اقيقاتپەن (مەيلى ول ابسوليۋتتى نەمەسە سالىستىرمالى ماندەگى اقيقات بولسىن), وبەكتيۆتى زاڭدىلىقتارمەن (مەيلى ول تابيعات زاڭدىلىقتارى نەمسە قوعامدىق زاڭدىلىقتار بولسىن، جالپىعا ورتاق زاڭدىلىقتار بولسىن، جەكەلەگەن زاڭدىلىقتار بولسىن), قاعيدالارمەن، عىلىممەن، عىلىميلىقپەن، ءتۇرلى ءبىلىم-ىلىممەن مازمۇنى بايىتىلعان تەوريالىق نەگىزدەرگە سۇيەنبەگەن (تەوريالىق نەگىزدەرى مىقتى قالانباعان، تەوريالىق فۋندامەنتى جۇقا) كەز-كەلگەن ءبىر قوعام - دامۋ جولىن تابا الماي اداسۋعا بەيىم تۇرادى. سوندىقتان، ءبىر ەل ء(بىر قوعام، ءتىپتى ءبىر كاسىپ ورىن، جەكە ءبىر ادام بولسىن) شىنىمەن دامۋدا ما، جوقپا جانە بولاشاق بولجامى قالاي بولادى دەگەن ماسەلەگە باعا بەرۋ ءۇشىن اۋەلى ونىڭ دامۋداعى سۇيەنگەن دۇرىس (عىلىمي) تەوريالىق نەگىزدەمەلەرىنە، سۇيەنگەن فيلوسوفياسىنا قاراۋ كەرەك.

اۆتور

دامۋ دەگەنءىمىز - جۇيەنىڭ قالىپتاسۋى،

ابزەلدەنۋى (وپتيميزاتسيالانۋى)

ءى. جۇيە تەورياسىنان قىسقا ۇزىندىلەر

اقيقاتپەن (مەيلى ول ابسوليۋتتى نەمەسە سالىستىرمالى ماندەگى اقيقات بولسىن), وبەكتيۆتى زاڭدىلىقتارمەن (مەيلى ول تابيعات زاڭدىلىقتارى نەمسە قوعامدىق زاڭدىلىقتار بولسىن، جالپىعا ورتاق زاڭدىلىقتار بولسىن، جەكەلەگەن زاڭدىلىقتار بولسىن), قاعيدالارمەن، عىلىممەن، عىلىميلىقپەن، ءتۇرلى ءبىلىم-ىلىممەن مازمۇنى بايىتىلعان تەوريالىق نەگىزدەرگە سۇيەنبەگەن (تەوريالىق نەگىزدەرى مىقتى قالانباعان، تەوريالىق فۋندامەنتى جۇقا) كەز-كەلگەن ءبىر قوعام - دامۋ جولىن تابا الماي اداسۋعا بەيىم تۇرادى. سوندىقتان، ءبىر ەل ء(بىر قوعام، ءتىپتى ءبىر كاسىپ ورىن، جەكە ءبىر ادام بولسىن) شىنىمەن دامۋدا ما، جوقپا جانە بولاشاق بولجامى قالاي بولادى دەگەن ماسەلەگە باعا بەرۋ ءۇشىن اۋەلى ونىڭ دامۋداعى سۇيەنگەن دۇرىس (عىلىمي) تەوريالىق نەگىزدەمەلەرىنە، سۇيەنگەن فيلوسوفياسىنا قاراۋ كەرەك.

اۆتور

دامۋ دەگەنءىمىز - جۇيەنىڭ قالىپتاسۋى،

ابزەلدەنۋى (وپتيميزاتسيالانۋى)

ءى. جۇيە تەورياسىنان قىسقا ۇزىندىلەر

اعىلشىن تىلىندەگى «system» ءcوزى كونە گرەكشە «systema» سوزىنەن كەلگەن. بولىكتەردەن قۇرالعان تۇتاس تۇلعا ء(بۇتىن / تسەلوە) دەگەن ماعىنادا. جالپىلامالىق جۇيە تەورياسىنىڭ (وبششەي تەوري سيستەم/general system theory) نەگىزىن سالۋشى تەوريا جاعىنداعى بيولوگى (تەورەتيچەسكيە بيولوگ) بەرتالانفيدىڭ (Ludwig Von Bertalanffy:1901～1972) بەرگەن انىقتاماسى: «جۇيە - ءوزارا بايلانىستى، ءوزارا ارەكەتتەستىكتەگى بىرقانشا ەلەمەنتتەردىڭ (بولىكتەردىڭ) بىرىگۋىنەن تۇراتىن سينتەز (كومپلەكس)».

جۇيە بولىپ تۇرۋ ءۇشىن ەڭ كەمىندە تومەندەگى شارتتار قاناعاتتاندىرىلۋ كەرەك: 1) جۇيە ەڭ كەمىندە ەكى ەلەمەنتتەن (بولىكتەن، نەگىزگى فاكتورلاردان نەمەسە قوسالقى جۇيەلەردەن ) قۇرام تابادى. 2) جۇيەنى قۇراۋشى ەلەمەنتتەر قالاي بولسا سولاي ەمەس، بەلگىلى ءبىر فورمادا ءبىر-بىرىمەن بايلانىسادى، بىرىگەدى. وسىلايشا بىرتۇتاستىققا، بۇتىنگە اينالادى.

كەز-كەلگەن جۇيەنىڭ تومەندەگىدەي ەرەكشەلىگى بولادى:

1.       بىرتۇتاستىق، بۇتىندىك (تسەلوستنوست) - جۇيە ءبىر-بىرىنەن بولىنبەيتىن ءتۇرلى ەلەمەنتتەردەن (بولىكتەردەن نەمەسە قوسالقى جۇيەلەردەن) قۇرالعان بىرتۇتاستىقتان، بۇتىندىكتەن تۇرادى. بىرتۇتاستىق، ياعني، بۇتىندىك جۇيەنىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى. جۇيەنىڭ ءمانى - بىرتۇتاستىق (بۇتىندىك) پەن بولىكتىڭ ءوزارا بىرلىگىندە. جۇيەنىڭ ءبىر تۇتاستىعىى - قوزعالىستار مەن وزگەرىستەر بارىسىندا جۇزەگە اسۋعا مۇمكىندىك الادى. جۇيەنى قۇراۋشى بارلىق ەلەمەنتتەر نەمەسە بولىكتەر ءبىر-بىرىنە بايلانعان ء(وزارا بايلانىسقان) بولادى. ولار ءبىر-بىرىنە اسەر ەتەدى، ارەكەتتەستىكتە بولادى جانە بولىكتەردىڭ قوزعالىسى ء(ىس-قيمىلدارى) ءوزارا باقىلاۋدا بولادى، ءبىر-ءبىرىن تەجەپ (وگرانيچيۆات، وبۋسلوۆليۆات), باسقاسى ءبىرىسىنىڭ قوزعالىسى شەكتەن شىعۋىنا جول بەرمەيدى. جۇيەدە جۇيەنى قۇرايتىن، بىراق، ءبىر-بىرىمەن قاتىستىلىعى (كوررەلياتسيا، وتنوسيتەلنوست) جوق ەلەمەنتتەر مۇلدەم بولمايدى. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا جۇيەدە وڭاشا، بولەك (يزوليروۆاننىي) تۇراتىن ەلەمەنتى نەمەسە بولىگى بولمايدى. ەگەر جۇيەنى قۇراۋشى ەلەمەنتتەر (بولىكتەر، قوسالقى جۇيەلەر) اراسىنداعى بايلانىس وتە ءالسىز، جوقتىڭ قاسى بولسا ونى «nonsystem» ياعني، بەيجۇەگە (جۇيەسىزدىككە، جۇيە جوقتىققا) جاتقىزادى.

2.       جۇيە دەربەستىككە يە بولادى. سەبەبى: ا) ءار جۇيەنىڭ وزىنە ءتان ساپالىق وزگەشەلىگى جانە ساندىق شاما (كولەم، ۇلكەن-كىشىلىك) شەكتەمەلىلىگى بولادى. مىسالى، ءپىل مەن تىشقان; ءا) جۇيەدە مەنشىكتىلىك جانە سيعىزباۋشىلىق (قاعاجۋلاۋشىلىق / Exclusiveness / يسكليۋچيتەلنوست، ەكسكليۋزيۆتى) ەرەكشەلىك بولادى. ب) تۇراقتىلىق (ستابيلنوست): بەلگىلى ءبىر كەزەڭ ىشىندە نەمەسە بەلگىلى ءبىر شارت-جاعداي استىندا جۇيەنىڭ ىشكى قۇرلىمى مەن فۋنكتسياسى نەگىزىنەن وزگەرمەيدى. سالىستىرمالى تۇردە تۇراقتى بولادى. بىراق، ابسوليۋتتى تۇردە قاتىپ قالعان ەمەس، سەبەبى قوزعالىستا، وزگەرىستە، دامۋدا بولمايتىن زات بولمايدى. جۇيە دە ۇنەمى قوزعالىستا، وزگەرىستە، دامۋ ۇستىندە بولادى. جۇيەنىڭ دامۋى قۇرىلىمى مەن فۋنكتسياسىنىڭ وپتيميزاتسيالانۋى (optimize,optimization:ابزەلدەنۋى، ۇزدىك نۇسقاسىن تاڭداۋ / ءوز الدىنا بولەك عىلىم) ارقىلى كورىنەدى.

3.       جۇيەدە قۇرىلىمدىق (سترۋكتۋرنىي) ەرەكشەلىك بولادى. مىسالى، ءبىر ۋىس ءتىستى بەرىلىستەردى (پەرەداچا), قىرقارلاردى، سەرپپەلەردى، ساعات تىلدەرىن جانە باسقا دا ساعاتتىڭ مەحانيكالىق بولشەكتەرىن ءبىر جەرگە ءۇيىپ قويساق ول ساعاتقا (مەحانيكالىق) اينالمايدى. ساعاتتى قۇرايتىن بولشەكتەردى بەلگىلى ءبىر ورنالاسۋ تارتىبىمەن دۇرىس قۇراستىرعان كەزدە عانا ساعاتقا اينالادى. سول سياقتى ماشينانىڭ قوزعالتقىشى (موتورى) مەن وزگەدە قۇرامداس بولشەكتەرىن قالاي بولسا سولاي بىرىكتىرە سالساڭ، جۇرگىزۋگە بولاتىن ماشينا بولىپ شىقپايدى. سوندىقتان ءار ءتۇرلى جۇيەنىڭ وزىنە ءتان ىشكى قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگى بولادى. ءبىرى ەكىنشىسىنىكىنە ۇقسامايدى. مىسالى، بالىقتىڭ دەنە-مۇشەسىنىڭ قۇرىلىسى مەن مالدىكى ۇقسامايدى ت.ب.

4.       ءار ءبىر جۇيەدە وزىنە ءتان بەلگىلى ءبىر فۋنكتسيالار بولادى. جۇيەنىڭ فۋنكتسياسى ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتامەن بەلگىلى بايلانىستا، ءوزارا ارەكەتتەستىكتە بولادى. مىسالى، اقپارات جۇيەسىنىڭ قىزمەتى - اقپاراتتاردى (ورتادان) جيناۋ، (ورتاعا) تاراتۋ، ساقتاۋ، وڭدەۋ، قورعاۋ جانە پايدالانۋ.

5.       جۇيەدە ورتاعا بەيىمدەلگىشتىك (يكەمدەلۋشىلىك) قاسيەت بولادى. كەز-كەلگەن ءبىر جۇيە بەلگىلى ءبىر ورتادا ءومىر سۇرەدى. ورتامەن بەلگىلى بايلانىستا، ارەكەتتەستىكتە بولادى. ءار ءبىر ادام (ادام ورگانيزمى - دەربەس جۇيە) قوعامدىق جانە تابيعي ورتادا ءومىر سۇرەدى. مىسالى، ادام (دەربەس جۇيە) ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتاعا بەيىمدەلەدى. ورتامەن بەلگىلى دەڭگەيدەگى زات، ەنەرگيا، اقپارات الماسۋدا بولادى.

6.       جۇيەدە بەلگىلى ماقسات بولادى. ماقساتسىز جۇيە بولمايدى. مىسالى، ءار ءبىر ادامنىڭ دا، ءار ءبىر مەملەكەتتىڭ (جۇيەگە جاتادى) دە الدىنا قويعان ءوز ماقساتى بولادى. جۇيە ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ونى قۇراۋشى بولىكتەر (قۇرامداس بولىكتەرى) ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسە وتىرىپ جۇمىس جاساۋعا مۇدەلى بولادى. مىسالى، مەحانيكالىق ساعاتتىڭ جۇرۋىندە، كومپيۋتەردىڭ جۇمىس جاساۋىندا، ولاردى قۇراعان مەحانيكالىق نەمەسە ەلەكتروندىق بولشەكتەر ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسە جۇمىس جاسايدى.

جۇيەنىڭ قۇرامداس بولىكتەرى ەڭ ءتيىمدى نۇسقاسى بويىنشا بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن ءوزارا بىرىككەن ابزەل (يدەالنىي) قۇرىلىمعا قاراي وزگەرەدى. تەك وسىلايشا عانا جۇيە ءوزىنىڭ فۋنكتسياسىن ويداعىداي اتقارا الادى. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا ىشكى قۇرىلىمى ء(تۇزىلىسى) ءتيىمدى (ابزەل) جۇيە عانا ويداعىداي جۇمىس جاساي الادى، ۇلەسى زور بولادى.

7.       جۇيەنىڭ بولىكتەردەن (ياعني، قوسالقى جۇيەلەردەن، نەگىزگى فاكتورلاردان، ەلەمەنتتەردەن) قۇرالاتىنىنى بەلگىلى. جۇيەنى قۇراعان ءار بولىكتىڭ وزىنە ءتان فۋنكتسياسى بولادى. ءارى بولىكتەر ءبىر-بىرىمەن بايلانىستا، ءوزارا ارەكەتتىلىكتە بولادى. بىراق، جۇيەنى قۇراۋشى بارلىق بولىكتەردىڭ ءبىر-بىرمەن سايكەسىپ ء(وزارا سايكەسىپ جۇمىس جاساۋى، بىرىگىپ جۇمىس جاساۋى) جاساعان ورتاق جۇمىسى (قوسقان ۇلەسى، ياعني تۇتاس جۇيە رەتىندە قوسقان ۇلەسى) ءار بولىكتىڭ جەكە اتقارعان جۇمىسىنىڭ (قوسقان ۇلەسىنىڭ) قوسىندىسىنان زور بولادى. بىلايشا ايتقاندا ءبۇتىن جۇيەنىڭ قوساتىن ۇلەسى سول جۇيەنى قۇراۋشى نەگىزگى بولىكتەردىڭ جەكە قوسقان ۇلەستەرىن جيناپ قوسقانداعى قوسىندى ۇلەستەن ۇلكەن بولادى. جۇيە تەورياسىندا ونى 1+1>2 فورمۋلاسىمەن ورنەكتەيدى. مۇندا، جۇيەنى قۇراۋشى بولىكتەر ءبىر-بىرىمەن نەگۇرلىم ءتيىمدى نۇسقاسىمەن بىرىكسە، بولىكتەردىڭ قىزمەتى نەعۇرلىم ءوزارا سايكەسسە، ءبۇتىن جۇيەنىڭ قوساتىن ۇلەسى سولعۇرلىم ۇلكەن بولادى. ياعني، 1+1>2 ايقىندالا تۇسەدى. كەرىسىنشە، ەگەر جۇيەنى قۇراۋشى بولىكتەر ءبىر-بىرىمەن سايكەسپەيتىن جاعدايدا، ياعني، جۇيەنىڭ قۇرلىمى وسال، ءتيىمسىز بولعان جاعدايدا - جۇيە قارقىندى تۇردە كەرى كەتۋگە، قۇلدىراۋعا بەت الىپ، سوڭى جۇيەنىڭ ىدىراۋىمەن نەمەسە جويىلۋىمەن ءتامامداۋى مۇمكىن. سەبەبى، مۇنداي جاعدايدا زات، ەنەرگيا ء(بىر مەملەكەت ءۇشىن الىپ ايتقاندا بيۋجەت قاراجاتىن دا وزىشىنە الادى) جانە اقپارات ورىنسىز، ءمانسىز نارسەلەرگە جۇمسالادى; ناتيجەسىندە قوسالقى جۇيەلەردىڭ ءبۇتىن ء(بىرتۇتاس) جۇيەگە قوساتىن ۇلەسى ماردىمسىز بولادى; جۇيە سىرتتاي ءبۇتىن سياقتى بولىپ كورىنگەنمەن، ىشتەي ءوز-ءوزىن جەيدى; ىشتەن توزادى. «سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن»گە اينالۋى ءمۇمىن.

8.       ينستانتسيا (اdministrative levels), پوسلەدوۆاتەلنوست (arrangement of ideas in writing or speech): ءار بر جۇيە وزىنەن دە ۇلكەن ءبىر الىپ نەمەسە كۇردەلى جۇيەنىڭ ءبىر مۇشەسى ەسەپتەلسە، سونىمەن بىرگە وسى جۇيەنىڭ ءوزى وزىنەن اناعۇرلىم كىشىرەك، قاراپايىم قوسالقى جۇيەلەردەن (پودسيستەما) قۇرالادى. وسىلايشا جۇيەلەردىڭ قۇرىلىمىندا بەلگىلى ءبىر بۇتاقتاننۋ، ساتىلىق رەت-ءتارتىپ ەرەكشەلىگى بولادى. مىسالى، ادامزات جۇمىر جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتەر جۇيەسىنىڭ ءبىر مۇشەسى. جەر بەتىندەگى ادامزات الەمدىك قاۋىمداستىقتى قۇرايدى (200 گە جۋىق مەملەكەتتەن تۇرادى) قازاقستان وسى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ءبىر مۇشەسى. قازاقستان ءوزالدىنا دەربەس جۇيە رەتىندە وزىنە ءتان ساياسي جۇيەسى (مەملەكەت قۇرىلىسى) بار. قر ءنىڭ ساياسي جۇيەسىندە مەملەكەتتىك بيلىك جۇيەسى تاعى بولىنەدى. مىسالى، اتقارۋشى بيلىك (ۇكىمەت), زاڭ شىعارۋشى بيلىك (پارلامەنت) جانە سوت بيلىگى دەپ ت.ب.

وسى تەكتەس ەرەكشەلىكتەرى ارقىلى جۇيەنى جۇيە ەمەستەردەن (بەيجۇيەدەن، جۇيەسىزدىكتەن) اجىراتا تانۋعا بولادى.

ءىى. مەملەكەت دەگەنىمىز - دەربەس جۇيە

1. جۇيە جانە دامۋ

الەمدەگى زاتتاردىڭ ماڭگى قوزعالىستا، وزگەرىستە بولاتىندىعىن ءارى ونىڭ ابسوليۋتتى بولاتىندىعىن، قوزعالىستار مەن وزگەرىستەردىڭ نەگىزگى باعىتى - دامۋ ەكەنىن بىلەمىز. بىراق، زاتتاردىڭ ءار قايسىسى بەيبەرەكەتسىز، قالاي بولسا سولاي قوزعالا، وزگەرە بەرمەيدى، زاتتاردىڭ قوزعالىستارى مەن وزگەرىستەرىندە بەلگىلى رەتتىلىك، ءتارتىپ، باسقىش (ەتاپ) بولادى. ونى ءار كۇنى شىعىستان تاڭنىڭ اتىپ، باتىستان كۇننىڭ باتۋىنان دا، ءتورت ماۋسىمنىڭ بەلگىلى تارتىپپەن (كوكتەم>جاز>كۇز>قىس) اۋىسۋىنان دا بىلە الاسىز. سوندىقتان، دامۋ دەگەنىمىز زاتتاردىڭ قوزعالىستارى مەن وزگەرىستەرى بارىسىندا بەلگىلى ءبىر رەتتىلىكتىڭ، تارتىپتىلىكتىڭ، زاڭدىلىقتىڭ، ورنىقتىلىقتىڭ، تۇراقتىلىقتىڭ قالىپتاسۋى ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ال وسىنىڭ كەرىسى، ياعني، رەتسىزدىك، بەيبەرەكەتسىزدىك، تارتىپسىزدىك، زاڭدىلىقسىزدىق، تۇراقسىزدىق دامۋ توقتاۋدىڭ، كەرى كەتۋدىڭ بەلگىسى. رەتتىلىكتىڭ، تارتىپتىلىكتىڭ، زاڭدىلىقتىڭ، ورنىقتىلىقتىڭ ورناۋى - تەك جۇيە قالىپتاستىرۋ جانە قالىپتاسقان جۇيەنىڭ ارى قاراي ابزەلدەنۋى ارقىلى عانا جۇزەگە اسادى. باسقا ءتيىمدى جول جوق. سەبەبى، تۇتاس الەمنىڭ ءوزى اسا كۇردەلى جۇيە. جۇيەدەن تىسقارى تۇراتىن ەش ءبىر زات بولمايدى. زات (ماتەريا) دەگەنىمىز بەلگىلى ءبىر جۇيەنىڭ قۇرامىنداعى زات. كەز-كەلگەن ادام - بەلگىلى ءبىر قوعامدىق جۇيەنىڭ ءبىر مۇشەسى. جەر شارى كۇن جۇيەسىنىڭ ءبىر مۇشەسى، كۇن جۇيەسى گالاكتيكانىڭ (گالاكتيكا - جۇلدىزداردىڭ ءبىر ۇلكەن جۇيەسى) ءبىر مۇشەسى. جەر بەتىندە ءار ءبىر تىرشىلىك يەسىنىڭ دەنەسى - ءوز الدىنا ءبىر جۇيە. تۇتاس الەم - كۇردەلى جۇيە. الەمدى قۇراعان زاتتار جۇيە تۇرىندە ءومىر سۇرەدى، ساقتالادى. ياعني، جۇيە - زاتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇلگىسى. سوندىقتان، زاتتار قوزعالىسى مەن وزگەرىسىنىڭ نەگىزگى باعىتى - دامۋ بولسا، دامۋدىڭ باعىتى - جۇيە قالىپتاستىرۋ جانە سول قالىپتاسقان جۇيەنىڭ ارى قاراي ابزەلدەنۋى (وپتيميزاتسيالانۋى), ابزەل ء(تيىمدى، يدەالدى) جۇيەگە اينالۋى. ەندەشە، جۇيە قالىپتاسپاي، قالىپتاسقان جۇيە ارى قاراي ابزەلدەنبەي - دامۋ بولمايدى. ياعني ءبىر زات داميما جوقپا، دامۋ قارقىنى قانشالىقتى بولاتىندىعى - سول زاتقا ءتان نەمەسە سول زاتتى دا قامتيتىن جۇيە مەن سول جۇيەنىڭ ابزەلدەنۋ ورەسىنە بايلانىستى شەشىلەدى. ولاي بولسا ءبىر مەملەكەتتىڭ (جۇيەگە جاتادى) بولاشاق تاعدىرى مەن دامۋ دەڭگەيى (سىرتقى كۇشتەردىڭ اشىق جانە جاسىرىن سوعىسىن ەسكەرمەگەن جاعدايدا / سىرتقى سەبەپ) باستىسى سول مەملەكەتتىڭ قالىپتاستىرعان جۇيەسى (ساياسي جۇيەسى، مەملەكەت قۇرىلىسى ت.ب.) مەن سول جۇيە قۇرىلىمىنىڭ ابزەلدەنۋ دەڭگەيىنە تاۋەلدى بولادى. بيلىك جۇيەسىنىڭ، باسقارۋ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىمىن ابزەلدەندىرمەگەن مەملەكەت وزگە ەلدەرمەن (كەيدە وزگە ۇلتپەن) باسەكەلەسكەن ومىردە تىم باياۋ دامۋى، ءتىپتى دامىماي تۇرىپ قالۋى، كەرى كەتۋى دە مۇمكىن. سەبەبى تۇتاس الەمدى قۇراعان زاتتار دامۋىنىڭ ورتاق زاڭدىلىعىنا، سول زاڭدىلىقتاردىڭ ءبىرى بولعان زاتتاردىڭ جۇيەلەنۋ (جۇيەگە اينالۋ) زاڭدىلىعىا، قالىپتاسقان جۇيەنىڭ ارى قاراي ابزەلدەنۋ پروتسەسسىنە، ءبىر سوزبەن ايتقاندا دامۋدىڭ باعىتىنا، دامۋدىڭ زاڭدىلىعىنا تاقىمداپ ىلەسە الماي قالۋدا. مۇنداي جاعدايدا ونىڭ بولاشاق بولجامى نە بولارىنا ەش سەنىم، كەپىلدىك بولمايدى. اشتى ەستىلسە دە، ءتاتتى ەستىلسە دە ناتيجە سولاي بولادى. عىلىمدى، زاڭدىلىقتى ماقتاۋدىڭ دا، داتتاۋدىڭ دا قاجەتى جوق. ولارعا وتە مۇقياتتىلىقپەن، قۇرمەتپەن قاراۋ جانە دۇرىس، جونىمەن پايدالانۋ جەتكىلىكتى. كەرىسىنشە، دەربەس مەملەكەتتى ءوز الدىنا بولەك ءبىر جۇيەگە جاتپايدى دەپ ەسەپتەسەك، بىراق، وسى مەملەكەتتەن باسقاسىنىڭ ءبارى جۇيەگە جاتادى. مەملەكەت ورىن تەۋىپ وتىرعان جەر شارىنىڭ ءوزى كۇن جۇيەسىنىڭ ءبىر بولىگى ء(بىر مۇشەسى). مەملەكەتتى قۇراپ وتىرعان ءار ءبىر ادام ورگانيزمىنىڭ ءوزى ءبىر بولەك جۇيە. سوندىقتان، قالايىق يا قالامايىق، مەملەكەت ءبارى ءبىر جۇيەگە جاتادى. زاڭدىلىقتى وزگەرتۋگە ءبىر اللانىڭ بولماسا، ادامزاتتىڭ ءالى جەتپەيتىندىگىن الدىڭعى ماقالامدا ايتىپ وتكەن بولاتىنمىن. ولاي بولسا جۇيە دەگەنىمىز نە، ءسوزدى سودان باستاعان دۇرىس بولار.

2. جۇيە ۇعىمى

ەنتسيكلوپەديالاردا جۇيە دەپ: «ءوزارا بايلانىسقان، ءبىر-بىرىمەن ىقپالداستىقتا بولاتىن بىرقانشا نەمەسە كوپتەگەن ەلەمەنتتەردىڭ (نەگىزگى فاكتورلاردىڭ، بولىكتەردىڭڭ نەمەسە قوسالقى جۇيەلەردىڭ) بەلگىلى ءبىر فورمادا بىرىگۋىنەن تۇراتىن، وزىنە ءتان ناقتى بەلگىلەنگەن فۋنكتسياسى بار ءبىرتۇتاس دەنە». جالپىلامالىق جۇيە تەورياسىنىڭ (وبششەي تەوري سيستەم/general system theory) نەگىزىن سالۋشى بەرتالانفيدىڭ بەرگەن انىقتاماسى وسىعان سايادى.

3.  دەربەس جۇيەنىڭ قۇرلىمى

ءتىرى ادامنىڭ ورگانيزمى (دەنەسى) ءوز الدىنا دەربەس ءبىر جۇيەگە (سيستەماعا) جاتادى. ءارى ءتۇرلى جۇيەلەردىڭ ىشىندەگى كۇردەلى ءبىر جۇيە ەسەپتەلەدى. الەمدەگى جۇيە تۇرىندە ءومىر سۇرەتىن (ساقتالاتىن) زاتتاردىڭ تيپتىك ءبىر ۇلگىسى. ادام دەنەسى اسقازان-ىشەك، باۋىر (ت.ب.) سياقتى مۇشەلەردەن قۇرالعان اس قورتۋ جۇيەسى; وكپە-برونح سياقتىدان تۇراتىن تىنىس الۋ جۇيەسى; جۇرەك-قانتامىردان قۇرالعان قان اينالىس جۇيەسى; بۇيرەك، قۋىق سياقتىلاردان قۇرالعان ءزار شىعارۋ جۇيەسى; ورتالىق جانە شەتكى نەرۆتەن تۇراتىن نەرۆ جۇيەسى ت.ب. كوپتەگەن قوسالقى جۇيەلەردەن (بولىكتەردەگن) قۇرالعان كۇردەلى دەربەس جۇيە. ءارى ونىڭ ءار ءبىر قوسالقى جۇيەسىنىڭ ءوزى بىرنەشە ورگاننان (مۇشەدەن ) قۇرام تابادى. مىسالى، ادامنىڭ تىنىس الۋ جۇيەسى: مۇرىن، جۇتقىنشاق (گلوتكا), تىنىس القىمى (گورلو), كەڭىردەك (تراحەيا), كەڭىردەكشە (برونح) جانە وكپەدەن قۇرالادى. دەربەس دەپ ايتۋىمداعى سەبەپ ءاربىر ادام ورگانيزمى ەكىنشى ءبىر ادامنىڭ ورگانيزمىمەن بايلانىسپاعان، ءبىر-بىرىمەن جالعانباعان ءوز الدىنا تۇيىقتالعان ءبىر جۇيە. ادامدار اراسىندا ءار ءتۇرلى بايلانىس بولعانىمەن ءار ءبىر ادام دەربەس ءومىر سۇرەدى. سوندىقتان، ءار ءبىر ادام - ءبىر دەربەس جۇيە. ءار ءبىر تىرشىلىك يەسى دە دەربەس جۇيەگە جاتادى. ايىرماشىلىعى بىرەۋلەرىنىڭ (مىسالى، ادامنىڭ) ورگانيزمى كۇردەلى دەربەس جۇيە بولسا، ەندى بىرەۋلەرىنىڭ (مىسالى قۇمىرسقانىڭ) ورگانيزمى قاراپايىم دەربەس جۇيەدەن تۇرادى. بىراق، دەربەس جۇيە رەتىندە ولار قۇرامى، قۇرلىمى مەن فۋنكتسياسى جاعىنان بەلگىلى ۇقساستىق بولادى. سول سياقتى (پروگرامماسى ەنگىزىلگەن) كومپيۋتەر دە، مەملەكەتتە، اسپان پلانەتالارىنداعى كۇن جۇيەسى دە دەربەس جۇيەگە جاتادى.

ادام ورگانيزمى سياقتى كۇردەلى دەربەس جۇيەلەر ءۇشىن ايتقاندا ونىڭ قوسالقى جۇيەلەرى (مىسالى، تىنىس الۋ جۇيەسى، اسقورتۋ جۇيەسى ت.ب.) كۇردەلى دەربەس جۇيەنى قۇراعان نەگىزگى فاكتورلارى، بولىكتەرى (كەيدە ەلەمەنتتەرى) بولىپ ەسەپتەلەدى. دەربەس جۇيەنى قۇراعان قوسالقى جۇيەلەرى (نەگىزگى فاكتورلارى، بولىكتەرى، كەيدە ەلەمەنتتەرى) جەكە-جەكە دەربەس ءومىر سۇرە المايدى. مىسلاى، جۇرەك ادام دەنەسىنەن بولەك ءومىر سۇرە المايدى. وكپە دە سولاي ت.ب.

قوسالقى جۇيەلەر بەلگىلى ءبىر قۇرىلىم فورماسىندا ءبىر-بىرىمەن جالعانىپ بىرىككەن، تۇتاس دەنەنىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى. ولار ءبىر-بىرىنەن اجىراي المايدى. ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ كۇنى جوق. سەبەبى، ءبىر-بىرىنە بايلانىپ ءبىر بۇتىندىكتى قۇرايدى. سوندىقتان دەربەس جۇيەنى قۇراعان قوسالقى جۇيەلەرىن نەمەسە نەگىزگى فاكتورلارىن دەربەس جۇيە دەۋگە كەلمەيدى.

4. قوسالقى جۇيەلەردىڭ فۋنكتسياسى

قوسالقى جۇيەلەر قۇرىلىم جاقتان بەلگىلى فورمادا ءوزارا جالعانىپ بىرىككەنمەن، بىراق ءار قايسىسىنىڭ اتقاراتىن ناقتى ءارى وزىنە ءتان ايرىقشا فۋنكتسياسى (قىزمەتى) بار. مىسالى، جۇرەك قاندى اينالدىرۋعا، وكپە اۋا الماسۋعا، اسقازان-ىشەك اسقورتۋعا جاۋاپتى دەگەندەي. دەربەس جۇيەنى قۇراۋشى قوسالقى جۇيەلەردىڭ (نەگىزگى فاكتورلاردىڭ) بىرەۋى جوق بولسا نە الىپ تاستاساق (مىسالى، وكپەسىن) نەمەسە بىرەۋى وزىنە ءتان قىزمەتىن توقتاتسا، اتقارا الماسا، قىزمەتى السىرەسە (مىسالى، اسقازان-ىشەكتىڭ اسقورتۋى توقتاسا نەمەسە اسقورتۋى السىرەسە), تۇتاس دەربەس جۇيەنىڭ (مىسالى، ادام ورگانيزمىنىڭ) قىزمەتى بۇزىلىپ، جۇيە ىدىراۋعا، ارى قاراي ءبىرتۇتاس دەربەس جۇيە رەتىندە ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلادى. ياعني، ادام ولەدى. مىسالى، ادامنىڭ بۇيرەگى ءوز قىزمەتىن توقتاتسا، باسقا ءبىر ادامنىڭ (دونوردىڭ) ساۋ بۇيرەگىن سالماسا، ناۋقاس كوپ وتپەي باقيلىق بولادى. سوندىقتان، دەربەس جۇيەنى قۇراۋشى قوسالقى جۇيەلەر قاتار ءومىر سۇرەدى. ءار قايسىسىنىڭ وزىنە ءتان ناقتى ءارى ايرىقشا فۋنكتسياسى بولۋى شارت. دەربەس جۇيەدە مىنا ءبىر قوسالقى جۇيەنىڭ (مىسالى جۇرەكتىڭ ت.ب.) جۇمىسىن ەكىنشى انا ءبىر قوسالقى جۇيە (مىسالى، بۇيرەك ت.ب.) اتقارا المايدى. اسقورتۋ جۇيەسىنىڭ قىزمەتىن تىنىس الۋ جۇيەسى اتقارا المايدى. سونداي-اق ءبىرى ەكىنشىسىنىڭ وزىنە ءتان ايرىقشا قىزمەت سيپاتىن (فۋنكتسياسىن) وزگەرتە المايدى. مىسالى، قاناينالىس جۇيەسىنىڭ قىزمەتى - قاندى اينالدىرۋ، اسقورتۋ جۇيەسىنىڭ قىزمەتى - اسقورتۋ. بىراق، قاناينالىس جۇيەسى اسقورتۋ جۇيەسىنىڭ قىزمەت سيپاتىن (اس قورتۋدى) وزگەرتىپ ونى دا قان اينالدىرا الاتىن فۋنكتسياعا يە ەتە المايدى. ءار ءبىر قوسالقى جۇيە ءوزىنىڭ اۋەلدەن ناقتى بەلگىلەنگەن قىزمەتىن ءوزى عانا اتقارا الادى. بىراق، تۇتاس جۇيەنىڭ ورتاق ماقساتى ءۇشىن ءبىر-بىرىمەن سايكەسىپ جۇمىس جاسايدى، ءوزارا اسەر ەتۋدە، ارەكەتتەستىكتە بولادى، ءوزارا باقىلايدى، ءبىر-بىرىنە شەكتەۋ قويىپ وتىرادى. وسى ارقىلى قوسالقى جۇيەلەر اراسىندا ءوزارا ۇيلەسىمدىلىك ساقتالادى، بەلگىلىگى تەپە-تەڭدىكتى، تەڭگەرىمدى (بالانس) ساقتاۋ نەگىزىندە قىزمەتىن ويداعىداي اتقارا الىپ وتىرادى. سوندىقتان، قوسالقى جۇيەلەر ءوزارا ىقپالداستىقتا، ارەكەتتىلىكتە بولادى جانە ءبىر-بىرىنە شەكتەۋ قويىپ (شەكتەپ) وتىرادى. ءبىر-ءبىرىن باقىلاۋدا ۇستايدى. ءبىرى ەكىنشىسىنىڭ اتقاراتىن فۋنكتسياسىنىڭ شەكتەن شىعۋىنا، ارتىق كەتۋىنە جول بەرمەيدى. ياعني، ءبىر قوسالقى جۇيە ەكىنشى قوسالقى جۇيەنىڭ ءرولى ۇستەم قوسالقى جۇيەگە اينالۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى. ال ەگەر ولاي بولاعاندا (ياعني، دەربەس جۇيەنى قۇراۋشى ءبىر قوسالقى جۇيە وزگە قوسالقى جۇيەلەرمەن سالىستىرعاندا سۋپەر قوسالقى جۇيەگە اينالعاندا) دەربەس جۇيەنىڭ ىشكى تەپە-تەڭدىگى، تەڭگەرىمى (بالانىسى) بۇزىلادى. ءىس جۇزىندە تابيعاتتى قۇراعان دەربەس جۇيە رەتىندە ءومىر سۇرەتىن بارلىق زاتتاردا مۇنداي بالانىستىڭ بۇزىلۋ جاعدايى جوق بولادى. ادامنىڭ وگانيزمىن قۇراعان ءبىر قوسالقى جۇيەنىڭ فۋنكتسياسى اۋەلگى ءوز تابيعي نورماسىنان اسىپ كەتسە نەمەسە جەتپەي قالسا، ادامدا سوعان بايلانىستى اۋرۋ پايدا بولادى. فيزيولوگيالىق قالىپتى جاعدايدا، ادام ورگانيزمىندە اسقورتۋ جۇيەسىنىڭ شەكتەن تىس اس قابىلداۋىنا وزگە قوسالقى جۇيەلەر رۋحسات بەرمەيدى. ياعني، دەنى ساۋ ادامدا تويۋ سەزىمى پايدا بولىپ، ارى قاراي جالعاستىرىپ جەي المايدى، بەلگىلى ءبىر نورماعا جەتكەندە جەۋدى توقتاتۋعا ءماجبۇر بولادى. اس قورتۋ جۇيەسىنىڭ قىزمەتى بۇزىلسا، وسى قوسالقى جۇيەنىڭ وزىنە قاۋىپ ءتونىپ قالماستان، وزگە قوسالقى جۇيەلەرگە دە قاۋىپ توندىرەدى. سوندىقتان ونىڭ ارتىق كەتۋىنە جول بەرىلمەيدى.

جيناقتاپ ءتۇيىنىن ءتىزىپ ايتقاندا دەربەس جۇيەنى قۇراۋشى قوسالقى جۇيەلەردىڭ (بولىكتەردىڭ) تومەندەگىدەي قۇرلىمدىق، فۋنكتسيونالدىق ەرەكشەلىكتەرى بولادى.

1) بىرتۇتاستىق، بۇتىندىك (تسەلوستنوست): جۇيە بىرتۇتاستىعىمەن جۇيە. جۇيە ءبىر-بىرىنەن بولىنبەيتىن كوپتەگەن قوسالقى جۇيەلەردەن (نەگىزگى فاكتورلاردان، بولىكتەردەن) قۇرالعان بىرتۇتاستىقتان، بۇتىندىكتەن تۇرادى. ياعني، دەربەس جۇيە دەگەنىمىز - قوزعالۋ، وزگەرۋ، دامۋ قابىلەتىنە يە ءبۇتىن ءبىر دەنە. كۇندەلىكتى ءوزىمىز ءمىنىپ جۇرگەن ماشينالار دا جۇيەگە (ماشينا - جاساندى جۇيەگە جاتادى: جاساندى جۇيە تابيعي جۇيەمەن بىرىككەن جاعدايدا جۇمىس جاسايدى) جاتادى.

2) ءار ءبىر دەربەس جۇيەنى قۇراۋشى نەگىزگى فاكتورلاردىڭ (قوسالقى جۇيەنىڭ) سانى ءار ءتۇرلى بولادى.كەيبىر دەربەس جۇيە كوپتەگەن قوسالقى جۇيەدەن قۇرالسا، كەيبىرەۋلەرى ەكى نەمەسە ءۇش قوسالقى جۇيەدەن قۇرالادى. بىراق، ءار ءبىر دەربەس جۇيە كەمىندە ەكى قوسالقى جۇيەدەن ياعني نەگىزگى فاكتوردان قۇرالادى. مىسالى ادام نەگىزگى سەگىز قوسالقى جۇيەدەن قۇرالسا، مەملەكەت ءۇش قوسالقى جۇيەدەن (نەمەسە بولىكتەن) قۇرالادى ت.ب.

3) جۇيەنى قۇراۋشى نەگىزگى فاكتورلار ەشقاشان ءبىر-بىرىنەن اجىرامايدى. دەربەس جۇيەنى قۇاعان قوسالقى جۇيەلەر اراسىنداعى جالعاسۋلىق (اجىراماستىق) ساقتالماعان جاعدايدا جۇيەنىڭ جۇمىسى ورەسكەل بۇزىلادى، ارى قاراي ءورشي كەلە دەربەس جۇيەنىڭ جۇيە رەتىندەگى جۇمىسى (فۋنكتسياسى) توقتايدى. جۇيە ىدىرايدى. دەربەس ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلادى. ناتيجەسىندە دەربەس جۇيە بەيجۇيەگە اينالادى. ءتىرى ادام بولسا ولگەنى، جاساندى جۇيەلەر جۇمىس جاساي الماي قالادى. مەملەكەت بولسا ونىڭ ەكىنشى ءبىر مەملەكەتتىڭ قوسالقى جۇيەسىن قۇرايتىن ءبىر ەلەمەنتكە اينالادى (بودان بولادى).

4) ءار نەگىزگى فاكتوردىڭ وزىنە ءتان ناقتى بەلگىلەنگەن ايرىقشا قىزمەتى (فۋنكتسياسى) بولادى. دەربەس جۇيەنى قۇراۋشى ءار ءبىر قوسالقى جۇيەنىڭ (نەگىزگى فاكتوردىڭ) كەز-كەلگەن بىرەۋى وزىنە ءتان قىزمەتىن (فۋنكتسياسىن) اتقارا الماسا نەمەسە سول وزىنە ءتان قىزمەتىن جوعالتسا (ايرىلسا) سوڭىندا دەبەس جۇيەنىڭ قىزمەتى دە بۇزىلادى، توقتايدى، دەربەس جۇيە ىدىرايدى، جويىلادى. مىسالى، جۇرەك سوعۋ ارقىلى قاندى اينالدىرماسا نەمەسە وكپە اۋا الماستىرا الماسا ادام ولەدى.

5) جەكەلەگەن قوسالقى جۇيەلەر تۇتاس دەربەس جۇيەنىڭ قىزمەتىن اتقارا المايدى. دەربەس جۇيەنىڭ قىزمەتى ونى قۇراۋشى بارلىق قوسالقى جۇيەلەردىڭ (نەگىزگى فاكتورلاردىڭ) ءوزارا سايكەسكەن، ءوزارا شەكتەۋ قويىپ وتىراتىن قىزىمەتىنەن تۇراتىندىقتان، ءار ءبىر قوسالقى جۇيە ءبۇتىن ءبىر دەربەس جۇيەنىڭ قىزمەتىن اتقارا المايدى. ەگەر دەربەس جۇيە ءۇش نەمەسە ۇشتەن دە كوپ قوسالقى جۇيەدەن (نەمەسە نەگىزگى فاكتوردان) قۇرالعان جاعدايدا ەكى نەمەسە ودان دا كوپ قوسالقى جۇيەنىڭ (نەگىزگى فاكتورلاردىڭ) قىزمەتى بىرىگىپ ءبۇتىن دەربەس جۇيەنىڭ قىزمەتىن تولىق اتقارا المايدى. مۇندايدا دەربەس جۇيە سول ساتتە ىدىراپ، جويىلىپ كەتپەگەنمەن دەنى ساۋ جۇيە بولىپ تۇرا المادى. مىسالى ادامنىڭ ءبىر مۇشەسى (مىسالى، قولى) كەم بولسا، ونىڭ جۇمىس جاساۋ مۇمكىندىگى شەكتەلەدى. مۇنداي جۇيەلەردى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى (مۇگەدەك) جۇيە دەپ اتاۋعا بولادى. ۋاقىت وتە كەلە دەربەس جۇيە ءبارى ءبىر تاۋەلدىلىككە (اسىراۋشى بىرەۋگە سۇيەنەدى) نەمەسە ىدىراۋعا ءماجبۇر بولادى.

6) مىنا قوسالقى جۇيەنىڭ قىزمەتىن انا انا قوسالقى جۇيە اتقارا المايدى. ءار ءبىر قوسالقى جۇيەنىڭ (نەگىزگى فاكتوردىڭ) قۇرامى، قۇرلىمى، قاسيەتى وزىنە ءتان ايرىقشا قىزمەتىن اتقارۋعا عانا مىندەتتى بولعاندىقتان نەمەسە سوعان بەيىمدەلگەندىكتەن، ولار ءبىرىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتىن ەكىنشى ءبىرىسى اتقارا المايدى. مىسالى، جۇرەكتىڭ قىزمەتىن وكپە اتقارا المايدى، وكپەنىڭ قىزمەتىن اسقازان اتقارا المايدى دەگەندەي. كومپيۋتەردە دە سولاي قاتقىل (جيوستكي) ديسكتىڭ فۋنكتسياسىن پروتسەسسور اتقارا المايدى، پروتسەسسوردىڭ قىمەتىن مونيتور اتقارا المايدى دەگەندەي ت.ب.

7) ءبىر نەگىزگى فاكتور (قوسالقى جۇيە) ەكىنشى ءبىر نەگىزگى فاكتوردىڭ قىزمەت سيپاتىن (قىزمەت ءتۇرىن) وزگەرتە المايدى. مىسالى، اس قورتۋ مۇشەسىنىڭ قىزمەتى - اس قورتۋ، وزگە قوسالقى جۇيەلەر (مىسالى، تىنىس الۋ جۇيەسى) ونى اسقورتۋ ەمەس باسقاشا قىزمەت اتقارا الاتىن (مىسالى، تىنىس الاتىن) قابىلەتكە يە ەتە المايدى. تاعى ءبىر مىسال، ءار ءبىر جەكە ادامنىڭ تۇسىنىگى، دۇنيە تانۋى (كەيدە تۇتاس ۇلتتىڭ، مىسالى، افريكاداعى وركەنيەتتەن الشاق جاتقان ءبىر تايپا) شەكتى بولعاندىقتان، جەكە مۇدە مەن جالپى قوعامدىق مۇدەنىڭ (مىسالى، ەل مۇدەسىنىڭ) ارا قاتىناسىن بىلە بەرمەيتىندىكتەن، ءار دايىم زاڭنامالاردى (قولدان جاسالىپ جازىلعان زاڭداردى كورسەتەدى), تارتىپتىك ەرەجەلەردى ساقتاي بەرمەيتىندىكتەن وبەكتيۆتى زاڭدىلىققا سۇيەنە بەرمەيدى، ارينە ونىڭ زيانى، زاردابى ۇلكەن بولسا دا. بيلىكتىڭ ءبىر تارماعى سوتتىڭ باستى مىندەتى كونستيتۋتسيا مەن جەكەلەگەن زاڭدارعا (ازاماتتىق جانە قىلمىستىق كودەكستەرگە) سۇيەنە وتىرىپ ءادىل شەشىم قابىلداۋ دەپ ەسەپتەسەك. كەز-كەلگەن لاۋازىم يەسى سوتتىڭ ءادىل شەشىم شىعارۋىنا بوگەت بولماۋى نەمەسە سوتقا ءادىل ەمەس (بۇرمالانعان) شەشىم شىعارۋعا ماجبۇرلەمەۋى ءتيىس. سوت دەربەس جۇيەنى قۇراۋشى قوسالقى جۇيەنىڭ (بيلىكتىڭ) ءبىر ەلەمەنتى (بولىگى) بولعاندىقتان، ونىڭ وزىنە ءتان قىزمەتى، مىندەتى بولادى. سوت ءوزىنىڭ وسى قىزمەتىن ءوزى اتقارۋى ءتيىس.

8) نەگىزگى فاكتورلار ءبىر-ءبىرىنىڭ قىزمەت قارقىنىنا (ساندىق مولشەرىنە) ىقپال ەتە الادى، قىزمەتىن جەدەلدەتەدى نەمەسە باياۋلاتادى، شەكتەيدى. مىسالى، اۋا تاپشى جەردە جۇرەكتىڭ سوعۋى جيىلەي تۇسەدى. ەگەر ولاي ەتپەگەندە تۇتاس ورگانيزمگە قاجەتتى وتتەگىمەن قامتاماسىز ەتە الماي قالادى دا تۇتاس دەربەس جۇيەنىڭ قىزمەتى بۇزىلۋىنا، جۇيەنىڭ جويىلۋىنا (ادامنىڭ ومىرىنە) قاۋىپ تونەدى. ءار ءبىر قوسالقى جۇيەنىڭ وزىنە ءتان وزگەشە قىزمەتى بولعانىمەن، ولار ءبىرىنىڭ قىزمەت قارقىنىن ءبىرى رەتتەپ وتىرادى، ءوزارا ماكسيمالدى ۇيلەسىمدىلىگىن ساقتاۋعا تىرىسادى. تاعى ءبىر مىسال، ادامنىڭ تىرەك-قوزعالىس جۇيەسى (بۇلشىق ەت، سۇيەك، بۋىننان قۇرالعان قوسالقى جۇيە) قاتتى ءارى كوپ قيمىل جاساعان كەزدە تىنىس الۋ جيىلەيدى، تەرەڭدەيدى، ءارى وعان سايكەس جۇرەكتە ءجيى سوعاتىن بولادى.

9) ءار ءبىر قوسالقى جۇيەنىڭ (نەگىزگى فاكتوردىڭ) قىزمەتى تۇتاس دەربەس جۇيەنىڭ قىزمەتى ءۇشىن بولادى. ءار ءبىر قوسالقى جۇيەنىڭ وزىنە ءتان وزگەشە قىزمەتى بولعانىمەن، دەربەس جۇيەنى قۇراۋشى بارلىق قوسالقى جۇيەلەردىڭ سوڭعى ماقساتى دەربەس جۇيە ءۇشىن قىزمەت ەتۋ. ياعني، ءار ءبىر قوسالقى جۇيە ءوزى بىرىگىپ تۇرعان دەربەس جۇيەنىڭ قىزمەتى ءۇشىن قىزمەت ەتەدى. مىسالى اس قورتۋ جۇيەسىنىڭ (قوسالقى جۇيە) قىزمەتى اس قورتۋ بولعانىمەن، ول تۇتاس ادام ورگانيزمىنە ەنەرگيا جانە قورەكتىك زاتتارمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قىزمەت ەتۋدە. قان اينالىس جۇيەسىنىڭ قىزمەتى دەنەدە قاندى اينالدىرۋ بولعانمەن ونىڭ باستى ماقساتى تۇتاس دەنەگە وتتەگى مەن ءتۇرلى قورەكتىك زاتتاردى جەتكىزىپ تۇرۋ جانە قاجەتسىزىن (مىسالى، كومىر قىشقىل گازىن ت.ب.) دەنەدەن شىعارىلاتىن جاققا قاراي تاسىمالداۋ. جالپى تابيعي قالىپتاسقان جۇيەلەردە (تابيعي جۇيەلەردە) جاعداي وسىنداي عىلىمي بولادى. ال ادامزاتتىڭ قولدان جاساعان جاساندى جۇيەلەردىڭ كوبى دە تابيعي جۇيەگە وتە جاقىن بولادى. مىسالى، ساعات، ماشينا، كومپيۋتەر ت.ب. بىراق كەيبىر جاساندى جۇيەلەر، مىسالى بيلىك، قوعامدىق ت.ب. جۇيەلەردە تاپتىق سيپات، ءار ءتۇرلى توپتاردىڭ مۇدەسىنە، ماقساتىنا بايلانىستى جاعداي تابيعي جۇيەدەي بولا بەرمەيدى. بىراق، ۇزاق بولاشاق تۇرعىسىنان قاراعاندا ءبارى ءبىر سول تابيعي جۇيەنىڭ زاڭدىلىقتارىنا بارادى. سول سياقتى ادەتتە كەز-كەلگەن مەملەكەتتە ۇكىمەتتىڭ دە، سوتتىڭ دا، پارلامەنتتىڭ دە، ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار، پارتيالاردىڭ دا وزىنە ءتان ىستەيتىن جۇمىسى (مىندەتى) بولعانىمەن سوڭعى ماقساتى حالىق ءۇشىن، مەملەكەتتىڭ ورتاق مۇدەسى ءۇشىن بولادى. ولار قانشالىقتى دەڭگەيدە حالىق، مەملەكەت ءۇشىن قىزمەت ەتە الۋى جۇيەنىڭ ابزەلدەنۋ دەڭگەيىنە تاۋەلدى بولادى. ياعني، ابزەل ء(تيىمدى) جۇيەدە ولار قالاسا دا، قالاماسا دا حالىق ءۇشىن، مەملەكەت ءۇشىن جۇمىس جاساۋعا تۋرا كەلەدى، ياعني، سولاي ىستەۋگە ءماجبۇر بولادى.

10) بارلىق قوسالقى جۇيەلەردىڭ ورتاق اقپارات كوزى بولادى. وسى اقپاراتتى ارناۋلى ءبىر قوسالقى جۇيە اتقارادى. ورتالىق نەرۆ (جۇيكە) جۇيەسىنىڭ (قوسالقى جۇيەگە جاتادى) ءوزى ورىن تەۋىپ تۇرعان دەربەس جۇيەگە قاراتقان نەگىزگى ءبىر قىزمەتى - دەربەس جۇيەنى قۇراۋشى بارلىق قوسالقى جۇيەلەردىڭ ءبىر-بىرىمەن اقپاراتتىق بايلانىسىن، ءوزارا تەپە-تەڭدىگىن ساقتاۋ ءۇشىن قىزمەت ەتۋ بولىپ تابىلادى. ءمۇندا ءار ءبىر قوسالقى جۇيەدە بولعان كەز-كەلگەن ءبىر قالىپسىز جاعداي تۋرالى مالىمەت (اقپارات) شەتكى نەرىپتەر ارقىلى ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنە سول ساتتە جەتىپ وتىرادى. ورتالىق نەرۆ جۇيەسى ءوز كەزەگىندە ورىن العان كەلەڭسىز جاعدايدى رەتتەۋ ءۇشىن ءىس-قيمىلعا كوشەدى. وسىلايشا ءار ءتۇرلى قوسالقى جۇيەدەن قۇرالعان تۇتاس ورگانيزم (دەربەس جۇيە) ءوزىنىڭ ساۋلىعىن، ءوزىن قۇراۋشى قوسالقى جۇيەلەر اراسىنداعى بەلگىلى تەڭگەرىمدى (بالانىستى) ساقتاپ وتىرادى. قوعام ءۇشىن ايتقاندا سول اقپارات كوزىن (باق) - ادەتتە ءتورتىنشى بيلىك دەپ اتايدى. جۇيە تەورياسى نەگىزدەلسەك (اسىرەسە تاۋەلسىز جانە رەسمي) اقپارات قۇرالدارىنىڭ ماڭىزى زور. بىراق، تاۋەلسىز اقپارات قۇرالدارى دا حالىق، مەملەكەت جانە تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ ءۇشىن جۇمىس جاساۋى مىندەت. سەبەبى جۇيەنىڭ تالابى سولاي. سونداي-اق ولاردىڭ تاراتاتىن حابارى شاعىن اۋماقتا شەكتەلىپ قالماي، تۇتاس جۇيەگە جەتۋى كەرەك.

11) ءار ءبىر قوسالقى جۇيەنىڭ وزگە قوسالقى جۇيەلەرمەن ءوزارا ىقپالداستىقتا بولۋ جانە ءبىر-ءبىرىن باقىلاۋ، شەكتەپ وتىرۋ تەتىكتەرى (مەحانيزمى) بولادى. دەربەس جۇيەنىڭ كۇش-قۋاتى ونىڭ بىرتۇتاستىعىندا (بۇتىندىگىندە), ياعني، دەربەس جۇيەنى قۇراۋشى نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىر-بىرىنەن اجىرامايتىندىعىندا جانە جۇيەنى قۇراۋشى نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءوزارا ىقپالداستىعىندا (اسەر ەتۋىندە), ءوزارا باقىلاۋىندا، ءبىر-بىرىنە شەك قويىپ وتىرۋىندا (وگرانيچيۆات، وبۋسلوۆليۆات) جاتادى. وسىلايشا جۇيەنى قۇراۋشى قوسالقى جۇيەلەر فۋنكتسياسىنىڭ اراسىندا تەڭگەرىم (بالانىس), تەپە-تەڭدىك ساقتالادى. باسقاسى ءبىرىسىنىڭ كۇشەيىپ، ۇستەم، ىرىقتى بولىپ كەتۋىنە جول بەرىلمەيدى. كەز-كەلگەن ماسەلەنى ءبىرىسى عانا شەشە سالمايدى، ءبىرىسىنىڭ شەشىمى باسقاسىنىڭ ماقىلداۋىنان وتكەن كەزدە بارىپ جۇزەگە اسادى. ياعني، بارلىعى ءوزارا سايەسىپ وتاق شەشكەندەي اسەر قالدىرادى. ءار جۇيەدە وسىنداي ىشكى تەڭگەرىم (بالانىس) ساقتالادى. بالانىس تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى. مىسالى، «زاڭ الدىندا بارلىق ادام تەڭ» دەگەن ءسوز بەكەر ايتىلماعان. ەگەر زاڭ الدىندا بارلىق ادام بىردەي بولماسا قوعام نە بولىپ كەتەر ەدى. جۇيەنى قۇراۋشى قوسالقى جۇيەلەر دە سولاي، ولار اراسىندا بەلگىلى تەڭگەرىم بولماسا جۇيەنىڭ ىشكى قۇرلىمى تۇراقسىزدىققا يە بولادى. قوسالقى جۇيەلەر وزىنە تيەسەلى ناقتى فۋنكتسياسىن اتقارا الاماي قالادى. قوسالقى جۇيەلەردىڭ دە، دەربەس جۇيەنىڭ دە قىزمەتى بۇزىلادى.مەملەكەتتى باسقارۋ ءتاسىلى، بيلىكتىڭ ءبولىنۋى، بيلىك جۇيەسىنىڭ باسقارۋ ءادىسى ت.ب. نەگىزىندە وسى دەربەس جۇيەنىڭ كەيبىر ەرەكشەلىگىنە سۇيەنگەن. سەبەبى «جۇيە»، «بيلىكتىڭ ءبولىنۋى» ۇعىمدارىن ەڭ العاش بولىپ كونە گرەتسيانىڭ تانىمال فيلوسوفى اريستوتەل ءسوز ەتكەن (وكىنىشكە وراي، ول كەزدە جۇيە تۋرالى تۇسىنىك بولعانمەن، جۇيە تەورياسى بولماعان. جالپى جۇيە تەورياسى 1968 جىلى العاش رەت جارى كورگەن). «مەملەكەتتىك باسقارۋ بيلىگىن بولۋدەگى (Separation of Powers) ەڭ سوڭعى ماقسات - ديكتاتوردىڭ پايدا بولۋىنان ساقتانۋ» دەپ فرانتسۋز فيلوسوفى مونتەسكە (بيلىكتىڭ ءبولىنۋ پرينتسيپتەرىنىڭ تەوريالىق نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى) العاش رەت ورتاعا قويعان بولاتىن. بۇل دەگەنىمىز بەلگىلى ءبىر كاسىپ ورىن، ورگانيزاتسيا نەمەسە مەملەكەت بولسىن، باسقارۋ بيلىگىندە بەلگىلى ءبىر تەپە-تەڭدىكتى، بالانىستى ساقتاۋ كەرەك دەگەن ءسوز. ال بالانىستى ساقتاۋ جۇيەنى قۇراۋشى قوسالقى جۇيەلەردىڭ جۇمىس جاساۋىنداعى، تۇراقتىلىقتى ساقتاۋىنداعى، ءوزى بىرىگىپ تۇرعان ءبۇتىن جۇيەنىڭ قوساتىن ۇلەسىن ارتتىرۋداعى ماڭىزدى ءبىر رەتتەۋشى تەتىگى.

12) ءار ءبىر قوسالقى جۇيەنىڭ وزىنە ءتان ايرىقشا فۋنكتسياسى، ءاربىر قوسالقى جۇيە تۇتاس دەربەس جۇيەنىڭ ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن قىزمەت ەتكەنمەن، قوسالقى جۇيەلەردىڭ كوبىسى «زات، ەنەرگيا جانە اقپارات» الماسۋ توڭىرەگىدە جۇمىس جاسايدى. ۇيتكەنى ءاربىر دەربەس جۇيە سىرتقى ورتامەن زات، ەنەرگيا، اقپارات الماسۋ ارقىلى عانا ءوز ماقساتىنا جەتە الىپ وتىرادى. وزگە قوسالقى جۇيەلەر دە، تۇتاس دەربەس جۇيە دە تەك وسى (زات، ەنەرگيا، اقپارات الماسۋ) نەگىزدە عانا ءومىر سۇرە الادى. ەگەر زات، ەنەرگيا، اقپارات الماسۋ بولماسا قوسالقى جۇيەلەردىڭ دە، دەربەس جۇيەنىڭ دە قىزمەتى توقتايدى. جۇيە ىدىرايدى، جويىلادى. ەگەر دەربەس جۇيە ادام بولعان بولسا، وندا ول ولەدى. ەگەر دەربەس جۇيە بەلگىلى ءبىر كاسىپورىن بولسا، ول بانكروتقا ۇشىراۋى مۇمكىن. ەگەر دەربەس جۇيە كومپيۋتەر بولسا ول جۇمىس جاساي المايتىن قۋ تەمىرگە اينالادى (مىسالى، كومپيۋتەردى ەلەكەتر ەنەرگياسىنان اجىراتساڭ جۇمىس جاساماي قالادى). ەگەر مەملەكەت بولسا، ول دامي الماي قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان، دەربەس جۇيەنى قۇراعان قوسالقى جۇيە دە، دەربەس جۇيەنىڭ ءوزى دە باستىسى زات، ەنەرگيا، اقپارات الماسۋ نەگىزىندە ءومىر سۇرەدى. جۇمىس جاسايدى. سوندىقتان كەز-كەلگەن جۇيەنىڭ جانى جانە كۇش-قۋاتى - زات، ەنەرگيا، اقپارات الماسۋ قابىلەتىنە دە تاۋەلدى بولادى. قازاقتا «اۋرۋ ازىعىمەن» دەگەن ماقال بار. ادامنىڭ ءمالىم ءبىر جەرى ياعني دەربەس جۇيەنى (ادام دەربەس جۇيە) قۇراۋشى قوسالقى جۇيەدە دەرت پايدا بولىپ، ونىڭ قىزمەتى بۇزىلعان كەزدە زات (تاماق جەۋى), ەنەرگيا (تاماق جەۋى) الماسۋى، ءتىپتى اقپارات الماسۋ قابىلەتى تومەندەيدى. وسى تۇرعىدان العاندا دامۋ دەگەنىمىز - سول الماساتىن زات، ەنەرگيا مەن اقپاراتتىڭ ساپاسىن كوتەرۋ، الماسۋ قابىلەتىن كۇشەيتۋ دەگەن ءسوز. مىسالى، قاتىگەزدىككە تولى قورقىنىشتى فيلمدەردى كورۋى نەمەسە ىلعي دا ءان تىڭداۋى جاستار ءۇشىن ساپالى اقپارات العان بولىپ ەسەپتەلمەيدى.

5. مەملەكەت - دەربەس جۇيە

كەز-كەلگەن تاۋەلسىز ءبىر مەمەلەكەت - ءوز الدىنا دەربەس ءبىر كۇردەلى جۇيە (سيستەما). قانشا كۇردەلى بولعانىمەن وسى دەربەس جۇيە: جەر اۋماعى (تەرريتورياسى), حالقى جانە دەربەس مەملەكەتتىك بيلىگى (بۇدان كەيىنگى جەردە قىسقاشا: بيلىك دەپ تە ايتىلادى), وسى ءۇش قوسالقى جۇيەدەن (نەگىزگى فاكتوردان، ياعني، بولىكتەن) قۇرالادى. ءارى وسى ءۇش قوسالقى جۇيە (نەگىزگى فاكتور) ارقاشان ءبىر-بىرىنە ء(وزارا) بايلانىسقان، ءبىر-بىرىنەن اجىراتىلمايدى (نەوتەملەمىي). ياعني، جۇيەنى قۇراۋشى نەگىزگى فاكتورلاردى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ الۋعا كەلمەيدى (بولىنبەيدى). بۇنى دالەلدەمەي-اق اركىمنىڭ كوزى جەتەدى. سونداي-اق، مۇنداعى ءار ءبىر قوسالقى جۇيە (نەگىزگى فاكتور، بولىك) دەربەس جۇيەنىڭ، ياعني وسى بىرتۇتاستىقتىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى.

1) مەملەكەتتىڭ دەربەس جۇيە رەتىندەگى بىرتۇتاستىعى، بۇتىندىگى تۋرالى ءسوز.

ا) ادام توپىراقتان جارالعان. بۇنى ءدىن دە، عىلىم دا مويىندايدى. توپىراقتان جارالعانىن بىلاي قويعاندا، جەرسىز ادامعا ءومىر جوق. ادام بالاسى، وزگە دە تىرشىلىك يەلەرى دە ناپاقاسىن جەردەن تىكەلەي نەمەسە جاناما جول ارقىلى جەردەن الادى (مىسالى، جەرگە ءشوپ وسەدى، ءشوپتى مال جەيدى، مالدى ادام جەيدى). بۇنى ايتپاساق تا بارىمىزگە تۇسىنىكتى جايت. سوندىقتان، جەر مەن حالىقتى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ الۋعا، اجىراتۋعا كەلمەيدى. بيلىكتەگى تۇلعالار دا كوكتەن تۇسپەگەنىن، حالىقتان شىققانىنا ارقايسىمىزدىڭ كوزىمىز جەتىپ ءجۇر. حالىق بولماسا لاۋازىمدى تۇلعالار دا بولمايدى. لاۋازىم يەلەرى بار بولعانى حالىقتىڭ تىكەلەي نەمەسە جانامالاي سايلاۋى (تاڭداۋى) ارقىلى ەرەكشە قۇقىقتىق مارتەبەگە يە بولعان تۇلعالار جيىنتىعى. سوندىقتان، بيلىك پەن حالىقتى دا ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ الۋعا كەلمەيدى. قورتىپ ايتقاندا جەر، حالىق، بيلىك ۇشەۋى ءبىر-بىرىنەن بولىنبەيتىن بىرتۇتاستىققا، بۇتىندىككە يە.

ءا) شىعۋ تەگىن (مىسالى، ۇلتىن) ايتپاعاندا، قولىندا مەملەكەتتىك باسقارۋ بيلىگى بار تۇلعالار دا، مەملەكەتتىڭ وزگە دە ازاماتتارى دا ادامنان قۇرالادى. ءبارى دە ادام، پەندە. ال ءبىر حالىقتىڭ ۇرپاعى رەتىندە بيلىك پەن حالىق - ورتاق جەر اۋماعى، ورتاق شەگاراسى بار، باستىسى ءبىر ۇلتتان قۇرالادى. ياعني ءبىر ۇلتىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اساتىن دەربەس مەملەكەتتىگى بار. ال جەر اۋماعى بولماسا مەملەكەت (مىسالى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى) دەگەن ءسوزدىڭ  ءوزىن ايتۋ ارتىق بولار ەدى. ەگەمەندىكتى ساقتاۋ جانە نىعايتۋ - بيلىك پەن حالىقتىڭ ورتاق ماقساتى. مەملەكەتتىك بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىندا اجىراتۋعا، ءبولىپ الۋعا كەلمەيتىن وسىنداي ورتاق تامىر بار. وسىلايشا بيلىك پەن حالىق جانە جەر ءبىر-بىرىنە جالعاسقان، اجىراتۋعا كەلمەيدى. اجىراتقان جاعدايدا ەگەمەندىگىنەن ايىرىلادى. مىسالى، جەر اۋماعىمىز بولماسا حالقىمىز قالاي كۇن كورەر ەدى (سىعان حالقىندا ءوز جەرى جوق دەپ ەستىگەنمىن، وتىرىك-راسىن بىلمەدىم، بىلگىم دە كەلىپ تۇرعان جوق). ەگەر قازاق حالقى بولماسا قازاقستان قازاقستان ەمەس، باسقاشا ايتىلار ەدى. ال ەگەر دەربەس مەملەكەتتىك بيلىگى بولماسا، زاڭ ءتارتىپ بولماسا، بەيبەرەكەت، ءبىرىنىڭ جاعاسىنان ءبىرى العان، ءبىرىنىڭ مۇلكىن ءبىرى تارتىپ العان، ۇرلاپ العان، الداپ العان قوعام بولسا حالىق قالاي كۇن كورەدى.

جەر اۋماعى، حالقى جانە مەملەكەتتىك دەربەس بيلىگى ءبىر عانا ماقسات - اۋەلى ەگەمەندىگى (دەربەس جۇيەسى) ءۇشىن قىزمەت ەتەدى. ال ەگەمەندىكتىڭ ماقساتى الەمدىك قاۋىمداستىققا (سىرتقى ورتاعا، ياعني، ۇلكەن جۇيەگە) بەيىمدەلە وتىرىپ، وزگە حالىقتارمەن تەڭ قۇقىلى تۇردە ازات حالىق رەتىندە ءومىر ءسۇرۋ. دەربەس مەملەكەت رەتىندە ءومىر ءسۇرۋدىڭ ماقساتى وزگە مەملەكەتتەردىڭ، وزگە مەملەكەتتى قۇرۋشى كەيبىر وزبىر ۇلتتاردىڭ قورلاۋىنان، ەزىپ-جانىشتاۋنان، حالىقتى قۇردىمعا يتەرمەلەيتىن سولاقاي ساياساتىنان ساقتانۋ، تەڭ قۇقىلى، ءوزارا سيلاستىقپەن ءومىر ءسۇرۋ، ءوزىن جۇيە رەتىندە ۇزدىكسىز دامىتىپ الەم حالىقتارىنىڭ (ۇلكەن جۇيەنىڭ) دامۋىنا ۇلەس قوسۋ.

ءبىر حالىقتىڭ تامىرى نەگىزىنەن ءوزىنىڭ جەر اۋماعىنا جايعاسقان. حالىقتى ءبىر بايتەرەكتىڭ جاپىراقتارى دەسەك، مەملەكەتتىك جۇيە مەن بيلىكتى سول بايتەرەكتىڭ ءدىڭى مەن دىڭىنەن تاراعان بۇتاقتارى دەۋگە بولادى. حالىق تا، بيلىك تە قورەگىن سول جەردەن الادى. سوندىقتان، حالىق ءوز جەرىن وزگەلەردەن قىزعىشتاي قورعايدى. ادەتتە حالقىنا ادال ءار ءبىر لاۋازىمدى تۇلعالار دا سولاي ىستەۋگە مۇدەلى بولادى. سول سەبەپتى دە بيلىك حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتۋگە مىندەتتى. ۇيتكەنى جاپىراعىنان ايرىلعان (جاسىل جاپىراعىن تۇك قويماي جۇلىپ تاستاساڭ) بايتەرەكتىڭ ءدىڭى مەن بۇتاقتارى دا قۋراپ ولەدى. مىنە بۇل جەر، حالىق، بيلىك اراسىنداعى ءبىر-بىرىنە جالعاسقان، اجىراتۋعا، ءبولىپ الۋعا كەلمەيتىن بىرتۇتاستىعى، بۇتىندىگى. سوندىقتان مەملەكەت دەربەس جۇيەگە جاتادى. وسى نەگىزە ولار ورتاق دەربەس جۇيە ءۇشىن ءار قايسىسى وزىنە ءتان مىندەت الادى. ءار قايسىسىنىڭ ناقتى، وزىنە ءتان ايرىقشا قىزمەتى (مىندەتى) بولادى. ولاردىڭ ءار قايسىسىنىڭ قىزمەت سيپاتى بىرىنىكى بىرىنە ۇقسامادى. وزگەشە بولادى.

2) مەملەكەتتىڭ دامۋ قارقىنى جانە بولاشاعى

ءبىر قويدىڭ (قوي - دەربەس جۇيە) سالماعى تۋرا 30كگ شىقتى دەيىك. ەندى سول قويدى سويىپ، جىلىكتەپ ءبىر تامشى قانىن دا، ءبىر تال قىلشىعىن دا جوعالتىپ الماي قايتا تارازىعا تارتساق تۋرا 30كگ شىعادى. قوسىلعىشتىڭ ورنى اۋىسقانمەن قوسىندى وزگەرمەيدى دەگەندەي، بۇل بارىمىزگە تۇسىنىكتى جايت. بىراق، جۇيە تەورياسى بويىنشا ءتىرى قويدىڭ سالماعى ونىڭ جىلىكتەپ، بۇزعاننان كەيىنگى سالماعىنان اۋىر بولادى. جۇيە تەورياسىندا ونى 1+1>2 فورمالاسىمەن ورنەكتەيتىنى جوعارىدا تىلگە تيەك ەتىلگەن. ەندى وسى ماسەلەنىڭ ارعى ءمانىن تەرەڭىرەك ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە تىرىسايىن. تۇسىنۋگە وڭاي بولۋ ءۇشىن تاعى مىنانداي ءبىر مىسال كەلتىرە كەتۋ قاجەت: بەس مىڭ ءسوزدى قولدانىپ ءبىر عىلىمي ماقالا نەمەسە ادەبي ماقالا جازىپ شىعۋعا بولادى. الدىن الا بەلگىلەنگەن وسى بەس مىڭ ءسوزدى (تەك بەلگىلەنگەن بەس مىڭ ءسوزدى عانا قولدانىپ) قولدانىپ ءبىر عانا ماقالا ەمەس، نەشە ونداعان ءتىپتى جۇزدەگەن ماقالا جازىپ شىعۋعا بولادى. مۇنداعى ءار ءبىر ماقالانىڭ الدىن الا بەلگىلەنگەن سول بەس مىڭ سوزدەن عانا قۇرالىپ جازىلعانى بەلگىلى جايت ء(اربىر ءسوز ەكى رەت قايتالانبايدى دەپ ەسەپتەيىك). ەگەر ءار ءبىر ءارىپتى تەمىردەن نەمەسە اعاشتان جاساپ، وسى ارىپتەردەن قۇرالعان سوزدىك نەمەسە وتىرىك ماقالا تۇرىندەگى بەس مىڭ سوزبەن شىن ماقالا تۇرىندەگى بەس مىڭ ءسوزدى جەكە-جەكە تارازىعا تارتساق سالماقتارى بىردەي بولادى. بىراق، جۇيە تەورياسى بويىنشا شىن ماقالا تۇرىندەگى بەسمىڭ ءسوز، سوزدىك نەمەسە وتىرىك ماقالا تۇرىندەگى بەس مىڭ سوزدەن اۋىر بولادى. ايتايىن دەگەنى ماقالا تۇرىندەگى (شىن ماقالاداعى) بەس مىڭ سوزدەن - نەشە جۇزدەگەن سويلەم قۇرالىپ تۇر. ءار سويلەمدە ءبىر ماعىنا (مازمۇن) ايتىلادى، ءارى ءار سويلەمدە ءار ءبىر جەكە ءسوزدىڭ ءبىر ءوزى جەتكىزە المايتىن ماعىنا ايتىلادى. وسىلايشا ماقالا تۇرىندەگى بەس مىڭ سوزدە بەس مىڭ ءمان-ماعىنا ەمەس، بەس مىڭ نەشە ءجۇز ماعىنا شىعىپ تۇر. ناتيجەدە ماعىنا كوبەيدى. ال سوزدىك تۇرىندەگى بەس مىڭ سوزدە تەك بەس مىڭ ماعىنا عانا بار. ەندەشە، ماقالا تۇرىندەگى بەس مىڭ ءسوز، سوزدىك (نەمەسە وتىرىك ماقالا) تۇرىندەگى بەس مىڭ سوزدەن سالماقتى بولادى. سالماقتى بولىپ قالماي ماڭىزى دا زور بولادى. سەبەبى ماقالادا تاعى ۇلكەن ءبىر يدەا، كوزقاراس ايتىلادى.

ماقالا سويلەمدەردەن، سويلەم سوزدەردەن، ءسوز دىبىستاردان (ارىپتەردەن) قۇرالاتىنى بەلگىلى. ءار سويلەمنىڭ قالاي بولسا سولاي ەمەس، بەلگىلى گرامماتيكالىق زاڭدىلىقتار بويىنشا قۇراستىرىلىپ جاسالاتىنى، (شىن) ماقالانىڭ قالاي بولسا سولاي جازىلمايتىنى، بەلگىلى ءبىر يدەانى ارقاۋ ەتىپ، الدىنا ءبىر ماقسات قويىپ جازىلاتىنى بارشامىزعا بەلگىلى. الگى بەسمىڭ ءسوزدى قولدانىپ جازىلعان شىن ماقالانىڭ ماڭىزى سوزدىك تۇرىندەگى نەمەسە وتىرىك ماقالا تۇرىندەگى بەسمىڭ سوزدەن الەقايدا زور. وتىرىك ماقالادا بەسمىڭ ءسوزدى قالاي بولسا سولاي بىرىكتىرسەڭ ودان ەشبىر ماعىنالى نارسە شىقپايدى. ەش ماڭىزى جوق، ەرىككەن بالانىڭ ويىنى دەۋگە بولادى. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن الگى (شىن) ماقالانى جۇيە دەپ ەسەپتەيىك. وندا، وسى ماقالانىڭ قۇرامىنداعى سويلەمدەر جۇيەنى قۇراۋشى قوسالقى جۇيە (بولىك) بولىپ ەسەپتەلەدى. سويلەمنىڭ ءوزى (سويلەم - قوسالقى جۇيە دەپ ەسەپتەلدى) سوزدەردەن (ەكىنشى دەڭگەيدەگى قوسالقى جۇيەدەن) قۇرالادى. ءسوز دىبىستاردان قۇرالادى. بەسمىڭ سوزدەن تۇراتىن شىن ماقالانىڭ ماڭىزى قالايماقان ساپىرىلىسقان بەس مىڭ سوزدەن (وتىرىك ماقالادان) الدە قايدا ماڭىزدى ەكەنىن تۇسىندىك. ماقالانىڭ كوتەرىپ وتىرعان يدەاسىن (ياعني، مازمۇنىن) ايتپاعاندا، ماقالا نە ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ وتىر؟ سەبەبى، ماقالا بەلگىلى گراماتيكالىق زاڭدىلىقتارعا نەگىزدەلگەن سويلەمدەردەن قۇرالعان، بەلگىلى ءبىر يدەانى ارقاۋ ەتكەن، ءوزىنىڭ الدىنا قويىپ وتىرعان ماقساتى بار سوزدەر مەن سويلەمدەردىڭ بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن بىرىگۋىنەن (ورگانيكالىق بايلانىسۋىنان) قۇرالعان ءبۇتىن ءبىر قۇرىلىم ەكەندىگىندە. ياعني، ماقالانى قۇراپ وتىرعان سوزدەر مەن سويلەمدەردىڭ ءبىر-بىرىمەن بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتارمەن، بەلگىلى ءبىر فورمادا بايلانىسىپ، بىرىگىپ ءبۇتىن ءبىر قۇرىلىمعا اينالۋىندا جاتىر. سوزدەر مەن سويلەمدەر ءبىر-بىرىمەن ءوزارا بايلانىسىپ، بىرىگۋدىڭ ناتيجەسىندە ءبىر ءبۇتىن زاتقا (جۇيەگە) اينالعانداي. ياعني ماقالانىڭ مازمۇنى، ءمان-ماڭىزى ونىڭ قۇرىلىمى (سويلەمدەردىڭ قۇرالۋى، سويلەمدەردەن ماقالانىڭ قۇرالۋى) ارقىلى اشىلىپ تۇر. سوندىقتان، توق ەتەرىن ايتار بولساق: ءار ءبىر جۇيەنىڭ مىندەتتى تۇردە بەلگىلى ءبىر فورماداعى ىشكى قۇرىلىمى بولادى. وسى قۇرىلىم بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتارعا نەگىزدەلىپ، بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن، بەلگىلى ءبىر فورمادا قۇرىلادى. قۇرامى ۇقساس بوعان كۇننىڭ وزىندە، قۇرىلىمى ء(تۇزىلىسى) وزگەشە زاتتىڭ قاسيەتى دە وزگەشە بولىپ شىعادى. مۇنى حيميكتەر جاقسى بىلەدى. تۇيىندەپ ايتقاندا ىشكى قۇرىلىمى (قۇرىلىسى، ءتۇزىلىسى/سترۋكتۋراسى) - سول زاتتىڭ باستى قاسيەتىن بەلگىلەيدى. ياعني ءبىر زاتتىڭ قاسيەتىن، باسىمدىلىعىن ونىڭ قۇرىلىمى شەشەدى. قاسيەتى ۇقساماعان زاتتىڭ فۋنكتسياسى (رولى) دا ۇقسامايدى. سوندىقتان، جۇيەنىڭ ماڭىزى، اتقاراتىن فۋنكتسياسى، دامۋ قارقىنى ونىڭ (جۇيەنىڭ) قۇرىلىمىنا تاۋەلدى. بۇل دەگەنىمىز، ءوز قۇرىلىمىن ابزەلدەندىرگەن جۇيە دە - ساپالى دامۋ بولادى، ياعني، ساپالى جۇيە بولۋ ءۇشىن ونىڭ قۇرىلىمى ء(تۇزىلىسى) ۇزدىك ء(تيىمدى، ورىندى، راتسيونالدى) بولۋ كەرەك. جۇيەنىڭ قۇرلىمى ۇزدىك ۇلگىگە قاراي دامىپ جەتۋ ءۇشىن (جۇيەنىڭ قالىپتاسۋ زاڭدىلىعىنا، قالىپتاسقان جۇيەنىڭ ابزەلدەنۋ ەرەكشەلىگىنە سۇيەنگەن) جۇيە تەورياسىنا نەگىزدەلۋ كەرەك. دەربەس مەملەكەت تە دەربەس جۇيەگە جاتاتىندىقتان، مەملەكەت دامۋ ءۇشىن ونىڭ جۇيەسىن، ونىڭ قوسالقى جۇيەلەرىن جانە قوسالقى جۇيەنىڭ ءوزىن قۇراپ تۇرعان ەكىنشى دەڭگەيدەگى قوسالقى جۇيەلەرىن ابزەلدەندىرۋ (ەڭ ءتيىمدى نۇسقانى تاڭداۋعا نەمەسە جەتىلدىرىپ وتىرۋعا تىرىسۋ) قاجەت بولادى. بىلايشا ايتقاندا جۇيەنىڭ قۇرىلىمى مەن فۋنكتسياسىن ابزەلدەندىرۋ كەرەك دەگەن ءسوز. قۇرىلىمى مەن (قوسالقى جۇيەلەردىڭ) فۋنكتسياسى ابزەلدەنگەن جۇيە عانا دۇرىس دامي الادى. ال قۇرلىمى وسال، ءتيىمسىز (يرراتسيونالدى) جۇيەدە دامۋ بولمايدى. مۇنداي جۇيەنىڭ بار بولعان تىرلىگى الدا مىندەتتى تۇردە بولاتىن ساتسىزدىكتەر مەن جەڭىلىستەرگە ءوز پراكتيكسى ارقىلى كوز جەتكىزۋمەن شەكتەلەدى. تۇتاس الەمدەگى عالامشارلار دا اسا ۇلكەن جۇيەلەردەن تۇراتىندىعى جوعارىدا ايتىلدى (مىسالى، گالاكتيكا، كۇن جۇيەسى). بۇل ارينە بۇگىنگە دەيىنگى نەشە ءجۇز ميلليون، ميلليارد ءتىپتى سان جەتپەيتىن جىلدارداعى زاتتار دامۋىنىڭ ناتيجەسى. ياعني، زاتتار دامۋىنىڭ باعىتى - جۇيە قالىپتاستىرۋ ەكەنى، قالىپتاسقان جۇيەنىڭ ارى قاراي ابزەلدەنۋى، كەمەل (يدەالدى، ۇزدىك) جۇيەگە اينالۋ ەكەنى، ءارى وعان بەلگىلى ۋاقىت كەرەك بولاتىنى، بىردەن بولا قالمايتىنى كورىنىپ تۇر.

ءبىرتۇتاس، ءبۇتىن جۇيەنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى (جۇيەنىڭ قۇرىلىمى ءتيىمدى بولعان جاعدايدا) نەمەسە جۇيەنى قۇراۋشى بارلىق قوسالقى جۇيەلەردىڭ ءوزارا سايكەسىپ جاساعان جۇمىسى، قوساتىن ۇلەسى سول جۇيەنى قۇراعان بارلىق قوسالقى جۇيەلەردىڭ جەكە قوسقان ۇلەستەرىن قوسقانداعى قوسىندى ۇلەستەن زور بولاتىنىن جوعارى دا ايتىلدى. ءارى بۇل جەردە جۇيەنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى، قوساتىن ۇلەسى زور بولىپ قانا قالمايدى. ونىڭ سىرتىندا جۇيەنى قۇراۋشى ءار ءبىر قوسالقى جۇيەنىڭ ىستەي المايتىن، قولىنان كەلمەيتىن جانە ونىڭ (قوسالقى جۇيەنىڭ) بويىندا جوق فۋنكتسيا دەربەس جۇيەنىڭ بويىندا بولادى. بىلايشا ايتقاندا، دەربەس جۇيە قوسالقى جۇيە اتقارا المايتىن جۇمىستى اتقارا الادى. ابزەل جۇيەدە ونىڭ قوسالقى جۇيەلەرىندە جوق فۋنكتسيا بولادى. ياعني، (قۇرىلىمى مەن فۋنكتسياسى) ابزەلدەنگەن جۇيەنىڭ فۋنكتسياسى جۇيەنى قۇراۋشى بارلىق قوسالقى جۇيەلەردىڭ جەكە فۋنكتسيالارىن قوسقانداعى قوسىندى (جيىنتىق) فۋنكتسيادان ۇلكەن بولادى. ءارى تەك ۇلكەن عانا بولىپ قالماستان، جۇيەدە قوسالقى جۇيەدە جوق جاڭا فۋنكتسيالار پايدا بولادى. وسى سەبەپتەن دە 1+1>2 بولادى. ەندەشە مۇنىڭ قانداي ماڭىزى بار؟ بۇدان نەنى تۇسىنۋگە بولادى؟

جوعارىدا مەملەكەتتىڭ دەربەس جۇيە ەكەندىگى ايتىلعان. مەملەكەت (دەربەس جۇيە) جەر، حالىق جانە مەملەكەتتىك بيلىك وسى ءۇش بولىكتەن (قوسالقى جۇيەدەن) قۇرالادى. مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءوزى پرەزيدەنت، اتقارۋشى بيلىك (ۇكىمەت), زاڭ شىعارۋشى بيلىك (پارلامەنت), سوت بيلىگى سياقتى ەكىنشى دەڭگەيدەگى قوسالقى جۇيەلەردەن قۇرالادى. ولاردىڭ ءار قايسىسى تاعى ارى قاراي ءۇشىنشى، ءتورتىنشى دەڭگەيدەگى قوسالقى جۇيەلەرگە تارماقتالىپ كەتە بەرەدى. مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءبولىنۋ ءپرينتسيپى ساياسي جۇيە نەگىزىندە جۇزەگە اسادى. ياعني، قانداي جۇيە بولسا، سوعان ساي مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءبولىنۋى بولادى. بەلگىلى ماقساتتار مەن مۇدەلەردى كوزدەي وتىرىپ ولاردىڭ ءار قايسىسىنا ءتان مىندەتى (فۋنكتسياسى) ناقتىلانادى. ەندى جوعارىدا قويىلعان ەكى ساۋالعا بىلايشا جاۋاپ بەرۋگە بولادى. قابىلەتتى پارلامەنت تە، ىسكەر ۇكىمەت تە، دانىشپان پرەزيدەنت تە، ءادىل سوت تا، ولاردىڭ ءار قايسىسى قانشالىقتى جانىن سالىپ حالىق ءۇشىن، مەملەكەت ءۇشىن تەر توگىپ ەڭبەكتەنسە دە ءتيىمدى (ابزەلدەنگەن) جۇيەنىڭ اتقارعان قىزمەتىندەي قىزمەت، قوسقان ۇلەسىندەي ۇلەس قوسا المايدى. ۇيتكەنى جۇيە تەورياسى بويىنشا ءتيىمدى جۇيەنىڭ قوساتىن ۇلەسى جۇيەنى قۇراۋشى ءاربىر قوسالقى جۇيەنىڭ ۇلەسىنەن دە، بارلىق قوسالقى جۇيەلەردىڭ جەكە قوسقان ۇلەسىن قوسقانداعى قوسىندى (جيىنتىق) ۇلەستەن دە ۇلكەن بولادى. ءارى جۇيەنىڭ بويىندا ونى قۇراۋشى قوسالقى جۇيەلەردىڭ بويىندا جوق فۋنكتسيا بولادى. سوندىقتان، ءبىر مەملەكەتتىڭ دامۋى جۇيەگە، مەملەكەتتىك قۇرىلىسقا، فۋنكتسيالاردىڭ ءار قايسىسىنا لايىقتى بولىنۋىندە ت.ب. جانە سول جۇيەنىڭ ابزەلدەنۋىنە (كەمەلدەنۋىنە) تىكە بايلانىستى بولادى. سونداي-اق، مەملەكەتتىك بيلىك، حالىق جانە جەر دەربەس مەملەكەتتىڭ (دەربەس جۇيەنىڭ) تەڭ دارەجەلى قوسالقى جۇيەسى بولعاندىقتان، بۇل دەگەنىمىز مەملەكەتى جوق (جۇيەسى جوق), جەرى (جەر - جۇيەنىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى) جوق حالىق مەملەكەتى ودان قالسا جەرى بار حالىقتاي دامي المايدى. تاۋەلسىزدىگى جوق حالىق تاۋەلسىز حالىقتاي دامي المايدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ حالىقتا نەبىر ءبىلىمدى، داناگوي، اقىلدىلار بولا تۇرا، قىتاي قازاقتارى قىتايداي دامي العان جوق. بۇرىنعى كەڭەس وداعىنداعى قازاق ورىس ۇلتىنداي دامي العان جوق. ارينە، بۇل وتارلانۋ كەزىندە قازاقتا دامۋ بولمادى دەگەندى بىلدىرمەيدى. سالىستىرىپ ايتىلعان ءسوز. ولارمەن تەڭ دارەجەدە (بىردەي دەڭگەيدە) دامي المادى دەگەنىم. مۇنىڭ ءبارى جۇيەگە بايلانىستى. ال قىتايدىڭ دامۋى وتە تەز بولعاندىقتان، قىتاي قازاقتارى بولاشاقتا (بولاشاق ۇرپاعى) قىتايعا جۇتىلىپ كەتپەي، قالاي امان قالۋعا، قىتايمەن ىلەسە دامۋعا بولادى؟ تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر دەگەندەي، بۇل دا ونداعى ءاربىر قىتايلىق قازاقتىڭ باس اۋرۋىنا اينالعان ماسەلە ەكەنى ولارعا جاسىرىن ەمەس. ارينە، ونىڭ ماڭىزدى ءبىر شەشىمى ەلىمىزدىڭ (قازاقستاننىڭ) دامۋىنا دا بايلانىستى ەكەنى ءسوزسىز.

كەيبىر پارتيالار، قوعامدىق ۇيىمدار جانە جەكەلەگەن ازاماتتار قوعامدا بولىپ جاتقان كەيبىر كەلەڭسىز جايتارعا اسا وكىنىشپەن قاراپ، بيلىككە قاناعاتتانباۋشىلىعىن ءبىلدىرىپ، پرەزيدەنتكە نەمەسە ۇكىمەتكە «ورنىن بوساتسىن» دەپ ايتىپ، جازىپ جاتادى. جۇيە تەورياسىنا نەگىزدەلگەندە ولار كەتىپ، وزگەسى كەلگەننەن كەيىن ءبارى بىردەن كەرەمەت بولىپ كەتپەيدى. ودانشا، الىس نەمەسە جاقىن بولاشاقتا جۇيەنى قالاي ابزەلدەندىرۋگە، ازىرگى جۇيەنى ارى قاراي جەتىلدىرىپ، دامىتىپ نەمەسە ءتيىستى تولىقتىرۋلار، وزگەرتۋلەر جاساپ، تيىمدىلىگىن ارتتىرىپ، ابزەل جۇيەگە اينالدىرۋعا كۇش سالعان ءجون بولار ما ەدى دەگەن وي كەلەدى. بۇل ارينە، بولاشاقتىڭ ءىسى، ۋاقىت ونىڭ ەمشىسى. «جۇيەنى تاڭداۋ» جانە «بيلىكتىڭ ءبولىنۋ تەورياسىنا» (مونتەسكە جانە ت.ب.) نەگىزدەلگەندە ەلىمىزدىڭ ازىرگى ساياسي جۇيەسى، باسقارۋ ءتاسىلى، بيلىك جۇيەسىنىڭ قۇرىلىمى ت.ب. ءبارى دە كەزىندە (العاش ەگەمەندىك العان كەزدەگى ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق جاعدايىنا، ءار اۋماقتا حالىقتىڭ قونىستانۋ تىعىزدىعىنا ت.ب. ەسكەرە وتىرىپ) كوپ ويلانىپ قابىلداعانى ءسوزسىز. ءارى وتە دۇرىس شەشىم بولعان. ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىكتى نىعايتۋى مەن دامۋى ءۇشىن  ماڭىزى زور بولدى دەۋگە ابدەن بولادى. پرەزيدەنتىمىزدىڭ دە ەلىمىز ءۇشىن قوسقان ۇلەسى وراسان زور. بىراق، الەمدەگى بارلىق جۇيەلەر (مەيلى تابيعي جۇيە، مەيلى جاساندى جۇيە بولسىن) ءبىر ورىندا قاتىپ تۇرمايدى. كەيبىر جۇيەلەردىڭ نەگىزگى قاڭقاسى (فورماسى، ءتۇرى; مىسالى، قحر سوتسياليستىك رەجيم) سىرت كوزگە ەش وزگەرمەگەن (مىسالى، قىزىل) سياقتى بولىپ كورىنگەنمەن، ءىس جۇزىندە ىشكى قۇرىلىمى مەن اتقاراتىن فۋنكتسيالارى ۇزدىكسىز جەتىلدىرىلىپ، ءتيىمدى باعىتتا وزگەرتىلىپ، تولىقتانىپ، رەتتەلىپ، جاڭارىپ، كەمەلدەنىپ وتىرادى. ياعني، كەز-كەلگەن جۇيە ۇنەمى دامۋدا بولادى. الەمدە دامىمايتىن جۇيە بولمايدى. قولىمىزداعى ۇيالى تەلەفون دا، ۇيدەگى تەلەديدار دا جۇيەگە جاتادى. ولاردا ۇزدىكسىز دامىپ، جەتىلىپ جاتقانىن ءار قايسىمىز دا بايقاپ ءجۇرمىز. قىتاي ءوندىرىسىنىڭ تاياۋ جىلداردان بەرى قارىشتاپ دامۋىنىڭ ءبىر سىرى ونداعى كاسىپ ورىن، زاۆود، فابيكالاردىڭ ىشكى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ابزەلدەنۋىندە (ياعني، باسقارۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى، عىلىمي جولدارىن تاڭداۋ، ۇنەمى جەتىلدىرىپ وتىرۋ) جاتىر. مىسالداردى جۇزدەپ، مىڭداپ كەلتىرە بەرۋگە بولادى.

دامۋ ەشقاشان توقتامايدى. ەندەشە، جۇيەنىڭ ابزەلدەنۋى (وپتيميزاتسيالانۋى) دە ەشقاشان توقتامايدى. بۇل دەگەنىمىز الەمدە كەمەلىنە كەلگەن (ابزەلدەنىپ بىتكەن، ءجۇز پايىز يدەالنىي) جۇيە بولمايدى دەگەن ءسوز. ياعني، ءار جۇيەنىڭ وزىق جاعى دا، توزىق جاعى دا بولادى. ماسەلە دۇرىس جەتىلدىرە، تيىمدىلىگىن ارتتىرا، ابزەلدەندىرە بىلۋدە.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»