Qalybek Qoblandiyn, tarih ghylymdarynyng doktory, «Ózbekstandaghy qazaqtardyng tarihy jәne býgingi damuy» kitabynyng autory. Jeke múraghattaghy suret.
Shildening basynda Almatyda «Ózbekstandaghy qazaqtardyng tarihy jәne býgingi damuy» atty kitaptyng túsaukeseri bolyp ótti. «Atajúrt» baspasynda «Sheteldegi qazaqtar» seriyasymen jaryq kórgen búl kitap shetel qazaqtary turaly shyqqan túnghysh ghylymy enbek deydi ghalymdar.
Jana kitaptyng autorlary – tarih ghylymdarynyng doktorlary Qalybek Qoblandin men Gýlnәr Mendiqúlova. Qazaqstannyng Qyrghyz Respublikasyndaghy elshiligining qyzmetkeri Qalybek Qoblandin Azattyq tilshisine arnayy súhbat bergen edi.

Qalybek Qoblandiyn, tarih ghylymdarynyng doktory, «Ózbekstandaghy qazaqtardyng tarihy jәne býgingi damuy» kitabynyng autory. Jeke múraghattaghy suret.
Shildening basynda Almatyda «Ózbekstandaghy qazaqtardyng tarihy jәne býgingi damuy» atty kitaptyng túsaukeseri bolyp ótti. «Atajúrt» baspasynda «Sheteldegi qazaqtar» seriyasymen jaryq kórgen búl kitap shetel qazaqtary turaly shyqqan túnghysh ghylymy enbek deydi ghalymdar.
Jana kitaptyng autorlary – tarih ghylymdarynyng doktorlary Qalybek Qoblandin men Gýlnәr Mendiqúlova. Qazaqstannyng Qyrghyz Respublikasyndaghy elshiligining qyzmetkeri Qalybek Qoblandin Azattyq tilshisine arnayy súhbat bergen edi.

ÓZBEKSTAN QAZAQTARYNYNG TARIHY 5 KEZENGE BÓLINGEN
– Qalybek Ibragiymúly, Ózbekstandaghy qazaqtardyng tarihy turaly jazugha ne týrtki boldy?
– Men 2004-2007 jyldar aralyghynda Ózbekstandaghy Qazaqstan elshiliginde qyzmet atqardym. Osy uaqytta Ózbekstan qazaqtary jayynda birshama zertteu jýrgizgen edim. Jalpy, sheteldegi qazaqtar tarihy bizde songhy kezde ghana jýieli týrde zerttelip keledi. Búl bizdegi ghylymy túrghydan jazylghan alghashqy monografiyalardyng biri.
– Kitapqa qanday derekter ózek boldy?
– Áriyne, kitap ghylymy monografiya bolghandyqtan, әueli Tashkent, Qaraqalpaqstan jәne Hiua men Reseydegi múraghat derekterin zerdelep, salystyryp, jalpy osy ólkedegi halyqtardyng tarihyna ghylymy sholu jasadyq.
Kitapta Ózbekstan qazaqtarynyng tarihyn 4 kezenge bólip qarastyrdyq. Birinshisi, qazir Ózbekstan aumaghynda qalyp qoyghanymen, Qazaqstanmen irgeles jatqan audandaryndaghy, búrynnan qazaq rularynyng jaylap qonystanghan atamekeni.

«Ózbekstandaghy qazaqtardyng tarihy jәne býgingi damuy» kitaby. Autorlary - Qalybek Qoblandin men Gýlnәr Mendiqúlova. Almaty, «Atajúrt» baspasy, 2009 jyl.
HVI-HVII ghasyrlardaghy Tәuke hannyng túsynda, Samarqandty biylegen Jalantós batyrdyn, handardyng ortalyghy bolghan Tashkent shaharynyng ainalasy qazaq rularynyng kóship-qonyp jýrgen ólkesi bolghan.
Ári qazaqtyng sol kezdegi tarihy HVIII ghasyrdaghy Jonghar shapqynshylyghymen baylanysty. Sol kezde qazaq rularynyng Búqara, Tashkent, Hiua, tipti Pamirge deyin kóshkendigi turaly aqparattar jetip otyr.
Patshalyq Reseyding Ortalyq Aziyany otarlau sayasaty kezinde qúrylghan «Týrkistan general- gubernatorlyghynyn» qúramyna Qazaqstannyng ontýstik bóligi engen edi.

Qazaq auyldary sol kezde de biraz qughynshylyqqa úshyraghan. Sonyng saldarynan, әri qaray kóship ketken nemese sol jerde ózge halyqtargha sinip ketken. Ekinshi kezeni – osy mәselege arnaldy.
Ýshinshi kezeni, Sovet ókimeti ornaghannan keyingi kezennen Ekinshi dýniyejýzilik soghysqa deyingi aralyqty qamtidy. Yaghni, Sovet Odaghynyng alghashqy jyldary, asharshylyq kezeni, kýshpen újymdastyru jәne repressiya, Týrkistan memleketterining irgetasyn qalaushy qazaq qayratkerleri jayynda sóz bolady.
Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin Ózbekstannyng halyq sharuashylyghyn damytu maqsatynda Ontýstik Qazaqstannyng biraz audandary Ózbekstannyng qaramaghyna ótti. Búl aralyqty biz tórtinshi kezenge jatqyzdyq.
Jana kezeng – Ózbekstannyng tәuelsizdigin jariyalaghannan keyingi tarihty sóz etedi. Búl mәsele endi zerdelenip keledi. Búl kezende Ózbekstannan qazaqtardyng Qazaqstangha qonys audaruyna kóbirek mәn berildi.
– Sovet Odaghy ornaghan alghashqy jyldardy III kezenge toptastyrdyq dep otyrsyz ghoy. Osy jyldary birtútas Týrkistan iydeyasyn tu etken Mústafa Shoqaydyng Qoqan ýkimetin qúrghandyghy mәlim. Kitapta búl turaly derek kezdese me?
– Jalpy, Sovet Odaghy qúrylghan 1917 jyldan 1924-25 jyldargha deyin, yaghni, últtyq- memlekettik mejeleuge deyingi aralyqta Týrkistan memlekettigining qúrylu-qalyptasu kezeninde qazaq memlekettik qayratkerlerining qosqan enbegi zor.
Tek qazaq memleketining ghana emes, sonday-aq, Orta aziyalyq memleketterding últtyq bolmysyn saqtauda olardyng róli asa joghary bolghan. Búl jayynda tarihshylar әrtýrli qyrynan qarastyryp jatyr.
Mysaly, Mústafa Shoqaydyng Qoqan avtonomiyasyn qúrghan kezeni, Túrar Rysqúlovtyng Federativti músylman memleketin qúru turaly iydeyasy, Súltanbek Qojanovtyng maqalalary jayynda ghalymdar zertteu enbekterin jazyp jatyr. Biz osy mәselelerdi әri qaray terendetip qaraghan joqpyz, ony basqasha túrghydan berudi jón kórdik.
– Qay túrghydan?
– Qazaq halqynyng damuy, onyng diasporologiyalyq jәne demografiyalyq damuy tarihyna baylanysty qarastyrdyq. Yaghni, qazaqtardyng әleumettik jaghdayyn, sol kezenderdegi sayasy ahual, halyq sanaghy sekildi mәselelerge mәn berdik. Mysaly, 1897 jyly býkilreseylik halyq sanaghy bolyp ótkeni belgili.
HIH GhASYRDYNG SONYNDA ÓZBEKSTANDA 150 MYNG QAZAQ BOLGhAN
– Siz aityp otyrghan sanaq boyynsha qazirgi Ózbekstan jerinde HIH ghasyrdyng sonyna qaray qazaqtardyng sany qansha bolypty?
– 1897 jylghy halyq sanaghynda túrghyn halyqtardy ana tili boyynsha toptargha bólgen eken. Biz búnda tek qana Ózbekstan aumaghy boyynsha qazaqtardyng sanyn aldyq. Búl derekke sýienetin bolsaq, qazaqtardyng jalpy sany – 150 mynnan asqan.
Yaghni, sol kezdegi halyqtyng 6,5%-yn qúraghan. Al, Resey patshalyghy búl sanaqty Týrkistan general -gubernatorlyghynda ótkizgen. Ol ólkening qúramyna – Qyzylorda, Shymkent, Jambyl oblystary men Qyrghyzstannyng da engeni belgili.
Demek, búl sanaqtyng qorytyndysyna osy aumaqtaghy qazaqtardyng sany da qosa eseptelgen. Degenmen, biz Ózbekstan territoriyasyna qarastylaryn ghana alugha tyrystyq.
– 1989 jyly Sovetter Odaghynyng songhy halyq sanaghy ótkeni mәlim. Ol mәlimet boyynsha qalay?
– Búl sanaqtyng nәtiyjesi boyynsha, qazaqtardyng sany 800 mynnan asyp jyghylghan.
– «1,3 million qazaq bar» degen resmy mәlimet qaydan alynghan sonda?
– Keybir derek kózderi – qazaqtardyng kópshiligining ózbek bolyp jazylyp ketkendigi jayynda aitady. Mysaly, ózim sonda qyzmet etip jýrgenimde, bir otbasynyng adamdary «ózbek» dep jazylghan eken. Al, olardyng ata-analarynyng qújattarynda «qazaq» dep kórsetilgenin kórgen edim.
1920-shy jyldary kóship-qonyp jýrgen «Qúrama» atty rudyng adamdary birde «ózbek» bolyp, birde «qazaq» bolyp jazylyp jýripti. Demek, sayasy nauqannyng saldarynan búnday jaghdaylar bolyp túrghan.
– Demek, Ózbekstandaghy qazaqtardyng sany milliongha jetpeydi ghoy?
– Búl – 1989 jylghy sanaq boyynsha. Al, qazirgi uaqytta bizding esebimiz boyynsha ondaghy qazaqtardyng sany – 1 milliongha jetip otyr. 1991 jyldan keyin Ózbekstandaghy qazaqtardyng kópshiligi – Qazaqstangha kóship ketti. Resmy derekter boyynsha, 1991-2007 jyldary Qazaqstangha kelgen 400 mynday qazaqtardyng 61%-y Ózbekstannan qonys audarghan.
Jalpy, Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin Ózbekstandaghy qazaqtar ondaghy halyqtyng 4%-yn qúraghan. Birinshi orynda – ózbekter, sosyn – orystar, ýshinshi orynda – tәjikter, al, tórtinshi oryngha – qazaqtar taban tireydi. Ózbekstandaghy jalpy halyqtyng sany – 27 millionnan astam.
– 1989-2009 jylghy aralyqta Ózbekstanda jalpyúlttyq halyq sanaghy jýrgizilgen joq qoy.
– Áriyne, jýrgizilgen joq. Biraq, jyl sayyn resmy statistikalyq mәlimetter berilip otyrady. Biz osy mәlimetterge jýgindik.

235 QAZAQ MEKTEBINDE 100 MYNNAN ASTAM OQUShY BILIM ALADY
– Sovet Odaghy qúlaghan jyldarda Ózbekstanda 700-ge tarta qazaq mektebi bar edi. Qazir qanshasy qalypty?
– Ózbekstannyng Halyqqa bilim beru ministrligining mәlimeti boyynsha, 2002-2003 jyldary qazaq-ózbek tilinde dәris beretin aralas mektepterding sany – 581 bolghan bolsa, 2006-2007 jyldary 521 aralas mektep bolghan. Al, taza qazaq mektepterining sany – 234-ke jetken. Oqushylardyng sany – 100 mynnan asqan.
Mektepterde sabaq latyn jazuymen oqytylady, jalpy bilim beru mektepteri – 9 synypqa deyin ghana bilim beredi. Odan keyingi bilim kolledjge auystyraldy. Ondaghy sabaqtar tek ózbek, orys tilderinde ghana jýrgiziledi.
– Al, joghary oqu oryndarynda qazaq tilinde sabaq beretin arnayy fakulitetter bar ma?
– Tәshkenttegi Nizamy atyndaghy uniyversiytette, Jyzaqta jәne Nýkiste qazaq tili men әdebiyeti fakuliteti bar. Biraq, basqa mamandyqtar boyynsha fakulitetter әzirge ashylghan joq.
– Enbekte «diaspora» sózinen góri, «irridiyent» degen termindi kóbirek qoldandyq deysizder. Onyng sebebi nede?
– Ghylymy túrghyda diaspora dep – óz Otanynan jyraq jýrgen últ ókilderin aitady. Al, irridiyent degenimiz – kórshiles audandar men shekaralas jatqan aimaqta ornalasqan halyqtar.
Mysaly, Reseyding Saratov, Samara, Astrahani, Omby, Orynbor bóligindegi qazaqtar, sol sekildi Týrkimenstan men Ózbekstandaghy, Qyrghyzstandaghy shekaralas audandaghy qazaqtardy irridiyent dep ataymyz.
– Yaghni, atamekeninde otyrghan qazaqtardy aitamyz ghoy?
– Endi ol kezdegi qazaq rulary kóship-qonyp jýrgendikten, arnayy shekarasy bola qoyghan joq. Olar memlekettik shekaranyng bir bóliginde qalyp qoyghan. Búl jerlerdi shekara bólisi kezinde qalyp qoyghan atamekenning bir bóligi dep ataugha bolady.
– Ángimenizge rahmet.

Esengýl KÁPQYZY
“Azattyq” radiosy