belgili bir ornalasu tәrtibimen dúrys qúrastyrghan kezde ghana saghatqa ainalady. Sol siyaqty mashinanyng qozghaltqyshy (motory) men ózgede qúramdas bólshekterin qalay bolsa solay biriktire salsan, jýrgizuge bolatyn mashina bolyp shyqpaydy. Sondyqtan әr týrli jýiening ózine tәn ishki qúrylymdyq ereksheligi bolady. Biri ekinshisinikine úqsamaydy. mysaly, balyqtyng dene-mýshesining qúrylysy men maldyki úqsamaydy t.b.

4.       Ár bir jýiede ózine tәn belgili bir funksiyalar bolady. Jýiening funksiyasy ózi ómir sýrip otyrghan ortamen belgili baylanysta, ózara әrekettestikte bolady. Mysaly, aqparat jýiesining qyzmeti - aqparattardy (ortadan) jinau, (ortagha) taratu, saqtau, óndeu, qorghau jәne paydalanu.

5.       Jýiede ortagha beyimdelgishtik (iykemdelushilik) qasiyet bolady. Kez-kelgen bir jýie belgili bir ortada ómir sýredi. Ortamen belgili baylanysta, әrekettestikte bolady. Ár bir adam (adam organizmi - derbes jýie) qoghamdyq jәne tәbighy ortada ómir sýredi. Mysaly, adam (derbes jýie) ózi ómir sýrip otyrghan ortagha beyimdeledi. Ortamen belgili dengeydegi zat, energiya, aqparat almasuda bolady.

6.       Jýiede belgili maqsat bolady. Maqsatsyz jýie bolmaydy. Mysaly, әr bir adamnyng da, әr bir memleketting (jýiege jatady) de aldyna qoyghan óz maqsaty bolady. Jýie maqsatyna jetu ýshin ony qúraushy bólikter (qúramdas bólikteri) bir-birimen ýilese otyryp júmys jasaugha mýdeli bolady. Mysaly, mehanikalyq saghattyng jýruinde, kompiuterding júmys jasauynda, olardy qúraghan mehanikalyq nemese elektrondyq bólshekter bir-birimen ýilese júmys jasaydy.

Jýiening qúramdas bólikteri eng tiyimdi núsqasy boyynsha belgili bir tәrtippen ózara birikken әbzel (iydealnyi) qúrylymgha qaray ózgeredi. Tek osylaysha ghana jýie ózining funksiyasyn oidaghyday atqara alady. Ekinshi sózben aitqanda ishki qúrylymy (týzilisi) tiyimdi (әbzel) jýie ghana oidaghyday júmys jasay alady, ýlesi zor bolady.

7.       Júiening bólikterden (yaghni, qosalqy júielerden, negizgi faktorlardan, elementterden) qúralatynyny belgili. Jýieni qúraghan әr bólikting ózine tәn funksiyasy bolady. Ári bólikter bir-birimen baylanysta, ózara әrekettilikte bolady. Biraq, Jýieni qúraushy barlyq bólikterding bir-birmen sәikesip (ózara sәikesip júmys jasauy, birigip júmys jasauy) jasaghan ortaq júmysy (qosqan ýlesi, yaghny tútas jýie retinde qosqan ýlesi) әr bólikting jeke atqarghan júmysynyng (qosqan ýlesinin) qosyndysynan zor bolady. bylaysha aitqanda býtin jýiening qosatyn ýlesi sol jýieni qúraushy negizgi bólikterding jeke qosqan ýlesterin jinap qosqandaghy qosyndy ýlesten ýlken bolady. Jýie teoriyasynda ony 1+1>2 formulasymen órnekteydi. Múnda, jýieni qúraushy bólikter bir-birimen negúrlym tiyimdi núsqasymen birikse, bólikterding qyzmeti neghúrlym ózara sәikesse, býtin jýiening qosatyn ýlesi solghúrlym ýlken bolady. yaghni, 1+1>2 aiqyndala týsedi. Kerisinshe, eger jýieni qúraushy bólikter bir-birimen sәikespeytin jaghdayda, yaghni, jýiening qúrlymy osal, tiyimsiz bolghan jaghdayda - jýie qarqyndy týrde keri ketuge, qúldyraugha bet alyp, sony jýiening ydyrauymen nemese joyyluymen tәmәmdauy mýmkin. Sebebi, múnday jaghdayda zat, energiya (bir memleket ýshin alyp aitqanda bujet qarajatyn da ózishine alady) jәne aqparat orynsyz, mәnsiz nәrselerge júmsalady; nәtiyjesinde qosalqy jýielerding býtin (birtútas) jýiege qosatyn ýlesi mardymsyz bolady; jýie syrttay býtin siyaqty bolyp kóringenmen, ishtey óz-ózin jeydi; ishten tozady. «Syrty býtin, ishi týtin»ge ainaluy mýmin.

8.       Instansiya (Administrative levels), posledovatelinosti (arrangement of ideas in writing or speech): әr br jýie ózinen de ýlken bir alyp nemese kýrdeli jýiening bir mýshesi eseptelse, sonymen birge osy jýiening ózi ózinen anaghúrlym kishirek, qarapayym qosalqy jýielerden (podsistema) qúralady. Osylaysha jýielerding qúrylymynda belgili bir bútaqtannu, satylyq ret-tәrtip ereksheligi bolady. Mysaly, adamzat júmyr jer betindegi tirshilikter jýiesining bir mýshesi. Jer betindegi adamzat әlemdik qauymdastyqty qúraydy (200 ge juyq memleketten túrady) Qazaqstan osy әlemdik qauymdastyqtyng bir mýshesi. Qazaqstan ózaldyna derbes jýie retinde ózine tәn sayasy jýiesi (memleket qúrylysy) bar. QR ning sayasy jýiesinde memlekettik biylik jýiesi taghy bólinedi. Mysaly, atqarushy biylik (ýkimet), zang shygharushy biylik (parlament) jәne sot biyligi dep t.b.

Osy tektes erekshelikteri arqyly jýieni jýie emesterden (beyjýieden, jýiesizdikten) ajyrata tanugha bolady.

II. MEMLEKET DEGENIMIZ - DERBES JÝIE

1. Jýie jәne damu

Álemdegi zattardyng mәngi qozghalysta, ózgeriste bolatyndyghyn әri onyng absolutty bolatyndyghyn, qozghalystar men ózgeristerding negizgi baghyty - damu ekenin bilemiz. Biraq, zattardyng әr qaysysy beybereketsiz, qalay bolsa solay qozghala, ózgere bermeydi, zattardyng qozghalystary men ózgeristerinde belgili rettilik, tәrtip, basqysh (etap) bolady. Ony әr kýni shyghystan tannyng atyp, batystan kýnning batuynan da, tórt mausymnyng belgili tәrtippen (kóktem>jaz>kýz>qys) auysuynan da bile alasyz. Sondyqtan, damu degenimiz zattardyng qozghalystary men ózgeristeri barysynda belgili bir rettiliktin, tәrtiptiliktin, zandylyqtyn, ornyqtylyqtyn, túraqtylyqtyng qalyptasuy ekenin bayqau qiyn emes. Al osynyng kerisi, yaghni, retsizdik, beybereketsizdik, tәrtipsizdik, zandylyqsyzdyq, túraqsyzdyq damu toqtaudyn, keri ketuding belgisi. Rettiliktin, tәrtiptiliktin, zandylyqtyn, ornyqtylyqtyng ornauy - tek jýie qalyptastyru jәne qalyptasqan jýiening ary qaray әbzeldenui arqyly ghana jýzege asady. Basqa tiyimdi jol joq. Sebebi, tútas әlemning ózi asa kýrdeli jýie. Jýieden tysqary túratyn esh bir zat bolmaydy. Zat (materiya) degenimiz belgili bir jýiening qúramyndaghy zat. Kez-kelgen adam - belgili bir qoghamdyq jýiening bir mýshesi. Jer shary kýn jýiesining bir mýshesi, kýn jýiesi galaktikanyng (galaktika - júldyzdardyng bir ýlken jýiesi) bir mýshesi. Jer betinde әr bir tirshilik iyesining denesi - óz aldyna bir jýie. Tútas әlem - kýrdeli jýie. Álemdi qúraghan zattar jýie týrinde ómir sýredi, saqtalady. Yaghni, jýie - zattardyng ómir sýru ýlgisi. Sondyqtan, zattar qozghalysy men ózgerisining negizgi baghyty - damu bolsa, damudyng baghyty - jýie qalyptastyru jәne sol qalyptasqan jýiening ary qaray әbzeldenui (optimizasiyalanuy), әbzel (tiyimdi, iydealdy) jýiege ainaluy. Endeshe, jýie qalyptaspay, qalyptasqan jýie ary qaray әbzeldenbey - damu bolmaydy. Yaghny bir zat damima joqpa, damu qarqyny qanshalyqty bolatyndyghy - sol zatqa tәn nemese sol zatty da qamtityn jýie men sol jýiening әbzeldenu óresine baylanysty sheshiledi. Olay bolsa bir memleketting (jýiege jatady) bolashaq taghdyry men damu dengeyi (syrtqy kýshterding ashyq jәne jasyryn soghysyn eskermegen jaghdayda / syrtqy sebep) bastysy sol memleketting qalyptastyrghan jýiesi (sayasy jýiesi, memleket qúrylysy t.b.) men sol jýie qúrylymynyng әbzeldenu dengeyine tәueldi bolady. Biylik jýiesinin, basqaru jýiesining qúrylymyn әbzeldendirmegen memleket ózge eldermen (keyde ózge últpen) bәsekelesken ómirde tym bayau damuy, tipti damymay túryp qaluy, keri ketui de mýmkin. Sebebi tútas әlemdi qúraghan zattar damuynyng ortaq zandylyghyna, sol zandylyqtardyng biri bolghan zattardyng jýielenu (jýiege ainalu) zandylyghya, qalyptasqan jýiening ary qaray әbzeldenu prosessine, bir sózben aitqanda damudyng baghytyna, damudyng zandylyghyna taqymdap ilese almay qaluda. Múnday jaghdayda onyng bolashaq boljamy ne bolaryna esh senim, kepildik bolmaydy. Ashty estilse de, tәtti estilse de nәtiyje solay bolady. Ghylymdy, zandylyqty maqtaudyng da, dattaudyng da qajeti joq. Olargha óte múqiyattylyqpen, qúrmetpen qarau jәne dúrys, jónimen paydalanu jetkilikti. Kerisinshe, derbes memleketti óz aldyna bólek bir jýiege jatpaydy dep eseptesek, biraq, osy memleketten basqasynyng bәri jýiege jatady. Memleket oryn teuip otyrghan jer sharynyng ózi kýn jýiesining bir bóligi (bir mýshesi). Memleketti qúrap otyrghan әr bir adam organizmining ózi bir bólek jýie. Sondyqtan, qalayyq ya qalamayyq, memleket bәri bir jýiege jatady. Zandylyqty ózgertuge bir allanyng bolmasa, adamzattyng әli jetpeytindigin aldynghy maqalamda aityp ótken bolatynmyn. Olay bolsa jýie degenimiz ne, sózdi sodan bastaghan dúrys bolar.

2. Jýie úghymy

Ensiklopediyalarda jýie dep: «ózara baylanysqan, bir-birimen yqpaldastyqta bolatyn birqansha nemese kóptegen elementterding (negizgi faktorlardyn, bólikterdinng nemese qosalqy jýielerdin) belgili bir formada biriguinen túratyn, ózine tәn naqty belgilengen funksiyasy bar birtútas dene». Jalpylamalyq jýie teoriyasynyng (obshey teoriy sistem/general system theory) negizin salushy Bertalanfiyding bergen anyqtamasy osyghan sayady.

3.  Derbes jýiening qúrlymy

Tiri adamnyng organizmi (denesi) óz aldyna derbes bir jýiege (sistemagha) jatady. Ári týrli jýielerding ishindegi kýrdeli bir jýie esepteledi. Álemdegi jýie týrinde ómir sýretin (saqtalatyn) zattardyng tiptik bir ýlgisi. Adam denesi asqazan-ishek, bauyr (t.b.) siyaqty mýshelerden qúralghan as qortu jýiesi; ókpe-bronh siyaqtydan túratyn tynys alu jýiesi; jýrek-qantamyrdan qúralghan qan ainalys jýiesi; býirek, quyq siyaqtylardan qúralghan zәr shygharu jýiesi; ortalyq jәne shetki nervten túratyn nerv jýiesi t.b. kóptegen qosalqy jýielerden (bólikterdegn) qúralghan kýrdeli derbes jýie. Ári onyng әr bir qosalqy jýiesining ózi birneshe organnan (mýsheden ) qúram tabady. Mysaly, adamnyng tynys alu jýiesi: múryn, jútqynshaq (glotka), tynys alqymy (gorlo), kenirdek (traheya), kenirdekshe (bronh) jәne ókpeden qúralady. Derbes dep aituymdaghy sebep әrbir adam organizmi ekinshi bir adamnyng organizmimen baylanyspaghan, bir-birimen jalghanbaghan óz aldyna túiyqtalghan bir jýie. Adamdar arasynda әr týrli baylanys bolghanymen әr bir adam derbes ómir sýredi. Sondyqtan, әr bir adam - bir derbes jýie. Ár bir tirshilik iyesi de derbes jýiege jatady. Ayyrmashylyghy bireulerining (mysaly, adamnyn) organizmi kýrdeli derbes jýie bolsa, endi bireulerining (mysaly qúmyrsqanyn) organizmi qarapayym derbes jýieden túrady. Biraq, derbes jýie retinde olar qúramy, qúrlymy men funksiyasy jaghynan belgili úqsastyq bolady. Sol siyaqty (programmasy engizilgen) kompiuter de, memlekette, aspan planetalaryndaghy kýn jýiesi de derbes jýiege jatady.

Adam organizmi siyaqty kýrdeli derbes jýieler ýshin aitqanda onyng qosalqy jýieleri (mysaly, tynys alu jýiesi, asqortu jýiesi t.b.) kýrdeli derbes jýieni qúraghan negizgi faktorlary, bólikteri (keyde elementteri) bolyp esepteledi. Derbes jýieni qúraghan qosalqy jýieleri (negizgi faktorlary, bólikteri, keyde elementteri) jeke-jeke derbes ómir sýre almaydy. Myslay, jýrek adam denesinen bólek ómir sýre almaydy. Ókpe de solay t.b.

Qosalqy jýieler belgili bir qúrylym formasynda bir-birimen jalghanyp birikken, tútas denening ajyramas bir bóligi. Olar bir-birinen ajyray almaydy. Birinsiz birining kýni joq. Sebebi, bir-birine baylanyp bir býtindikti qúraydy. Sondyqtan derbes jýieni qúraghan qosalqy jýielerin nemese negizgi faktorlaryn derbes jýie deuge kelmeydi.

4. Qosalqy jýielerding funksiyasy

Qosalqy jýieler qúrylym jaqtan belgili formada ózara jalghanyp birikkenmen, biraq әr qaysysynyng atqaratyn naqty әri ózine tәn airyqsha funksiyasy (qyzmeti) bar. Mysaly, jýrek qandy ainaldyrugha, ókpe aua almasugha, asqazan-ishek asqortugha jauapty degendey. Derbes jýieni qúraushy qosalqy jýielerding (negizgi faktorlardyn) bireui joq bolsa ne alyp tastasaq (mysaly, ókpesin) nemese bireui ózine tәn qyzmetin toqtatsa, atqara almasa, qyzmeti әlsirese (mysaly, asqazan-ishekting asqortuy toqtasa nemese asqortuy әlsirese), tútas derbes jýiening (mysaly, adam organizminin) qyzmeti búzylyp, jýie ydyraugha, ary qaray birtútas derbes jýie retinde ómir sýru mýmkindiginen aiyrylady. Yaghni, adam óledi. Mysaly, adamnyng býiregi óz qyzmetin toqtatsa, basqa bir adamnyng (donordyn) sau býiregin salmasa, nauqas kóp ótpey baqilyq bolady. Sondyqtan, derbes jýieni qúraushy qosalqy jýieler qatar ómir sýredi. Ár qaysysynyng ózine tәn naqty әri airyqsha funksiyasy boluy shart. Derbes jýiede myna bir qosalqy jýiening (mysaly jýrekting t.b.) júmysyn ekinshi ana bir qosalqy jýie (mysaly, býirek t.b.) atqara almaydy. Asqortu jýiesining qyzmetin tynys alu jýiesi atqara almaydy. Sonday-aq biri ekinshisining ózine tәn airyqsha qyzmet sipatyn (funksiyasyn) ózgerte almaydy. Mysaly, qanaynalys jýiesining qyzmeti - qandy ainaldyru, asqortu jýiesining qyzmeti - asqortu. Biraq, qanaynalys jýiesi asqortu jýiesining qyzmet sipatyn (as qortudy) ózgertip ony da qan ainaldyra alatyn funksiyagha ie ete almaydy. Ár bir qosalqy jýie ózining әuelden naqty belgilengen qyzmetin ózi ghana atqara alady. Biraq, tútas jýiening ortaq maqsaty ýshin bir-birimen sәikesip júmys jasaydy, ózara әser etude, әrekettestikte bolady, ózara baqylaydy, bir-birine shekteu qoyyp otyrady. Osy arqyly qosalqy jýieler arasynda ózara ýilesimdilik saqtalady, belgiligi tepe-tendikti, tengerimdi (balans) saqtau negizinde qyzmetin oidaghyday atqara alyp otyrady. Sondyqtan, qosalqy jýieler ózara yqpaldastyqta, әrekettilikte bolady jәne bir-birine shekteu qoyyp (shektep) otyrady. Bir-birin baqylauda ústaydy. Biri ekinshisining atqaratyn funksiyasynyng shekten shyghuyna, artyq ketuine jol bermeydi. Yaghni, bir qosalqy jýie ekinshi qosalqy jýiening róli ýstem qosalqy jýiege ainaluyna mýmkindik bermeydi. Al eger olay bolaghanda (yaghni, derbes jýieni qúraushy bir qosalqy júie ózge qosalqy jýielermen salystyrghanda super qosalqy jýiege ainalghanda) derbes jýiening ishki tepe-tendigi, tengerimi (balanysy) búzylady. Is jýzinde tabighatty qúraghan derbes jýie retinde ómir sýretin barlyq zattarda múnday balanystyng búzylu jaghdayy joq bolady. Adamnyng oganizmin qúraghan bir qosalqy jýiening funksiyasy әuelgi óz tәbighy normasynan asyp ketse nemese jetpey qalsa, adamda soghan baylanysty auru payda bolady. Fiziologiyalyq qalypty jaghdayda, adam organizminde asqortu jýiesining shekten tys as qabyldauyna ózge qosalqy jýieler ruhsat bermeydi. yaghni, deni sau adamda toi sezimi payda bolyp, ary qaray jalghastyryp jey almaydy, belgili bir normagha jetkende jeudi toqtatugha mәjbýr bolady. As qortu jýiesining qyzmeti búzylsa, osy qosalqy jýiening ózine qauip tónip qalmastan, ózge qosalqy jýielerge de qauip tóndiredi. Sondyqtan onyng artyq ketuine jol berilmeydi.

Jinaqtap týiinin tizip aitqanda derbes jýieni qúraushy qosalqy jýielerding (bólikterdin) tómendegidey qúrlymdyq, funksionaldyq erekshelikteri bolady.

1) Birtútastyq, býtindik (selostnosti): Jýie birtútastyghymen jýie. Jýie bir-birinen bólinbeytin kóptegen qosalqy jýielerden (negizgi faktorlardan, bólikterden) qúralghan birtútastyqtan, býtindikten túrady. Yaghni, derbes jýie degenimiz - qozghalu, ózgeru, damu qabiletine ie býtin bir dene. Kýndelikti ózimiz minip jýrgen mashinalar da jýiege (mashina - jasandy jýiege jatady: jasandy jýie tәbighy jýiemen birikken jaghdayda júmys jasaydy) jatady.

2) Ár bir derbes jýieni qúraushy negizgi faktorlardyng (qosalqy jýienin) sany әr týrli bolady.keybir derbes jýie kóptegen qosalqy jýieden qúralsa, keybireuleri eki nemese ýsh qosalqy jýieden qúralady. Biraq, әr bir derbes jýie keminde eki qosalqy jýieden yaghny negizgi faktordan qúralady. Mysaly adam negizgi segiz qosalqy jýieden qúralsa, memleket ýsh qosalqy jýieden (nemese bólikten) qúralady t.b.

3) Jýieni qúraushy negizgi faktorlar eshqashan bir-birinen ajyramaydy. Derbes jýieni qúaghan qosalqy jýieler arasyndaghy jalghasulyq (ajyramastyq) saqtalmaghan jaghdayda jýiening júmysy óreskel búzylady, ary qaray órshy kele derbes jýiening jýie retindegi júmysy (funksiyasy) toqtaydy. Jýie ydyraydy. Derbes ómir sýru mýmkindiginen aiyrylady. Nәtiyjesinde derbes jýie beyjýiege ainalady. Tiri adam bolsa ólgeni, jasandy jýieler júmys jasay almay qalady. memleket bolsa onyng ekinshi bir memleketting qosalqy jýiesin qúraytyn bir elementke ainalady (bodan bolady).

4) Ár negizgi faktordyng ózine tәn naqty belgilengen airyqsha qyzmeti (funksiyasy) bolady. Derbes jýieni qúraushy әr bir qosalqy jýiening (negizgi faktordyn) kez-kelgen bireui ózine tәn qyzmetin (funksiyasyn) atqara almasa nemese sol ózine tәn qyzmetin joghaltsa (ayrylsa) sonynda debes jýiening qyzmeti de búzylady, toqtaydy, derbes jýie ydyraydy, joyylady. Mysaly, jýrek soghu arqyly qandy ainaldyrmasa nemese ókpe aua almastyra almasa adam óledi.

5) Jekelegen qosalqy jýieler tútas derbes jýiening qyzmetin atqara almaydy. Derbes jýiening qyzmeti ony qúraushy barlyq qosalqy jýielerding (negizgi faktorlardyn) ózara sәikesken, ózara shekteu qoyyp otyratyn qyzymetinen túratyndyqtan, әr bir qosalqy jýie býtin bir derbes jýiening qyzmetin atqara almaydy. Eger derbes jýie ýsh nemese ýshten de kóp qosalqy jýieden (nemese negizgi faktordan) qúralghan jaghdayda eki nemese odan da kóp qosalqy jýiening (negizgi faktorlardyn) qyzmeti birigip býtin derbes jýiening qyzmetin tolyq atqara almaydy. Múndayda derbes jýie sol sәtte ydyrap, joyylyp ketpegenmen deni sau jýie bolyp túra almady. Mysaly adamnyng bir mýshesi (mysaly, qoly) kem bolsa, onyng júmys jasau mýmkindigi shekteledi. Múnday jýielerdi mýmkindigi shekteuli (mýgedek) jýie dep ataugha bolady. Uaqyt óte kele derbes jýie bәri bir tәueldilikke (asyraushy bireuge sýienedi) nemese ydyraugha mәjbýr bolady.

6) Myna qosalqy jýiening qyzmetin ana ana qosalqy jýie atqara almaydy. Ár bir qosalqy jýiening (negizgi faktordyn) qúramy, qúrlymy, qasiyeti ózine tәn airyqsha qyzmetin atqarugha ghana mindetti bolghandyqtan nemese soghan beyimdelgendikten, olar birining atqaratyn qyzmetin ekinshi birisi atqara almaydy. Mysaly, jýrekting qyzmetin ókpe atqara almaydy, ókpening qyzmetin asqazan atqara almaydy degendey. Kompiuterde de solay qatqyl (jyostkiy) diskting funksiyasyn prosessor atqara almaydy, prosessordyng qymetin monitor atqara almaydy degendey t.b.

7) Bir negizgi faktor (qosalqy jýie) ekinshi bir negizgi faktordyng qyzmet sipatyn (qyzmet týrin) ózgerte almaydy. Mysaly, as qortu mýshesining qyzmeti - as qortu, ózge qosalqy jýieler (mysaly, tynys alu jýiesi) ony asqortu emes basqasha qyzmet atqara alatyn (mysaly, tynys alatyn) qabiletke ie ete almaydy. Taghy bir mysal, әr bir jeke adamnyng týsinigi, dýnie tanuy (keyde tútas últtyn, mysaly, Afrikadaghy órkeniyetten alshaq jatqan bir taypa) shekti bolghandyqtan, jeke mýde men jalpy qoghamdyq mýdening (mysaly, el mýdesinin) ara qatynasyn bile bermeytindikten, әr dayym zannamalardy (qoldan jasalyp jazylghan zandardy kórsetedi), tәrtiptik erejelerdi saqtay bermeytindikten obektivti zandylyqqa sýiene bermeydi, әriyne onyng ziyany, zardaby ýlken bolsa da. Biylikting bir tarmaghy sottyng basty mindeti konstitusiya men jekelegen zandargha (azamattyq jәne qylmystyq kodeksterge) sýiene otyryp әdil sheshim qabyldau dep eseptesek. Kez-kelgen lauazym iyesi sottyng әdil sheshim shygharuyna bóget bolmauy nemese sotqa әdil emes (búrmalanghan) sheshim shygharugha mәjbýrlemeui tiyis. Sot derbes jýieni qúraushy qosalqy jýiening (biyliktin) bir elementi (bóligi) bolghandyqtan, onyng ózine tәn qyzmeti, mindeti bolady. Sot ózining osy qyzmetin ózi atqaruy tiyis.

8) Negizgi faktorlar bir-birining qyzmet qarqynyna (sandyq mólsherine) yqpal ete alady, qyzmetin jedeldetedi nemese bayaulatady, shekteydi. Mysaly, aua tapshy jerde jýrekting soghuy jiyiley týsedi. Eger olay etpegende tútas organizmge qajetti ottegimen qamtamasyz ete almay qalady da tútas derbes jýiening qyzmeti búzyluyna, jýiening joyyluyna (adamnyng ómirine) qauip tónedi. Ár bir qosalqy jýiening ózine tәn ózgeshe qyzmeti bolghanymen, olar birining qyzmet qarqynyn biri rettep otyrady, ózara maksimalidy ýilesimdiligin saqtaugha tyrysady. Taghy bir mysal, adamnyng tirek-qozghalys jýiesi (búlshyq et, sýiek, buynnan qúralghan qosalqy jýie) qatty әri kóp qimyl jasaghan kezde tynys alu jiyileydi, terendeydi, әri oghan sәikes jýrekte jii soghatyn bolady.

9) Ár bir qosalqy jýiening (negizgi faktordyn) qyzmeti tútas derbes jýiening qyzmeti ýshin bolady. Ár bir qosalqy jýiening ózine tәn ózgeshe qyzmeti bolghanymen, derbes jýieni qúraushy barlyq qosalqy jýielerding songhy maqsaty derbes jýie ýshin qyzmet etu. Yaghni, әr bir qosalqy jýie ózi birigip túrghan derbes jýiening qyzmeti ýshin qyzmet etedi. Mysaly as qortu jýiesining (qosalqy jýie) qyzmeti as qortu bolghanymen, ol tútas adam organizmine energiya jәne qorektik zattarmen qamtamasyz etu ýshin qyzmet etude. Qan ainalys jýiesining qyzmeti denede qandy ainaldyru bolghanmen onyng basty maqsaty tútas denege ottegi men týrli qorektik zattardy jetkizip túru jәne qajetsizin (mysaly, kómir qyshqyl gazyn t.b.) deneden shygharylatyn jaqqa qaray tasymaldau. Jalpy tәbighy qalyptasqan jýielerde (tәbighy jýielerde) jaghday osynday ghylymy bolady. Al adamzattyng qoldan jasaghan jasandy jýielerding kóbi de tәbighy jýiege óte jaqyn bolady. Mysaly, saghat, mashina, kompiuter t.b. Biraq keybir jasandy jýieler, mysaly biylik, qoghamdyq t.b. jýielerde taptyq sipat, әr týrli toptardyng mýdesine, maqsatyna baylanysty jaghday tәbighy jýiedey bola bermeydi. Biraq, úzaq bolashaq túrghysynan qaraghanda bәri bir sol tәbighy jýiening zandylyqtaryna barady. Sol siyaqty әdette kez-kelgen memlekette ýkimetting de, sottyng da, parlamentting de, týrli qoghamdyq úiymdar, partiyalardyng da ózine tәn isteytin júmysy (mindeti) bolghanymen songhy maqsaty halyq ýshin, memleketting ortaq mýdesi ýshin bolady. Olar qanshalyqty dengeyde halyq, memleket ýshin qyzmet ete aluy jýiening әbzeldenu dengeyine tәueldi bolady. Yaghni, әbzel (tiyimdi) jýiede olar qalasa da, qalamasa da halyq ýshin, memleket ýshin júmys jasaugha tura keledi, yaghni, solay isteuge mәjbýr bolady.

10) Barlyq qosalqy jýielerding ortaq aqparat kózi bolady. Osy aqparatty arnauly bir qosalqy jýie atqarady. Ortalyq nerv (jýike) jýiesining (qosalqy jýiege jatady) ózi oryn teuip túrghan derbes jýiege qaratqan negizgi bir qyzmeti - derbes jýieni qúraushy barlyq qosalqy jýielerding bir-birimen aqparattyq baylanysyn, ózara tepe-tendigin saqtau ýshin qyzmet etu bolyp tabylady. Mýnda әr bir qosalqy jýiede bolghan kez-kelgen bir qalypsyz jaghday turaly mәlimet (aqparat) shetki neripter arqyly ortalyq jýike jýiesine sol sәtte jetip otyrady. Ortalyq nerv jýiesi óz kezeginde oryn alghan kelensiz jaghdaydy retteu ýshin is-qimylgha kóshedi. Osylaysha әr týrli qosalqy jýieden qúralghan tútas organizm (derbes jýie) ózining saulyghyn, ózin qúraushy qosalqy jýieler arasyndaghy belgili tengerimdi (balanysty) saqtap otyrady. Qogham ýshin aitqanda sol aqparat kózin (BAQ) - әdette tórtinshi biylik dep ataydy. Jýie teoriyasy negizdelsek (әsirese tәuelsiz jәne resmi) aqparat qúraldarynyng manyzy zor. Biraq, tәuelsiz aqparat qúraldary da halyq, memleket jәne tәuelsizdikti nyghaytu ýshin júmys jasauy mindet. Sebebi jýiening talaby solay. Sonday-aq olardyng taratatyn habary shaghyn aumaqta shektelip qalmay, tútas jýiege jetui kerek.

11) Ár bir qosalqy jýiening ózge qosalqy jýielermen ózara yqpaldastyqta bolu jәne bir-birin baqylau, shektep otyru tetikteri (mehanizmi) bolady. Derbes jýiening kýsh-quaty onyng birtútastyghynda (býtindiginde), yaghni, derbes jýieni qúraushy negizgi faktorlardyng bir-birinen ajyramaytyndyghynda jәne jýieni qúraushy negizgi faktorlardyn ózara yqpaldastyghynda (әser etuinde), ózara baqylauynda, bir-birine shek qoyyp otyruynda (ogranichivati, obuslovlivati) jatady. Osylaysha jýieni qúraushy qosalqy jýieler funksiyasynyng arasynda tengerim (balanys), tepe-tendik saqtalady. Basqasy birisining kýsheyip, ýstem, yryqty bolyp ketuine jol berilmeydi. Kez-kelgen mәseleni birisi ghana sheshe salmaydy, birisining sheshimi basqasynyng maqyldauynan ótken kezde baryp jýzege asady. Yaghni, barlyghy ózara sәiesip otaq sheshkendey әser qaldyrady. Ár jýiede osynday ishki tengerim (balanys) saqtalady. Balanys túraqtylyqtyng kepili. Mysaly, «zang aldynda barlyq adam ten» degen sóz beker aitylmaghan. Eger zang aldynda barlyq adam birdey bolmasa qogham ne bolyp keter edi. Jýieni qúraushy qosalqy jýieler de solay, olar arasynda belgili tengerim bolmasa jýiening ishki qúrlymy túraqsyzdyqqa ie bolady. Qosalqy jýieler ózine tiyeseli naqty funksiyasyn atqara alamay qalady. Qosalqy jýielerding de, derbes jýiening de qyzmeti búzylady.Memleketti basqaru tәsili, biylikting bólinui, biylik jýiesining basqaru әdisi t.b. negizinde osy derbes jýiening keybir ereksheligine sýiengen. Sebebi «jýie», «biylikting bólinui» úghymdaryn eng alghash bolyp kóne Gresiyanyng tanymal filosofy Aristoteli sóz etken (ókinishke oray, ol kezde jýie turaly týsinik bolghanmen, jýie teoriyasy bolmaghan. Jalpy jýie teoriyasy 1968 jyly alghash ret jary kórgen). «Memlekettik basqaru biyligin bóludegi (Separation of Powers) eng songhy maqsat - diktatordyng payda boluynan saqtanu» dep fransuz filosofy Monteskie (biylikting bólinu prinsipterining teoriyalyq negizin qalaushylardyng biri) alghash ret ortagha qoyghan bolatyn. Búl degenimiz belgili bir kәsip oryn, organizasiya nemese memleket bolsyn, basqaru biyliginde belgili bir tepe-tendikti, balanysty saqtau kerek degen sóz. Al balanysty saqtau jýieni qúraushy qosalqy jýielerding júmys jasauyndaghy, túraqtylyqty saqtauyndaghy, ózi birigip túrghan býtin jýiening qosatyn ýlesin arttyrudaghy manyzdy bir retteushi tetigi.

12) Ár bir qosalqy jýiening ózine tәn airyqsha funksiyasy, әrbir qosalqy jýie tútas derbes jýiening ómir sýrui ýshin qyzmet etkenmen, qosalqy jýielerding kóbisi «zat, energiya jәne aqparat» almasu tóniregide júmys jasaydy. Ýitkeni әrbir derbes jýie syrtqy ortamen zat, energiya, aqparat almasu arqyly ghana óz maqsatyna jete alyp otyrady. Ózge qosalqy jýieler de, tútas derbes jýie de tek osy (zat, energiya, aqparat almasu) negizde ghana ómir sýre alady. Eger zat, energiya, aqparat almasu bolmasa qosalqy jýielerding de, derbes jýiening de qyzmeti toqtaydy. Jýie ydyraydy, joyylady. Eger derbes jýie adam bolghan bolsa, onda ol óledi. Eger derbes jýie belgili bir kәsiporyn bolsa, ol bankrotqa úshyrauy mýmkin. Eger derbes jýie kómpiuter bolsa ol júmys jasay almaytyn qu temirge ainalady (mysaly, kompiuterdi eleketr energiyasynan ajyratsang júmys jasamay qalady). Eger memleket bolsa, ol damy almay qaluy mýmkin. Sondyqtan, derbes jýieni qúraghan qosalqy jýie de, derbes jýiening ózi de bastysy zat, energiya, aqparat almasu negizinde ómir sýredi. Júmys jasaydy. Sondyqtan kez-kelgen jýiening jany jәne kýsh-quaty - zat, energiya, aqparat almasu qabiletine de tәueldi bolady. Qazaqta «auru azyghymen» degen maqal bar. Adamnyng mәlim bir jeri yaghny derbes jýieni (adam derbes jýie) qúraushy qosalqy jýiede dert payda bolyp, onyng qyzmeti búzylghan kezde zat (tamaq jeui), energiya (tamaq jeui) almasuy, tipti aqparat almasu qabileti tómendeydi. Osy túrghydan alghanda damu degenimiz - sol almasatyn zat, energiya men aqparattyng sapasyn kóteru, almasu qabiletin kýsheytu degen sóz. Mysaly, qatygezdikke toly qorqynyshty filmderdi kórui nemese ylghy da әn tyndauy jastar ýshin sapaly aqparat alghan bolyp eseptelmeydi.

5. Memleket - derbes jýie

Kez-kelgen tәuelsiz bir memeleket - óz aldyna derbes bir kýrdeli jýie (sistema). Qansha kýrdeli bolghanymen osy derbes jýie: jer aumaghy (territoriyasy), halqy jәne derbes memlekettik biyligi (búdan keyingi jerde qysqasha: biylik dep te aitylady), osy ýsh qosalqy jýieden (negizgi faktordan, yaghni, bólikten) qúralady. Ári osy ýsh qosalqy jýie (negizgi faktor) әrqashan bir-birine (ózara) baylanysqan, bir-birinen ajyratylmaydy (neotemlemyi). Yaghni, jýieni qúraushy negizgi faktorlardy bir-birinen bólip alugha kelmeydi (bólinbeydi). Búny dәleldemey-aq әrkimning kózi jetedi. Sonday-aq, múndaghy әr bir qosalqy jýie (negizgi faktor, bólik) derbes jýienin, yaghny osy birtútastyqtyng ajyramas bir bóligi.

1) memleketting derbes jýie retindegi birtútastyghy, býtindigi turaly sóz.

A) Adam topyraqtan jaralghan. Búny din de, ghylym da moyyndaydy. Topyraqtan jaralghanyn bylay qoyghanda, jersiz adamgha ómir joq. adam balasy, ózge de tirshilik iyeleri de nәpәqasyn jerden tikeley nemese janama jol arqyly jerden alady (mysaly, jerge shóp ósedi, shópti mal jeydi, maldy adam jeydi). Búny aitpasaq ta bәrimizge týsinikti jayt. Sondyqtan, jer men halyqty bir-birinen bólip alugha, ajyratugha kelmeydi. Biyliktegi túlghalar da kókten týspegenin, halyqtan shyqqanyna әrqaysymyzdyng kózimiz jetip jýr. Halyq bolmasa lauazymdy túlghalar da bolmaydy. Lauazym iyeleri bar bolghany halyqtyng tikeley nemese janamalay saylauy (tandauy) arqyly erekshe qúqyqtyq mәrtebege ie bolghan túlghalar jiyntyghy. Sondyqtan, biylik pen halyqty da bir-birinen bólip alugha kelmeydi. Qortyp aitqanda jer, halyq, biylik ýsheui bir-birinen bólinbeytin birtútastyqqa, býtindikke iye.

Á) Shyghu tegin (mysaly, últyn) aitpaghanda, qolynda memlekettik basqaru biyligi bar túlghalar da, memleketting ózge de azamattary da adamnan qúralady. Bәri de adam, pende. Al bir halyqtyng úrpaghy retinde biylik pen halyq - ortaq jer aumaghy, ortaq shegarasy bar, bastysy bir últtan qúralady. Yaghny bir últyng arqasynda jýzege asatyn derbes memlekettigi bar. Al jer aumaghy bolmasa memleket (mysaly, Qazaqstan respublikasy) degen sózdin  ózin aitu artyq bolar edi. Egemendikti saqtau jәne nyghaytu - biylik pen halyqtyng ortaq maqsaty. Memlekettik biylik pen halyqtyng arasynda ajyratugha, bólip alugha kelmeytin osynday ortaq tamyr bar. Osylaysha biylik pen halyq jәne jer bir-birine jalghasqan, ajyratugha kelmeydi. Ajyratqan jaghdayda egemendiginen aiyrylady. Mysaly, jer aumaghymyz bolmasa halqymyz qalay kýn kórer edi (Syghan halqynda óz jeri joq dep estigenmin, ótirik-rasyn bilmedim, bilgim de kelip túrghan joq). Eger Qazaq halqy bolmasa Qazaqstan Qazaqstan emes, basqasha aitylar edi. Al eger derbes memlekettik biyligi bolmasa, zang tәrtip bolmasa, beybereket, birining jaghasynan biri alghan, birining mýlkin biri tartyp alghan, úrlap alghan, aldap alghan qogham bolsa halyq qalay kýn kóredi.

Jer aumaghy, halqy jәne memlekettik derbes biyligi bir ghana maqsat - әueli egemendigi (derbes jýiesi) ýshin qyzmet etedi. Al egemendikting maqsaty әlemdik qauymdastyqqa (syrtqy ortagha, yaghni, ýlken jýiege) beyimdele otyryp, ózge halyqtarmen teng qúqyly týrde azat halyq retinde ómir sýru. Derbes memleket retinde ómir sýruding maqsaty ózge memleketterdin, ózge memleketti qúrushy keybir ozbyr últtardyng qorlauynan, ezip-janyshtaunan, halyqty qúrdymgha iytermeleytin solaqay sayasatynan saqtanu, teng qúqyly, ózara silastyqpen ómir sýru, ózin jýie retinde ýzdiksiz damytyp әlem halyqtarynyng (ýlken jýienin) damuyna ýles qosu.

Bir halyqtyng tamyry negizinen ózining jer aumaghyna jayghasqan. Halyqty bir bәiterekting japyraqtary desek, memlekettik jýie men biylikti sol bәiterekting dini men dininen taraghan bútaqtary deuge bolady. Halyq ta, biylik te qoregin sol jerden alady. Sondyqtan, halyq óz jerin ózgelerden qyzghyshtay qorghaydy. Ádette halqyna adal әr bir lauazymdy túlghalar da solay isteuge mýdeli bolady. Sol sebepti de biylik halyq ýshin qyzmet etuge mindetti. Ýitkeni japyraghynan airylghan (jasyl japyraghyn týk qoymay júlyp tastasan) bәiterekting dini men bútaqtary da qurap óledi. Mine búl jer, halyq, biylik arasyndaghy bir-birine jalghasqan, ajyratugha, bólip alugha kelmeytin birtútastyghy, býtindigi. Sondyqtan memleket derbes jýiege jatady. Osy negize olar ortaq derbes jýie ýshin әr qaysysy ózine tәn mindet alady. Ár qaysysynyng naqty, ózine tәn airyqsha qyzmeti (mindeti) bolady. Olardyng әr qaysysynyng qyzmet sipaty biriniki birine úqsamady. Ózgeshe bolady.

2) memleketting damu qarqyny jәne bolashaghy

Bir qoydyng (qoy - derbes jýie) salmaghy tura 30kg shyqty deyik. Endi sol qoydy soyyp, jiliktep bir tamshy qanyn da, bir tal qylshyghyn da joghaltyp almay qayta tarazygha tartsaq tura 30kg shyghady. Qosylghyshtyng orny auysqanmen qosyndy ózgermeydi degendey, búl bәrimizge týsinikti jayt. Biraq, jýie teoriyasy boyynsha tiri qoydyng salmaghy onyng jiliktep, býzghannan keyingi salmaghynan auyr bolady. Jýie teoriyasynda ony 1+1>2 formalasymen órnekteytini jogharyda tilge tiyek etilgen. Endi osy mәselening arghy mәnin terenirek týsindirip beruge tyrysayyn. Týsinuge onay bolu ýshin taghy mynanday bir mysal keltire ketu qajet: bes myng sózdi qoldanyp bir ghylymy maqala nemese әdeby maqala jazyp shyghugha bolady. Aldyn ala belgilengen osy bes myng sózdi (tek belgilengen bes myng sózdi ghana qoldanyp) qoldanyp bir ghana maqala emes, neshe ondaghan tipti jýzdegen maqala jazyp shyghugha bolady. Múndaghy әr bir maqalanyng aldyn ala belgilengen sol bes myng sózden ghana qúralyp jazylghany belgili jayt (әrbir sóz eki ret qaytalanbaydy dep esepteyik). Eger әr bir әripti temirden nemese aghashtan jasap, osy әripterden qúralghan sózdik nemese ótirik maqala týrindegi bes myng sózben shyn maqala týrindegi bes myng sózdi jeke-jeke tarazygha tartsaq salmaqtary birdey bolady. Biraq, jýie teoriyasy boyynsha shyn maqala týrindegi besmyng sóz, sózdik nemese ótirik maqala týrindegi bes myng sózden auyr bolady. Aytayyn degeni maqala týrindegi (shyn maqaladaghy) bes myng sózden - neshe jýzdegen sóilem qúralyp túr. Ár sóilemde bir maghyna (mazmún) aitylady, әri әr sóilemde әr bir jeke sózding bir ózi jetkize almaytyn maghyna aitylady. Osylaysha maqala týrindegi bes myng sózde bes myng mәn-maghyna emes, bes myng neshe jýz maghyna shyghyp túr. Nәtiyjede maghyna kóbeydi. Al sózdik týrindegi bes myng sózde tek bes myng maghyna ghana bar. Endeshe, maqala týrindegi bes myng sóz, sózdik (nemese ótirik maqala) týrindegi bes myng sózden salmaqty bolady. Salmaqty bolyp qalmay manyzy da zor bolady. Sebebi maqalada taghy ýlken bir iydea, kózqaras aitylady.

Maqala sóilemderden, sóilem sózderden, sóz dybystardan (әripterden) qúralatyny belgili. Ár sóilemning qalay bolsa solay emes, belgili grammatikalyq zandylyqtar boyynsha qúrastyrylyp jasalatyny, (shyn) maqalanyng qalay bolsa solay jazylmaytyny, belgili bir iydeany arqau etip, aldyna bir maqsat qoyyp jazylatyny barshamyzgha belgili. Álgi besmyng sózdi qoldanyp jazylghan shyn maqalanyng manyzy sózdik týrindegi nemese ótirik maqala týrindegi besmyng sózden әleqayda zor. Ótirik maqalada besmyng sózdi qalay bolsa solay biriktirseng odan eshbir maghynaly nәrse shyqpaydy. Esh manyzy joq, erikken balanyng oiyny deuge bolady. Týsinikti bolu ýshin әlgi (shyn) maqalany jýie dep esepteyik. Onda, osy maqalanyng qúramyndaghy sóilemder jýieni qúraushy qosalqy jýie (bólik) bolyp esepteledi. Sóilemning ózi (sóilem - qosalqy jýie dep esepteldi) sózderden (ekinshi dengeydegi qosalqy jýieden) qúralady. Sóz dybystardan qúralady. Besmyng sózden túratyn shyn maqalanyng manyzy qalaymaqan sapyrylysqan bes myng sózden (ótirik maqaladan) әlde qayda manyzdy ekenin týsindik. Maqalanyng kóterip otyrghan iydeasyn (yaghni, mazmúnyn) aitpaghanda, maqala ne ýshin manyzdy bolyp otyr? Sebebi, maqala belgili gramatikalyq zandylyqtargha negizdelgen sóilemderden qúralghan, belgili bir iydeany arqau etken, ózining aldyna qoyyp otyrghan maqsaty bar sózder men sóilemderding belgili bir tәrtippen biriguinen (organikalyq baylanysuynan) qúralghan býtin bir qúrylym ekendiginde. Yaghni, maqalany qúrap otyrghan sózder men sóilemderding bir-birimen belgili bir zandylyqtarmen, belgili bir formada baylanysyp, birigip býtin bir qúrylymgha ainaluynda jatyr. Sózder men sóilemder bir-birimen ózara baylanysyp, biriguding nәtiyjesinde bir býtin zatqa (jýiege) ainalghanday. Yaghny maqalanyng mazmúny, mәn-manyzy onyng qúrylymy (sóilemderding qúraluy, sóilemderden maqalanyng qúraluy) arqyly ashylyp túr. Sondyqtan, toq eterin aitar bolsaq: Ár bir jýiening mindetti týrde belgili bir formadaghy ishki qúrylymy bolady. Osy qúrylym belgili bir zandylyqtargha negizdelip, belgili bir tәrtippen, belgili bir formada qúrylady. Qúramy úqsas boghan kýnning ózinde, qúrylymy (týzilisi) ózgeshe zattyng qasiyeti de ózgeshe bolyp shyghady. Múny himikter jaqsy biledi. Týiindep aitqanda ishki qúrylymy (qúrylysy, týzilisi/strukturasy) - sol zattyng basty qasiyetin belgileydi. Yaghny bir zattyng qasiyetin, basymdylyghyn onyng qúrylymy sheshedi. Qasiyeti úqsamaghan zattyng funksiyasy (roly) da úqsamaydy. Sondyqtan, jýiening manyzy, atqaratyn funksiyasy, damu qarqyny onyng (jýienin) qúrylymyna tәueldi. Búl degenimiz, óz qúrylymyn әbzeldendirgen jýie de - sapaly damu bolady, yaghni, sapaly jýie bolu ýshin onyng qúrylymy (týzilisi) ýzdik (tiyimdi, oryndy, rasionaldy) bolu kerek. Jýiening qúrlymy ýzdik ýlgige qaray damyp jetu ýshin (jýiening qalyptasu zandylyghyna, qalyptasqan jýiening әbzeldenu ereksheligine sýiengen) jýie teoriyasyna negizdelu kerek. Derbes memleket te derbes jýiege jatatyndyqtan, memleket damu ýshin onyng jýiesin, onyng qosalqy jýielerin jәne qosalqy jýiening ózin qúrap túrghan ekinshi dengeydegi qosalqy jýielerin әbzeldendiru (eng tiyimdi núsqany tandaugha nemese jetildirip otyrugha tyrysu) qajet bolady. Bylaysha aitqanda jýiening qúrylymy men funksiyasyn әbzeldendiru kerek degen sóz. Qúrylymy men (qosalqy jýielerdin) funksiyasy әbzeldengen jýie ghana dúrys damy alady. Al qúrlymy osal, tiyimsiz (irrasionaldy) jýiede damu bolmaydy. Múnday jýiening bar bolghan tirligi alda mindetti týrde bolatyn sәtsizdikter men jenilisterge óz praktiksy arqyly kóz jetkizumen shekteledi. Tútas әlemdegi ghalamsharlar da asa ýlken jýielerden túratyndyghy jogharyda aityldy (mysaly, galaktika, kýn jýiesi). Búl әriyne býginge deyingi neshe jýz million, milliard tipti san jetpeytin jyldardaghy zattar damuynyng nәtiyjesi. Yaghni, zattar damuynyng baghyty - jýie qalyptastyru ekeni, qalyptasqan jýiening ary qaray әbzeldenui, kemel (iydealdy, ýzdik) jýiege ainalu ekeni, әri oghan belgili uaqyt kerek bolatyny, birden bola qalmaytyny kórinip túr.

Birtútas, býtin jýiening atqaratyn qyzmeti (jýiening qúrylymy tiyimdi bolghan jaghdayda) nemese jýieni qúraushy barlyq qosalqy jýielerding ózara sәikesip jasaghan júmysy, qosatyn ýlesi sol jýieni qúraghan barlyq qosalqy jýielerding jeke qosqan ýlesterin qosqandaghy qosyndy ýlesten zor bolatynyn joghary da aityldy. Ári búl jerde jýiening atqaratyn qyzmeti, qosatyn ýlesi zor bolyp qana qalmaydy. Onyng syrtynda jýieni qúraushy әr bir qosalqy jýiening istey almaytyn, qolynan kelmeytin jәne onyng (qosalqy jýienin) boyynda joq funksiya derbes jýiening boyynda bolady. Bylaysha aitqanda, derbes jýie qosalqy jýie atqara almaytyn júmysty atqara alady. Ábzel jýiede onyng qosalqy jýielerinde joq funksiya bolady. Yaghni, (qúrylymy men funksiyasy) әbzeldengen jýiening funksiyasy jýieni qúraushy barlyq qosalqy jýielerding jeke funksiyalaryn qosqandaghy qosyndy (jiyntyq) funksiyadan ýlken bolady. Ári tek ýlken ghana bolyp qalmastan, jýiede qosalqy jýiede joq jana funksiyalar payda bolady. Osy sebepten de 1+1>2 bolady. Endeshe múnyng qanday manyzy bar? Búdan neni týsinuge bolady?

Jogharyda memleketting derbes jýie ekendigi aitylghan. Memleket (derbes jýie) jer, halyq jәne memlekettik biylik osy ýsh bólikten (qosalqy jýieden) qúralady. Memlekettik biylikting ózi preziydent, atqarushy biylik (ýkimet), zang shygharushy biylik (parlament), sot biyligi siyaqty ekinshi dengeydegi qosalqy jýielerden qúralady. Olardyng әr qaysysy taghy ary qaray ýshinshi, tórtinshi dengeydegi qosalqy jýielerge tarmaqtalyp kete beredi. Memlekettik biylikting bólinu prinsiypi sayasy jýie negizinde jýzege asady. Yaghni, qanday jýie bolsa, soghan say memlekettik biylikting bólinui bolady. Belgili maqsattar men mýdelerdi kózdey otyryp olardyng әr qaysysyna tәn mindeti (funksiyasy) naqtylanady. Endi jogharyda qoyylghan eki saualgha bylaysha jauap beruge bolady. Qabiletti parlament te, isker ýkimet te, danyshpan preziydent te, әdil sot ta, olardyng әr qaysysy qanshalyqty janyn salyp halyq ýshin, memleket ýshin ter tógip enbektense de tiyimdi (әbzeldengen) jýiening atqarghan qyzmetindey qyzmet, qosqan ýlesindey ýles qosa almaydy. Ýitkeni jýie teoriyasy boyynsha tiyimdi jýiening qosatyn ýlesi jýieni qúraushy әrbir qosalqy jýiening ýlesinen de, barlyq qosalqy jýielerding jeke qosqan ýlesin qosqandaghy qosyndy (jiyntyq) ýlesten de ýlken bolady. Ári jýiening boyynda ony qúraushy qosalqy jýielerding boyynda joq funksiya bolady. Sondyqtan, bir memleketting damuy jýiege, memlekettik qúrylysqa, funksiyalardyng әr qaysysyna layyqty bólinuinde t.b. jәne sol jýiening әbzeldenuine (kemeldenuine) tike baylanysty bolady. Sonday-aq, memlekettik biylik, halyq jәne jer derbes memleketting (derbes jýienin) teng dәrejeli qosalqy jýiesi bolghandyqtan, búl degenimiz memleketi joq (jýiesi joq), jeri (jer - jýiening qúramdas bir bóligi) joq halyq memleketi odan qalsa jeri bar halyqtay damy almaydy. Tәuelsizdigi joq halyq tәuelsiz halyqtay damy almaydy. Sondyqtan bizding halyqta nebir bilimdi, danagói, aqyldylar bola túra, Qytay qazaqtary qytayday damy alghan joq. Búrynghy kenes odaghyndaghy Qazaq Orys últynday damy alghan joq. Áriyne, búl otarlanu kezinde Qazaqta damu bolmady degendi bildirmeydi. Salystyryp aitylghan sóz. Olarmen teng dәrejede (birdey dengeyde) damy almady degenim. Múnyng bәri jýiege baylanysty. Al Qytaydyng damuy óte tez bolghandyqtan, Qytay Qazaqtary bolashaqta (bolashaq úrpaghy) Qytaygha jútylyp ketpey, qalay aman qalugha, Qytaymen ilese damugha bolady? Tas týsken jerine auyr degendey, búl da ondaghy әrbir Qytaylyq Qazaqtyng bas auruyna ainalghan mәsele ekeni olargha jasyryn emes. Áriyne, onyng manyzdy bir sheshimi elimizding (Qazaqstannyn) damuyna da baylanysty ekeni sózsiz.

Keybir partiyalar, qoghamdyq úiymdar jәne jekelegen azamattar qoghamda bolyp jatqan keybir kelensiz jaytargha asa ókinishpen qarap, biylikke qanaghattanbaushylyghyn bildirip, preziydentke nemese ýkimetke «ornyn bosatsyn» dep aityp, jazyp jatady. Jýie teoriyasyna negizdelgende olar ketip, ózgesi kelgennen keyin bәri birden keremet bolyp ketpeydi. Odansha, alys nemese jaqyn bolashaqta jýieni qalay әbzeldendiruge, әzirgi jýieni ary qaray jetildirip, damytyp nemese tiyisti tolyqtyrular, ózgertuler jasap, tiyimdiligin arttyryp, әbzel jýiege ainaldyrugha kýsh salghan jón bolar ma edi degen oy keledi. Búl әriyne, bolashaqtyng isi, uaqyt onyng emshisi. «Jýieni tandau» jәne «biylikting bólinu teoriyasyna» (Monteskie jәne t.b.) negizdelgende elimizding әzirgi sayasy jýiesi, basqaru tәsili, biylik jýiesining qúrylymy t.b. bәri de kezinde (alghash egemendik alghan kezdegi elimizding demografiyalyq jaghdayyna, әr aumaqta halyqtyng qonystanu tyghyzdyghyna t.b. eskere otyryp) kóp oilanyp qabyldaghany sózsiz. Ári óte dúrys sheshim bolghan. Elimizding egemendikti nyghaytuy men damuy ýshin  manyzy zor boldy deuge әbden bolady. Preziydentimizding de elimiz ýshin qosqan ýlesi orasan zor. Biraq, әlemdegi barlyq jýieler (meyli tәbighy jýie, meyli jasandy jýie bolsyn) bir orynda qatyp túrmaydy. Keybir jýielerding negizgi qanqasy (formasy, týri; mysaly, QHR sosialistik rejiym) syrt kózge esh ózgermegen (mysaly, qyzyl) siyaqty bolyp kóringenmen, is jýzinde ishki qúrylymy men atqaratyn funksiyalary ýzdiksiz jetildirilip, tiyimdi baghytta ózgertilip, tolyqtanyp, rettelip, janaryp, kemeldenip otyrady. Yaghni, kez-kelgen jýie ýnemi damuda bolady. Álemde damymaytyn jýie bolmaydy. Qolymyzdaghy úyaly telefon da, ýidegi teledidar da jýiege jatady. Olarda ýzdiksiz damyp, jetilip jatqanyn әr qaysymyz da bayqap jýrmiz. Qytay óndirisining tayau jyldardan beri qaryshtap damuynyng bir syry ondaghy kәsip oryn, zavod, fabikalardyng ishki basqaru jýiesining әbzeldenuinde (yaghni, basqarudyng eng tiyimdi, ghylymy joldaryn tandau, ýnemi jetildirip otyru) jatyr. Mysaldardy jýzdep, myndap keltire beruge bolady.

Damu eshqashan toqtamaydy. Endeshe, jýiening әbzeldenui (optimizasiyalanuy) de eshqashan toqtamaydy. Búl degenimiz әlemde kemeline kelgen (әbzeldenip bitken, jýz payyz iydealnyi) jýie bolmaydy degen sóz. Yaghni, әr jýiening ozyq jaghy da, tozyq jaghy da bolady. Mәsele dúrys jetildire, tiyimdiligin arttyra, әbzeldendire bilude.

(jalghasy bar)

«Abay-aqparat»