Ótken ghasyrdyng otyzynshy jyldarynda qazaq halqyn  oisyrata kýiretken  ashtyq nәubetining aqiqaty turaly azdy-kópti ghylymy enbekter men kórkem shygharmalar bar, basym kópshiligi qazaq tilinde jazylghan.  Biraq últtymyz ýshin eng qasiretti sol bir kezenmýsindeme ónerinde az beynelengen desek, qatelespeymiz. Mәselen, asharshylyq qúrbandaryna arnalghan eskertkish salu isi Astananyng ózinde biyl ghana qolgha alyndy, al Almatyda әli ornatylghan joq.  Demek,  ózge qalalardaghy jaghday jóninde sóz qozghau artyq.

Eskertkish mәselesiziyaly qauym ortasynda da, baspasóz betterinde de oqtyn-oqtyn kóterilip-aq keledi. Alayda qyzyl qyrghyndy tilsiz týsindiretin tas monumentterkenestik qoghamdy  kókseytin keybir qandasymyz ben ózge últ ókilderining shamyna tiyip, narazylyghyn tudyruy mýmkin degen oy qolymyzdy baylaytyn sekildi. Solay bola túra, bayyrghy últtyng ýles salmaghy 40 payyzgha jeter-jetpes bolyp túrghan  Pavlodar qalasynda juyrda,  jappay qughyn-sýrgin jәne asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýni -  31 mamyrda 1929-1933 jyldardaghy ashtyq  qúrbandaryna  arnalghan memorialdyq  eskertkish  ashyldy. Monumentting biyiktigi 3 metrdey, aumaghy 22 sharshy metrdi qúraydy. Monument oblys әkimi Erlan Arynnyng tapsyrmasy boyynsha jasalghan.

Ótken ghasyrdyng otyzynshy jyldarynda qazaq halqyn  oisyrata kýiretken  ashtyq nәubetining aqiqaty turaly azdy-kópti ghylymy enbekter men kórkem shygharmalar bar, basym kópshiligi qazaq tilinde jazylghan.  Biraq últtymyz ýshin eng qasiretti sol bir kezenmýsindeme ónerinde az beynelengen desek, qatelespeymiz. Mәselen, asharshylyq qúrbandaryna arnalghan eskertkish salu isi Astananyng ózinde biyl ghana qolgha alyndy, al Almatyda әli ornatylghan joq.  Demek,  ózge qalalardaghy jaghday jóninde sóz qozghau artyq.

Eskertkish mәselesiziyaly qauym ortasynda da, baspasóz betterinde de oqtyn-oqtyn kóterilip-aq keledi. Alayda qyzyl qyrghyndy tilsiz týsindiretin tas monumentterkenestik qoghamdy  kókseytin keybir qandasymyz ben ózge últ ókilderining shamyna tiyip, narazylyghyn tudyruy mýmkin degen oy qolymyzdy baylaytyn sekildi. Solay bola túra, bayyrghy últtyng ýles salmaghy 40 payyzgha jeter-jetpes bolyp túrghan  Pavlodar qalasynda juyrda,  jappay qughyn-sýrgin jәne asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýni -  31 mamyrda 1929-1933 jyldardaghy ashtyq  qúrbandaryna  arnalghan memorialdyq  eskertkish  ashyldy. Monumentting biyiktigi 3 metrdey, aumaghy 22 sharshy metrdi qúraydy. Monument oblys әkimi Erlan Arynnyng tapsyrmasy boyynsha jasalghan.

Mýsindi jauyp túrghan mata týsirilgen sәtteqasiretti kórinisten azaly  jyldarda  qazaq halqynyng tartqan azabyn jan-tәnimen sezingen birshama adam kózine jas aldy. Ónir basshysymen qatar ashtyqtyng kuәgerleri,  qoghamdyq úiymdardyng ókilderi sóilep, ótkenge salauat aityp, halyqqa mamyrajay, berekeli ómir tiledi. Rәsimnen keyin Mәshhýr Jýsip ortalyq meshitinde 1930 jyldardaghy ashtyq pen jappay jazalau qúrbandaryna arnalyp kúran oqylyp, as berildi.

Jergilikti  jurnalister  sol kýni-aq monumentting sureti men onyng jay-japsary jónindegi habardy BAQ arqyly býkil Qazaqstangha taratty. Búl janalyqty qanaghattanghandyq sezimmen qabyldap,  ýlken isti jýzege asyrghan kerekulik azamattargha internet arqyly alghys aitushylar da boldy.Áriyne, jogharyda atap kórsetilgen kenestik kezendi kókseushiler de ýnsiz qalmay,eskertkishting «dúrys salynbaghanyn» aityp, shu ete týsti. Búl - kýtilgen jaghday edi, sondyqtan oghan mәn berip arnayy toqtaludynqajeti joq.

Biraq «Egemen Qazaqstan» gazetining Pavlodar oblysyndaghy tilshisi Farida Byqay solardyng pikirimen ýndesetin maqala jazady dep kópshilik oilamaghan shyghar. «Eskertkish erikkenning ermegi emes» dep atyn aiqaylatyp qoyghan jariyalanymda avtorózining dolbary men payymdauyna negizdelgen jeke pikirin oqyrmandargha  kýdik-kýmansyz aqiqat esebinde ótkizuge talpynghany seziledi. Onyng jazghanyna sensek, eskertkish ay dalada salynghan, sondyqtan qys­tyng suyghynda, jazdyng ysty­ghynda ol jerge eshkim barmaydy, monumentte «shanyraghy ortasyna týsken kiyiz ýy kórinis tapqan», qazaq shekken qasiretti beyne­leu­ding tyng joldaryn tabu týgil onday tal­pynystyng nyshany da bay­qal­­maydy, múny  osy eskertkish­ting avtory mýsinshi Marat Ábil­qa­sy­mov­tyng ózi  de moyyndapty-mys. Mý­sinshi jigit  sherli, qasiretti ta­qyrypqa basqalardyng aituymen, estuimen kelgen, әri «tezi­rek, jyldamdat, 31 mamyrgha deyin bitir» degen búiryqqa ba­ghynghan kórinedi...

Osy jariyalanymgha oray enbek ardageri Dýrmanov Temirhan Orhanúly bylay dedi:

-Múnday maqalanyng ózge basylymdardyng birinde emes, el gazeti «Egemen Qazaqstanda» jariyalanuy kónilge qynjylys tudyrady. Eskertkish ay dalada emes, qala shetindegi músylmandardyng eski ziratynyng dәl irgesinde  ornatylghan. Kezinde jýzdegen ashtyq qúrbandary osynda jerlengen. Zirattan ary qaray túrghyn ýiler audany men óndiristik aumaq  ornalasqan. Ol jaqqa qala ortalyghynan qoghamdyq kólikter: avtobustar men tramvaylar jýieli qatynaydy. Qorym janynan Pavlodardy Astana qalasymen, Qaraghandy oblysymen jәne Reseyding Omby ónirimen baylanystyratyn respublikalyq dengeydegi tasjol ótedi. Demek, monument kýnine myndaghan jýrginshilerding kózine týsip túrady.Birsypyra jolaushylardyng  eskertkishke arnayy toqtap taghzym etkenin, asharshylyq qúrbandaryna baghyshtap dúgha oqyghanyn  óz kózimmen kórdim.Demek,maqala avtorynyng búl eskertkishting túrghan orny dúrys emes eken degen payymdauymen kelisip, ony júrtshylyq sonshalyq kóp jýrmeytin qalalyq baq ishine nemese qalanyng basqa bir jerine kóshirip aparyp tastau mýlde qate bolady.

Al belgili kerekulik suretshi, keskindemeshi QSRO jәne Qazaqstan Suretshiler odaghynyng mýshesi, Qazaqstan Kórkemóner akademiyasynyng akademiygi Ánuar IYgembaev monumentting qúrylysy  jóninde bylay dedi:

- Eki bólikten túratyn monumenttik kompozisiya sәtti sheshimin tapqan. Qara mәrmәr taqtalarmen qaptalghan eki qabyrgha (kerege dep biliniz) jәne ortadaghy synghan shanyraq sol bir kezendegi qasiretti tarihymyzdyng kórinisin beyneleydi.  Al shanyraqtyng synghan bir úshynyng býrshik jaryp kóktey bastaghany  ómir shirkinning jalghastyghyn menzeydi. Ashtan ólip bara jatqan sәtting ózinde janynda aspangha qarap jylap otyrghan úlynyng belinen bir qolymen qúshaqtap sabyrlyqqa shaqyrghan ana súlbasynda jas úrpaqtyng  ómiri ýzilmeydi degen senim bayqalady,  optimistik ruh seziledi. Áyel beynesi maqalada bayandalghanday jartylay jalanash emes,  eteginde qazaqy onlar salynghan kóilegi - ýstinde, kamzoly astyna tóselgen, oramalynyng bir sheti basynan susyp tómen týsip barady. Eger ashtan ólgeli jatqan әielding basyna aq jaulyq salyp, ýstine oqalanghan beshpent,  ayaghyna etik kiygizip qoysa,búl júmys realistik mýsindeme baghytynan  mýlde alys ketken bolar edi. Múnday kiyim-keshekpen әielding ash qúrsaghyn, aryghan denesin kólegeylep qoy  eskertkishti mәn-maghynasynan aiyryp jiberedi.

Jalpy, monument eki aptada ornatylghanymen, oghan deyin mýsinning nobayyn jasau, syzbasyn qaghazgha týsiru, júmsaq materialdan maketin dayyndau jәne ony birynghay bilikti mamandardan qúralghan komissiyanyng saraptamasyna úsynu ýshin qanshalyqty izdenip, qansha ter tókkenin, qansha uaqyt júmsaghanyn suretshi, mýsinshi, keskindemeshi mamandar ghana bayyptaydy. Al jogharydan berilgen búiryqty oryndau ýshin ghana ózining qolynan kelmeytin iske kirisip ketti degen siyaqty joramaldy mýsindeme óneri jóninde týsinigi mýlde qarabayyr, kórkemóner salasyna esh  qatysy joq adamdar ghana aitsa kerek.

Ánuar IYgembaevtyng osy pikirine mening qosarym: búl monument shynayy óner tuyndysy, qasiretti tarihymyzdy úmytpay, baquatty tirligimizding qadirin biluge, egemen eldigimizdi úlyqtaugha  shaqyrghan iydeologiyalyq mәni zor nysan, asharshylyq qúrbandaryna kórsetilgen qúrmet belgisi. Búl eskertkish tikeley oblys basshylyghynyn  keybir toptyng bodandyq psihologiyasyn  qaqyrata otyryp, erlikke jeteqabyl sheshim qabyldauynyng nәtiyjesinde dýniyege keldi.  Osy isi ýshin de oblys әkimi Erlan Aryn myrzagha ziyaly qauymnyng rizashylyq sezimin bildirgeni jón shyghar.

Solay desek te, búl monumenttik kompozisiyagha teris kózqarastaghy jerlesterimizding is-әreketining bas-ayaghy osy emes ekenin  ishtey sezemiz. Eng ókinishtisi, ondaylargha keybir jergilikti jurnalisterdin  qoldau kórsetui.

...Pavlodar qalasyndaghy Súltanmahmút Torayghyrov eskertkishi búryn  óte kórnekti orynda túrghan edi. Torayghyrov pen Sәtbaev kóshelerining qiylysynda ornatylghan mýsin qarsy aldynan da, ong jaghynan da, sol jaghynan da «Men múndalap!»kózge týsip túratyn. Áytse de Súltanmahmút eskertkishining Pavel Vasiliev atyndaghy kitaphananyng dәl aldynda ornalasuy bireulerge únamaghan siyaqty. Áyteuir, búl jerde alanqay joq, sondyqtan eskertkishke gýl shoqtaryn qoyyp, mәdeny sharalar ótkizu mýmkindigi shekteuli degen syltau aitylyp, mýsindi  qalalyq baq ishine kóshiru jóninde  BAQ arqyly qayta-qayta úsynystar aitylyp, mәsele kóterile berdi.  Aqyry, Súltanmahmúttyng mýsini kóshening qarsy jaghyndaghy júrtshylyq kózinen tasalau  alanqaygha kóshirildi.  Biraq onda jaz ailarynyng sanauly kýnderinde birer mәdeny shara úiymdastyrylghany bolmasa, ol  jer poeziya keshi túraqty ótkiziletin oryngha ainalyp ketken joq.  Osy tústa atap aitatyn jayt, Súltanmahmút eskertkishin basqa oryngha kóshirtkizgen toptyng basy-qasynda jergilikti jurnalist Farida Byqay jýrdi. Keyin Alash aqyny eskertkishining búrynghy ornyna Pavlodarda biraz jyl túrghan  kenes aqyny Pavel Vasilievting mýsinin ornatu jóninde  úsynys jasaldy. Abyroy bolghanda, qala әkimdigi qazaq ziyalylarynyng narazylyghyn tudyryp almaudy oilap, búl úsynysty qabyldamay, P. Vasilievting bustin basqa jerge ornatty.

Endi myna bir jaydy da eske alugha tura kelip túr. 2010 jyly, Pavlodarda,  Sәtbaev kóshesining boyynda akademik Qanysh Sәtbaevtyng mýsini ornatylghan bolatyn. Eskertkishtin  ashylu sharasyna QR Parlamenti deputattary: Quanysh Súltanov, Kenjeghaly Saghadiyev, QR Bilim jәne ghylym viyse-ministri Aydar Jaqypov, akademikter: Múrat Júrynov, Jabayhan Ábdildiyn, Gharifolla Esim, Ghinayat Bekjanov, Zayrolla Dýisenbekov, ghylym doktorlary: Myrzatay Joldasbekov, Geroy Joltaev, Erkesh Batyrbekov, jazushylar: Kәkimbek Salyqov, Medeu Sәrseke, Q. Sәtbaevtyng úrpaghy Álisher Sәtbaev jәne ghalymnyng jaqyn-juyqtary arnayy shaqyrtumen keldi. Olardyng barlyghy ghúlamagha eskertkish ornatqany ýshin oblystyng sol kezdegi basshylyghyna rizashylyq sezimin bildirdi. Solay bola túra, Farida Byqay «Qazaq tili» qoghamynyng oblystyq úiymynyng juyrda ótken jinalysynda kýn tәrtibinde til mәselesi qaralyp jatsa da, Qanysh Sәtbaevtyng mýsini óz ornynda túrghan joq degen oy aityp, taghy bir mәselening úshyn shyghardy... Bәlkim, «Qyryq kisi bir jaq, qynyr kisi bir jaq» degen mәtel osynday jayttan tuyndaghan shyghar.

Eng bastysy, júrtshylyq kýtken eskertkish ashyldy, endi qoqan-loqqy kórsetushilerding qúqayyn kórip alamyz! Kerekulik  shygharmashyl ziyalylar osynday oida.

Arman QANIY,

aqyn, jurnalist,

Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi.

Pavlodar qalasy.

«Abay-aqparat»