Áygili qolbasshy Shynghys hannyng ómiri men ata tegine, túlghalyq kelbetine qatysty aitylar anyz-әpsanalar legi tolastaghan emes. Qaharly qaghandy óz últyna teliytinderding sóz taytalasyna týskenine segiz ghasyrdyng jýzi bolypty. Solardyng ishinde: Shynghys han – monghol deushilerding de, kerisinshe Shynghys handy týrkitildes taypalardan taraytyn qazaq etip kórsetetinderding de bәsi basym. Qos tarap ta óz uәjderine senimdi. Osynday san aluan tújyrymdardyng biri retinde tarihshy Álimghazy Dәulethannyng maqalasyn nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

                    Týrik-monghol halyqtarynda úqsastyq basym ba, alshaqtyq pa?

Jenilgen halyqtyng sory qalyn. Tarihty jazugha tapsyrys beretin  - jengen halyq.

                                                    ****

M.Qoygeldiyev: «Bir últtyng tarihyn ekinshi bir elding ghalymy jaza almaydy. Qazaqtyng tarihyn jazu ýshin, sening tering Kenesarynyng terisindey  boluy kerek. ...Qazaqtyng tarihyn qazaqtan asyryp, ózge últ tarihshysy jaza almaydy. Qazaqtyng ishki ómirin qazaq tarihshysynan artyq eshkim týsinbeydi».

                                                     ****

Solay ekeni ras. Biraq osy uaqytqa deyingi tarihshylar men әdebiyetshiler nazar audarmay kelgen eng basty mәsele – monghol taypalary men týrki  taypalaryn bir-birinen bóten, jat halyq etip kórsetushiler de, úly qaghandy týrik edi deushiler de halyqtardyng bir-birine úqsastyqtary men bógdeligin aiyryp, ashyp túratyn basty ólshemge mýlde nazar audarmay belden basa beredi  atalghan eki etnikalyq toptyng ara jigin ashyp berer basty kriyteriyler dep nelerdi atap kórsetuge bolady? Gruzin etikshisinin  balasy - (orystyng úly kósemi) Yu.Stalin bizge bir últty ekinshisinen aiyryp kórsetetin 4 týrli ólshem jasap bergenin úmytpaghandar aramyzda әli de barshylyq. Ol boyynsha:  Til birligi, territoriyalyq birligi, ekonomikalyq birligi, mәdeniy-ruhany birligi boluy kerek edi. Sóitip, ol kósem KSRO aumaghynan syrt elderde bólinip qalghan qazaq, qyrghyz, ózbek, tәjik, monghol t.b. shashyrandylardy eki basqa últ – halyq dep moyyndatpaqshy bolyp edi. Maonyng joyympaz sayasatshylary men sauatsyz tarihshylary Qytaydyng jasap jatqan әlgi shashyrandylardy (diaspora) eki últ – eki halyq dep sendirmekshi bolghanyn bilemiz. H-HII ghasyrdaghy Monghol ýstirtindegi týrik-mongholdardy Stalin ólshemine salyp tanyghyng kelse de, búl halyqtar arsynda erekshe, badyraya kórinip túrghan jattyqty atap bere almas edik. Eger, ashalap, naqtylap qarastyrar bolsaq, biz tómendegilerdi kópshilik talqysyna salyp, oy jarystyrugha shaqyrar edik.

1. Atalghan halyqtardyng saltynda, adam balasynyng ana qúrsaghynda payda bolghannan bastap tughangha deyin, sәbiydi dýniyege keltirgen song jasalar dәstýrli yrym-jyrymdar «at qong, shomyldyru, besikke salu, qyrqynan shygharulardan bylay qarayghy әdet-ghúryptar, balany tәrbiyeleu nyshandary men tetikteri, qúdalasu, kelin týsiru, bet ashu, kiyindiru men jasandyrular, kelin men kýieuding eki tarapqa jasalar qyzmeti men izeti t.b. josyndarynda qanday úqsastyq nemese bótendik bar dep aita alasyzdar?

2. Ólgen adamdy jerleuge baylanysty dәstýrli yrym jyrymdardaghy ózgeshelikterden nelerdi atap aitugha bolady?

3. Eng bastysy – atalghan eki halyqtyng diny nanym-senimderinde ortaqtyq basym ba, әlde alshaqtyq basym ba?

4. Kýnkórisi, sharuashylyghy, kәsipteri qanday bolghan edi?

5. Ýy tirshiligi, túrghyn-jayy, kýnkóris qaynarlarynda qanday ortaqtyq nemese alshaqtyqty atar ediniz?

6. El biyleu, biylik jýiesi, әskery qúrylymy, qaru-jaraqtary qanday bolghan?

7. Etnikalyq – últtyq ózgeshelikting basty shartynyng biri әri biregeyi til bolghanda, osy eki halyq qay tilde, qay josynda sóilegen eken? Qúda-jekjat bolghanda olar bir-birimen audarmashy arqyly sóilesken be? Álde olar bir-birin týsinetin ortaq aralas tilde sóilesken be?

Osy súraqtardyng bәrine men ózimshe jauap tauyp, saralap kórgenimde mynaday qorytyndygha keldim:

Monghol ýstirtinde kórshiles, aralas otyrghan týrki-monghol taypalaryna ortaq erekshelikter retinde mynalardy atap kórseter edim.

1. Nayman-kerey arasyna jana tarala bastaghan hristiandyq sektalardy aitpaghanda, búl eki halyqtyng dindik, nanym-senimderining ózegi Tәnirlik – Kók pen Jer, Kýn men Ay, kiyeli an-qústargha jәne ata-baba әruaghyna syiynu dәstýrinde jatyr. Atalghan eki etnosqa osylardyng bәri (sәl ghana ózgeshelikterin aitpaghanda) ortaq. Demek, dini ortaq degenge qarsy aitarlary bar bolsa әriptesterim aita jatar.

2. Olardyng kýnkórisi, tirshiligi tórt týlik malgha, tórt mausymdyq kóshi-qongha tikeley baylanysty ekenin nazardan tys qaldyrugha bolmaydy.

3. Eki halyq ta sәl ózgeshelikterin aitpaghanda kiyiz ýide, ashyq Aspan astynda ómir sýrdi.

4. Adamnyng tughannan ólgenge deyingi ómir men ólimge qatysty salt-dәstýrinde qanshalyq ózgeshelikteri bolghany jóninde qanday zattyq qazba, jazba derekter bar? Osynau asa kýrdeli әri últtyq erekshelikterdi aiqyndaytyn salt-sana, dәstýr, ghúryp-әdetterden nelerdi atap kórsetuge bolady? Býkil shyghys, batys jәne týrki ghalymdary jazbalarynan keltirer naqty derek kózderinen nelerdi atay alamyz?

5. Qiyat - bórjigender-bodanshar úrpaqtarymen qonyrat, nayman, kerey, merkit, uaqtar arasyndaghy qat-qabat qúdalyqtar men Andalyqtar bir-birimen ortaq bir tilde sóileskenine nanbaugha nemese kýmәndanugha eshbir negiz joq. Qisyn-logikagha jýgingende de songhy týiin sóz biz aitqangha toqtaydy. Endeshe olarda dindik, túrmys-salttyq, kýnkóris, sharuashylyq, hәm túrmystyq ortaqtyqtardyng ýlesi-salmaghy әlde qayda basym degen sóz.

Shynghys-monghol tarihyn jan-jaqtyly zerttep әldeneshe tom jazghan professor Zardyqan Qinayatúlynyng «Shynghys han jәne Qazaq memleketi» atty eki tomdyq ensiklopediyalyq enbeginde keltirilgen 2080 siltemesi men taldau, saralau qorytyndysyna qarsy, ony teristeytin bir ilip alar zertteu enbegin jazbaghan, jaza da almaytyn bizding әuesqoy-әueyi tarihshylargha ne aitugha bolady? Olar biz  jogharyda atap ótken súraqtargha jәne bizding týiin sózimizge qarsy naqty jazba, qazba derekterin nege qoldanysqa sala almaydy?

Faktini ysyryp qoyyp, fantaziyagha erik beru kimge kerek?

Osynday súraqtar mazalaghan Akademik tarihshy Mәmbet Qoygeldiyev:  «...Jazushylardyng fantaziyasy basymdyq alyp otyr. Olar qazirgi dýniyetanymdyq ólshemmen tariyhqa bagha beredi. Shynghys han HIII ghasyrdyng túlghasy, biz HHI ghasyrda ómir sýrip otyrmyz, meninshe Shynghys handy týrik, bolmasa qazaq dep tanu – úyat. Shynghys handy әlemdik kenistikke alyp shyqqan týrikter. Shynghys han týrik te, qazaq ta emes, monghol.  Ras.      Shynghys hannyng negizgi qarsylasy tatarlar boldy» - dep jazugha haqysy bar siyaqty. Dәl osynday uәjdi eki tomdyq «Shynghys han jәne qazaq memleketi» atty kitaptyng avtory Z.Qinayatúly «Shynghys handy týrik, qazaq degenimiz úyat bolady. Ol – monghol halqynyng tarihy túlghasy», -  dep tiyanaqtaghan bolatyn.

Al bizding әueyi-әuesqoy tarihshylar eshbir tarihy derek kózderine sýienbey-aq dastarhan basynda nemese ózderi әrtýrli amal-aylalarmen tóniregine jinap alghan qoshametshilerining qolpash-madaqtaryna mastanyp, tom-tom tarihsymaqtaryn bazarlap, Qazaqstandy sharlap jýr. Eng ókinishtisi - әri qúrmetti tarih ghylymyn tәlkek etkenimen qoymay, maman tarihshylardy «Búlar sauatsyz ghalymdar, Shynghys handy týrik etuge qarsy adamdar», - dep kýstanalaudan úyalmaydy da.

KGB generaly Erjan Isaqúlov  pen ekonomist – eks-ministr Qúlekeev myrzalar qarapayym etikany belden basa: «tarihshylar eshnәrse bilmeydi, qazaq tarihyn bizge jazyp bere almaydy. Biz sondyqtan әlemdi sharlap, shetel arhivterin aqtaryp, әr el tarihshylary búrmalap audarghan  Rashiyd-ad-Dinning «Jamiy at-Tavariyh» (shejireler jinaghy) qayta audaryp «Shynghys han» atty kitapty baspadan shyghardyq. Erterekte qazaq tarihyn tarihshylar emes, Tynyshbaev siyaqty injenerler, zangerler men dәrigerler, pedagogtar jazghan bolatyn. Býgingi jaghdayda da sol tarih qaytalanyp otyr», - dep shirenedi. Sondaghy qazaq tarihyn jazyp, aidy aspangha shygharghan otanshyl tarihshylar degeni Hrapunovtyng qayyn atasy jazghan bir dýbәra kitap, Kóktәndi degen laqap atpen eki tom, (qazaqsha, oryssha) Ábenaev degen oralman agronom jazghan birneshe kitap, «Shynghys han» jurnalyn saghalaghan B.Núrjekeev qatarly jazushylar men jurnalister jazghan maqalalar.  Endi eki jyldan beri «Qazaq әdebiyeti» gazetinde Onghar Naqyp degen bir әuesqoy tarihshy 3000 jyldan bergi tarihymyzdy qoparyp, kýlli qazaqtyng týp-túqiyan zәu-zatyn Qonyrat taypasynan taratady. Qonyratty Edil-Jayyq boyynan qúrghaqshylyq apatynan qútqaru ýshin ýdere kóshirip, Qiyr Shyghysqa aparyp úly Hún qaghanatyn qúrghyzady Túman-Mete qaghandar degenimiz keyingi oghyz-kók týrik, Qalqadaghy qonyrattar bolyp, odan  Shynghys handy tudyryp, odan Alpamys batyrdy Jiydeli Baysyngha bastap barghan  úly Qonyrat elin taratady. Shynghys degeniniz mongholdardyng «Ata beyitinde – Burhan Haldunda  emes, Úly taudaghy Alasha han eken. Qazaq  tarihshylary audandyq gazetting qyzmetkeri - mektep diyrektory Onghar Naqyp ashqan osy «úly janalyqty» tarihshylar  әli tanyp bilmey,  laghyp jýrgen kórinedi.

Al, jazushy Beksúltan Núrjekeev Shynghys handy ózining Altynemelinde tughyzyp, Qas, Kýnes, Tekes ózenderi boyynda eseytip, Monghol dalasyna qaray sheruletedi.  Búl jazushymyz da qazaq tarihshylarynyng júmysyna kónili tolmay, 2000 jyldyq týrkiler tarihyna ózinshe týren salghysy kelip әurelenip jýrgenine onshaqty jyl bolypty.

Sóitip, Shynghys han elesi 30 jyldan beri Qazaq dalasyn kezip jýrgen kórinedi. Eles qualaghan әuesqoy tarihshylar pofessor Zardyhan Qinayat, Qarjaubay Sartqoja, Qoyshyghara Salghara, Túrsynhan Zeken, Nyghmet Mynjandar men týrik-tatar, orys tarihshylarynyng tom-tom kitaptaryna jýgingisi kelmeydi. Al, monghol-qytay, japon tarihshylary men europalyq  zertteushiler sýiengen tarihy derek kózderine jolamaydy. Naqtylap aitqanda, oghan tisteri batpaytynyn moyyndaghysy kelmey, auyzdan auyzgha, qoldan qolgha ótken qaydaghy bir anyz әngimelerge sýiengen arab, parsy tarihshylarynyn  jazghandaryn,  sol elder arhivterinde  saqtalghan delingen birli-jarym derekterdi maldanady.

Men  osy jaghdaylar jóninde әngimelesken kezderde Zardyhan aghagha: «Siz myna betimen ketken tarihshysymaqtargha  qarsy maqala jazyp tarihy shyndyqqa, tariyhqa nege ara týspeysiz», -  degenimde ornynan túryp ketip, tereng kýrsinip, shirygha:

- Oi, Áleke-au, men sonyng bәrine jauap bererlik tom-tom kitaptar jazdym ghoy. Ony oqymaghan, nemese oqysa da jýrekterinde toqymaghandargha taghy ne dep, neni týsindire alamyn. Men jazarymdy jazyp boldym. Tariyhqa talasy bar bauyrlarym, mening jazghandaryma qarsy dәleldi uәjderi bolsa nege atap-atap kórsetip, meni sóz sayysyna shaqyrmaydy. Ózing de bilesing ghoy, tarih oiynshyq emes, erikkenning ermegi de emes, jýzshildik pen rushyldyq nauqanmen alyna qalar qalqayma qorghan emes qoy. Týrik-qazaq tarihyn әlemdik, onda da shyghystyq tilderdi mengergen, tarihy jazba derekterdi erkin paydalana alar naghyz otanshyl úrpaqtarymyz jazyp shyghatynyna kәmil senemin. Tarih tolqynyna shala-púla dayyndyqpen kóz júma qoyyp ketu asa qauipti – bәrine uaqyt tóreshi. Tarihshylardyng ótpeli kezendegi «balalyq auruy» әli-aq óte shygha salady  dep, -  meni sabyrgha shaqyrghan bolatyn.

           «Temuchindi tarih sahnasyna alyp shyqqan mongholdar, al kókke kótergen  - týrki halyqtary»

Qadirli, qazaq ziyalylary, kәsiby jәne әuesqoy tarihshylar osydan 800 jyl búryn ómir sýrip, jarty әlemdegi  bastyny iydirip, tizelini býktirgen úly qaghandy tudyrghan kindik anasy da, Orda shejireshileri jazyp qaldyrghan jazba derek te joq ekeni, biraq baghyndyrylghan qytaydyng qaghangha qyzmet etken әigili kenesshileri men ózining orda kenesshilerining aqyl-kenesimen jazylghan  «Yasy» zany, «Altyn shejireleri» t.b. jazba múralar, әsirese, arab, parsy, Vizantiya, Europanyng jihangez barlaushy-saudegerlerining ailap-jyldap jýrip ótken jol sorabyn, jol boyyndaghy el men qala, dala jaghdayyn jazyp qaldyrghan topografiyalyq-geografiyalyq, etnologiyalyq derek kózderi Shynghys handy týrik-qazaq-jalayyr, qonyrat-ýisin etkisi kelgen jazarmandardyng qalamyna nege ilinbeydi? On myndaghan shaqyrymdyq shalghayda jatqan, úly dalanyng shet púshpaghyna da ayaghy tiymegen jaldamaly arab, parsy jazarmandarynyng jazghandarynyng nelikten birden bir aqiqat retinde qabyldanuy kerek? Shynghys han turaly tom-tom kitapsymaqtar jazghan jәne arab, parsy tilin qanshalyq biletini de belgisiz bireuding audarmasyndaghy shatasqan tarihty ne ýshin bas shúlghyp qabyldauymyz kerek? Álemdik 800 jyldyq Shynghys han men onyng týriktenip-músylmandanyp ketken han-súltandarynyng tarihyn teriske shyghara qoyarlyq, esi dúrys adamdardy ilandyra qoyarlyq qanday zertteu-enbekterin atap  kórsete alady eken? Jogharyda atap kórsetkenimizdey, monghol tarihyn eski-jana tildi jetik biletin professor Zardyhan marqúmnyng   sonau 2012 jyly jazyp qaldyrghan: «Shynghys handy týrik, qazaq degenimiz úyat bolady, ol monghol halqynyng tarihy túlghasy», -deytin ghylymy tújyrymyn joghary baghalaghan zamanymyzdyng zanghar tarihshysy aty zatyna say naghyz Akademik Mәmbet Qoygeldiyevtyn: «... Olar qazirgi dýniyetanymdyq ólshemmen tariyhqa bagha beredi. Shynghys han – HIII ghasyrdyng túlghasy, biz HHI ghasyrda ómir sýrip jatyrmyz. Meninshe Shynghys handy týrik, bolmasa, qazaq dep tanu –úyat. Shynghys han týrik te, qazaq ta emes, monghol. Ras, Shynghys handy әlemdik kenistikke alyp shyqqan týrikter. Shynghys hannyng negizgi qarsylasy tatarlar boldy», - degen qorytyndy pikirinde tarihy shyndyq bar dep bildik. Osyndayda orys tarihshylarynyng «monghol-tatar igasy»  dep ghasyrlar boyy zarlap kelgen uәjine bizding tarihshylarymyz arasynda da әli kýnge birlikke kelgen ghylymy bagha joq ekeni  eske týsedi eken. Ol óz aldyna әngime.

Al, ata jauy bolmasa da, beldeu jauy bolghan mongholdyng Temuchiynin nege әlemdik kenistikke  alyp shyqqan týrikter edi degendi kim qalay týsiner eken? Bizding qazaq әuesqoy tarihshylarynyng tarihy hәm dýniyetanymdyq óresi, bilimi-biligining shalalyghy aqiqattan góri, aighay dýrmekke, kónil auanyna, anyghyraq aitqanda kýni ótken rushyldyq pen jýzshildikting únamsyz mýnkimesine eltigennen basqa esh nәrse emes bolatyn. Olardyng Timuchindi týrik-qazaq degeni aityla salghan jay sóz. Al, ru-taypagha telip ólermendenui naghyz shyndyq bolatyn.

Bizding olardyng tarihy bilim-biligi men tanymdyq óresi jetpegen degende aitar uәjimiz mynaday jónge  negizdeledi. Orystyng kórnekti tarihshysy Vasiliy Osipovich Kluchevskiyding sheteldikterding orystar tarihyn jazghandary turaly: «...Olar Reseyding ishki ómirine terendep kire almaghan jәne eshqashan kire almaydy. Sheteldik ghalysmdar Reseyding «Syrtqy tirshiligin» ghana qamtidy, al, «ishki ómirin»tek qana orys tarihshysy, orys jazushysy ghana týsinedi», - degen óreli oiyn shalghay dalada, aralas-qúralas ómir súrip, birde tatu, birde qatu qatynasta bolghan kiyiz tuyrlyqty monghol-týrik (qazaq) taypalarynyng arghy tarihy týgil HII-HIII ghasyrlardaghy ómir salty, el  biyleu josyny, dýniyetanymy, әsirese әskery qúrylymy men olardyng qúramy jóninde, diny nanym-senimderi jóninde bileri mýlde shala, әfsanalyq dengeyde bolghanyna kýmәndanbaymyz.

Osy arada Ejelgi Hún-týrik qaghanattary túsyndaghy auqymdy әskery joryqtar tarihynan birneshe mysal keltire otyryp, óz oi-tújyrymdarymyzdy tiyanaqtaghymyz keldi.

B.j.s. deyingi 209-174 jyldary Hún taghynda otyrghan Mete Tәnirqúttyng Han patshasyna jazghan әigili hatynda  teristik pen batystaghy «...Iýzilerdi,  Krurana (Pyshan), Ýisin, Hujie (qypshaq-oghúz) elderin jәne olprghp kórshiles jatqan 26 eldi baghyndyryp týgeldey húndargha qostyq. Osylaysha barlyq sadaqty úlystardy bir shanyraq astyna toptastyrdyq» (Tarihy estelik- 110 oram), - dep jazghanynan ejelgi ata-babalarymyzdyng otan, halyq-úlys jónindegi úghym-týsinikterin anyq angharugha bolady. Osynday da  monghol-týrik-túnghys-kidan, qara qytaylardyng  әr dәuirde birin-biri baghyndyryp qúrghan ýlkendi-kishili handyqtary men qaghanattary biyleushileri basyp alghan jerlerindegi әskery qúramalardy oljalanghan er-әiel bala-shaghalardy, Erte ortaghasyrlardaghy europalyqtar men vizantiyalyqtar, berisi  Napoliondar   siyaqty jappay qylyshtan ótkizbegen, nemese qúl bazarynda saudalamaghan. Áriyne qandy joryqtarda qyrghynshylyq bolmaghan edi dep eshkim de aita almaydy.

Sonau hún-ýisin, qanly, týrik qaghanattary túsynda jenimpaz qaghan nemese әskery qolbasylar jenilgen jaqtyng erkek kindikti azamattaryn óz qúramasyna qosyp alyp, úly joryqtaryn jalghastyra bergenine tarihtan myng san derek keltire alamyz. Arghy tarihty aitpaghanda Bumyn qaghannyn, Estemy qaghandardyng alghash sonynan ergen 70-700 serikteri qysqa ghana uaqyt aralyghyna Kóktýrikter qaghanatyn qúra sala (550-552 j.) Estemy «on oq búdúnnyng on shad basqarghan on týmen әsker qaydan payda bola qaldy. Sol on shad basqarghan Estemy qaghan ata jauy sanalghan Jujan-Kidan hanyn óltirip, 50 myndyq halqyn, әskerimen qosa Batysqa qashyp ketken Jaujan әskerin qualay Qap tauyna deyin baryp, olargha qamqor bolghysy kelgen Vizantiya korolinen  «búlar  mening qúldarym edi.  Olar aspangha úshsa ayaghynan jerge kirse shashynan tartyp shygharamyn. Eger olardy qoldauyndy qoymasan, ózinning taghyndy talqandaymyn», – dep elshi  attandyrady. Sondaghy, Kavkazgha baryp ornyqqan býgingi daghystandyq Auarlar (auyp barghan halyq degendi bildiretin týrki sózi) bolatyn.

Tonykók pen Kýltegin  bastaghan keyingi Týrik qaghanatynyng 20 myndyq shaghyn әskeri 50-60 myndyq Týrkesh qaghanaty әskerin Bolisu-tamaq jazyghynda talqandap, berilgen «on oq búdún» әskerin  qosyp alyp sonau «Temir qaqpagha» deyin jortyp, Kengeres-kenegesterdi baghyndyryp oljagha batyp qaytpaytyn ba edi?

Keyingi Qarlyq-qarahandar men qara «Qytay-Lyau» handyqtary, Horezm handyghyn baghyndyrghan Shynghys әskerining qúramynda Batysqa joryq jasaghany keshegi ghana tarih emes pe edi?

Temirlan men әigili Sayd handardyng әskery qosyndry jóninde de sony aitugha bolady.  Akademik  M.Qoygeldiyevting  Temuchindi tarih sahnasyna alghash kótergen mongholdar bolghany, al ony әlemdik danyqqa bólep kókke kótergen týrki halyqtary edi degen payymy, sonday tarihy qalyptasqan dalalyq әskeriy-әkimshilik hәm ruhany jaqyndyqtaryna baylanysty aitylghan.

Osyghyn deyingi aitqan ghylymiy-tarihy taldaularymyzdy týiindey kele, shiyrek ghasyrdan beri Qazaqstandy sharlap jýrgen Shynghys han elesin, shalyqtaghan eles qalpynda qadyryp  (eki ghasyr Europa men Aziyany sharlaghan kommunizm elesinen-ýrey-ýrkininen qútylghanymyzday)  real ómir shyndyghyna qol artqan jón siyaqty.

Týiin sóz: Shynghys han arghy myng jyldyqtardy  aitpaghanda HI-HIII ghasyrlarda Monghol ýstirtinde aralas-qúralas ómir sýrgen monghol-týrik-qazaq ru-taypalaryna ortaq tarihy túlgha bolatyn. Men óz zertteulerime sýiene otyryp Shynghys handy «qazaq» dep atau –úyat» dep kesip aitugha da, joq, ol tek «monghol» dep kese aitugha da bolmaydy. Qalay bolghanda da monghol Temuchiyn-Shynghys han qazaq halqyn el qylyp, qazaq handyghy shanyraghyn kótergen úly handarymyzdyng tughan әkesi. Kýlli әlem tarihshylary, bizding әuesqoy  tarihshylarymyzdan kóri sauatty  bolghanyna  kýmәndana almaymyz.

Shynghys Monghol-qazaq-týrik halyqtaryna ortaq úly túlghamyz degendi jatyrqap, mónkip-tonqyghannan eshnәrse de ózgere qoymas.

Al, jazushylar men aqyndardyng erkin, shygharmashylyq fantaziyasy men otanshyldyq ruhty asqaqtatatyn shabytty shalqularyna shәk keltiruden aulaqpyz. Kórkemdik shyndyq pen tarihy shyndyq arasyna Qytay qorghanyn salugha da mýlde bolmaydy dep qaraymyz.

Eng bastysy – sayasy jәne tar óristi әsire últtyq úrandar úshyghynan saqtanuymyz, búl kýnderi tipti de manyzdy siyaqty.  Dәlel-dәiekke sýiengen ghylymi, salauatty pikir alysugha dayynmyn. Sayasy әri kýshke zorlay belden basatyn  dýleylikke aitarymyz joq.  Tariyh, tarihy túlgha turaly sóz aitqysy kelgen ýlken-kishilerding tarihy derekke sýienip sóilegenin qalar edik.

Álimghazy Dәulethan

Abai.kz