قالىبەك قوبلاندين، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، «وزبەكستانداعى قازاقتاردىڭ تاريحى جانە بۇگىنگى دامۋى» كىتابىنىڭ اۋتورى. جەكە مۇراعاتتاعى سۋرەت.
شىلدەنىڭ باسىندا الماتىدا «وزبەكستانداعى قازاقتاردىڭ تاريحى جانە بۇگىنگى دامۋى» اتتى كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى بولىپ ءوتتى. «اتاجۇرت» باسپاسىندا «شەتەلدەگى قازاقتار» سەرياسىمەن جارىق كورگەن بۇل كىتاپ شەتەل قازاقتارى تۋرالى شىققان تۇڭعىش عىلىمي ەڭبەك دەيدى عالىمدار.
جاڭا كىتاپتىڭ اۋتورلارى – تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى قالىبەك قوبلاندين مەن گۇلنار مەڭدىقۇلوۆا. قازاقستاننىڭ قىرعىز رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىلىگىنىڭ قىزمەتكەرى قالىبەك قوبلاندين ازاتتىق تىلشىسىنە ارنايى سۇحبات بەرگەن ەدى.

قالىبەك قوبلاندين، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، «وزبەكستانداعى قازاقتاردىڭ تاريحى جانە بۇگىنگى دامۋى» كىتابىنىڭ اۋتورى. جەكە مۇراعاتتاعى سۋرەت.
شىلدەنىڭ باسىندا الماتىدا «وزبەكستانداعى قازاقتاردىڭ تاريحى جانە بۇگىنگى دامۋى» اتتى كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى بولىپ ءوتتى. «اتاجۇرت» باسپاسىندا «شەتەلدەگى قازاقتار» سەرياسىمەن جارىق كورگەن بۇل كىتاپ شەتەل قازاقتارى تۋرالى شىققان تۇڭعىش عىلىمي ەڭبەك دەيدى عالىمدار.
جاڭا كىتاپتىڭ اۋتورلارى – تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى قالىبەك قوبلاندين مەن گۇلنار مەڭدىقۇلوۆا. قازاقستاننىڭ قىرعىز رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىلىگىنىڭ قىزمەتكەرى قالىبەك قوبلاندين ازاتتىق تىلشىسىنە ارنايى سۇحبات بەرگەن ەدى.

وزبەكستان قازاقتارىنىڭ تاريحى 5 كەزەڭگە بولىنگەن
– قالىبەك يبراگيمۇلى، وزبەكستانداعى قازاقتاردىڭ تاريحى تۋرالى جازۋعا نە تۇرتكى بولدى؟
– مەن 2004-2007 جىلدار ارالىعىندا وزبەكستانداعى قازاقستان ەلشىلىگىندە قىزمەت اتقاردىم. وسى ۋاقىتتا وزبەكستان قازاقتارى جايىندا ءبىرشاما زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ەدىم. جالپى، شەتەلدەگى قازاقتار تاريحى بىزدە سوڭعى كەزدە عانا جۇيەلى تۇردە زەرتتەلىپ كەلەدى. بۇل بىزدەگى عىلىمي تۇرعىدان جازىلعان العاشقى مونوگرافيالاردىڭ ءبىرى.
– كىتاپقا قانداي دەرەكتەر وزەك بولدى؟
– ارينە، كىتاپ عىلىمي مونوگرافيا بولعاندىقتان، اۋەلى تاشكەنت، قاراقالپاقستان جانە حيۋا مەن رەسەيدەگى مۇراعات دەرەكتەرىن زەردەلەپ، سالىستىرىپ، جالپى وسى ولكەدەگى حالىقتاردىڭ تاريحىنا عىلىمي شولۋ جاسادىق.
كىتاپتا وزبەكستان قازاقتارىنىڭ تاريحىن 4 كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىردىق. ءبىرىنشىسى، قازىر وزبەكستان اۋماعىندا قالىپ قويعانىمەن، قازاقستانمەن ىرگەلەس جاتقان اۋداندارىنداعى، بۇرىننان قازاق رۋلارىنىڭ جايلاپ قونىستانعان اتامەكەنى.

«وزبەكستانداعى قازاقتاردىڭ تاريحى جانە بۇگىنگى دامۋى» كىتابى. اۋتورلارى - قالىبەك قوبلاندين مەن گۇلنار مەڭدىقۇلوۆا. الماتى، «اتاجۇرت» باسپاسى، 2009 جىل.
ءحVى-ءحVىى عاسىرلارداعى تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا، سامارقاندتى بيلەگەن ءجالاڭتوس باتىردىڭ، حانداردىڭ ورتالىعى بولعان تاشكەنت شاھارىنىڭ اينالاسى قازاق رۋلارىنىڭ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن ولكەسى بولعان.
ءارى قازاقتىڭ سول كەزدەگى تاريحى ءحVىىى عاسىرداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعىمەن بايلانىستى. سول كەزدە قازاق رۋلارىنىڭ بۇقارا، تاشكەنت، حيۋا، ءتىپتى پاميرگە دەيىن كوشكەندىگى تۋرالى اقپاراتتار جەتىپ وتىر.
پاتشالىق رەسەيدىڭ ورتالىق ازيانى وتارلاۋ ساياساتى كەزىندە قۇرىلعان «تۇركىستان گەنەرال- گۋبەرناتورلىعىنىڭ» قۇرامىنا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك بولىگى ەنگەن ەدى.

قازاق اۋىلدارى سول كەزدە دە ءبىراز قۋعىنشىلىققا ۇشىراعان. سونىڭ سالدارىنان، ءارى قاراي كوشىپ كەتكەن نەمەسە سول جەردە وزگە حالىقتارعا ءسىڭىپ كەتكەن. ەكىنشى كەزەڭى – وسى ماسەلەگە ارنالدى.
ءۇشىنشى كەزەڭى، سوۆەت وكىمەتى ورناعاننان كەيىنگى كەزەڭنەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. ياعني، سوۆەت وداعىنىڭ العاشقى جىلدارى، اشارشىلىق كەزەڭى، كۇشپەن ۇجىمداستىرۋ جانە رەپرەسسيا، تۇركىستان مەملەكەتتەرىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشى قازاق قايراتكەرلەرى جايىندا ءسوز بولادى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن وزبەكستاننىڭ حالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ماقساتىندا وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ءبىراز اۋداندارى وزبەكستاننىڭ قاراماعىنا ءوتتى. بۇل ارالىقتى ءبىز ءتورتىنشى كەزەڭگە جاتقىزدىق.
جاڭا كەزەڭ – وزبەكستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىنگى تاريحتى ءسوز ەتەدى. بۇل ماسەلە ەندى زەردەلەنىپ كەلەدى. بۇل كەزەڭدە وزبەكستاننان قازاقتاردىڭ قازاقستانعا قونىس اۋدارۋىنا كوبىرەك ءمان بەرىلدى.
– سوۆەت وداعى ورناعان العاشقى جىلداردى ءىىى كەزەڭگە توپتاستىردىق دەپ وتىرسىز عوي. وسى جىلدارى ءبىرتۇتاس تۇركىستان يدەياسىن تۋ ەتكەن مۇستافا شوقايدىڭ قوقان ۇكىمەتىن قۇرعاندىعى ءمالىم. كىتاپتا بۇل تۋرالى دەرەك كەزدەسە مە؟
– جالپى، سوۆەت وداعى قۇرىلعان 1917 جىلدان 1924-25 جىلدارعا دەيىن، ياعني، ۇلتتىق- مەملەكەتتىك مەجەلەۋگە دەيىنگى ارالىقتا تۇركىستان مەملەكەتتىگىنىڭ قۇرىلۋ-قالىپتاسۋ كەزەڭىندە قازاق مەملەكەتتىك قايراتكەرلەرىنىڭ قوسقان ەڭبەگى زور.
تەك قازاق مەملەكەتىنىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق، ورتا ازيالىق مەملەكەتتەردىڭ ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاۋدا ولاردىڭ ءرولى اسا جوعارى بولعان. بۇل جايىندا تاريحشىلار ءارتۇرلى قىرىنان قاراستىرىپ جاتىر.
مىسالى، مۇستافا شوقايدىڭ قوقان اۆتونومياسىن قۇرعان كەزەڭى، تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ فەدەراتيۆتى مۇسىلمان مەملەكەتىن قۇرۋ تۋرالى يدەياسى، سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ ماقالالارى جايىندا عالىمدار زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازىپ جاتىر. ءبىز وسى ماسەلەلەردى ءارى قاراي تەرەڭدەتىپ قاراعان جوقپىز، ونى باسقاشا تۇرعىدان بەرۋدى ءجون كوردىك.
– قاي تۇرعىدان؟
– قازاق حالقىنىڭ دامۋى، ونىڭ دياسپورولوگيالىق جانە دەموگرافيالىق دامۋى تاريحىنا بايلانىستى قاراستىردىق. ياعني، قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن، سول كەزەڭدەردەگى ساياسي احۋال، حالىق ساناعى سەكىلدى ماسەلەلەرگە ءمان بەردىك. مىسالى، 1897 جىلى بۇكىلرەسەيلىك حالىق ساناعى بولىپ وتكەنى بەلگىلى.
ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا وزبەكستاندا 150 مىڭ قازاق بولعان
– ءسىز ايتىپ وتىرعان ساناق بويىنشا قازىرگى وزبەكستان جەرىندە ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي قازاقتاردىڭ سانى قانشا بولىپتى؟
– 1897 جىلعى حالىق ساناعىندا تۇرعىن حالىقتاردى انا ءتىلى بويىنشا توپتارعا بولگەن ەكەن. ءبىز بۇندا تەك قانا وزبەكستان اۋماعى بويىنشا قازاقتاردىڭ سانىن الدىق. بۇل دەرەككە سۇيەنەتىن بولساق، قازاقتاردىڭ جالپى سانى – 150 مىڭنان اسقان.
ياعني، سول كەزدەگى حالىقتىڭ 6,5%-ىن قۇراعان. ال، رەسەي پاتشالىعى بۇل ساناقتى تۇركىستان گەنەرال -گۋبەرناتورلىعىندا وتكىزگەن. ول ولكەنىڭ قۇرامىنا – قىزىلوردا، شىمكەنت، جامبىل وبلىستارى مەن قىرعىزستاننىڭ دا ەنگەنى بەلگىلى.
دەمەك، بۇل ساناقتىڭ قورىتىندىسىنا وسى اۋماقتاعى قازاقتاردىڭ سانى دا قوسا ەسەپتەلگەن. دەگەنمەن، ءبىز وزبەكستان تەرريتورياسىنا قاراستىلارىن عانا الۋعا تىرىستىق.
– 1989 جىلى سوۆەتتەر وداعىنىڭ سوڭعى حالىق ساناعى وتكەنى ءمالىم. ول مالىمەت بويىنشا قالاي؟
– بۇل ساناقتىڭ ناتيجەسى بويىنشا، قازاقتاردىڭ سانى 800 مىڭنان اسىپ جىعىلعان.
– «1,3 ميلليون قازاق بار» دەگەن رەسمي مالىمەت قايدان الىنعان سوندا؟
– كەيبىر دەرەك كوزدەرى – قازاقتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ وزبەك بولىپ جازىلىپ كەتكەندىگى جايىندا ايتادى. مىسالى، ءوزىم سوندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىمدە، ءبىر وتباسىنىڭ ادامدارى «وزبەك» دەپ جازىلعان ەكەن. ال، ولاردىڭ اتا-انالارىنىڭ قۇجاتتارىندا «قازاق» دەپ كورسەتىلگەنىن كورگەن ەدىم.
1920-شى جىلدارى كوشىپ-قونىپ جۇرگەن «قۇراما» اتتى رۋدىڭ ادامدارى بىردە «وزبەك» بولىپ، بىردە «قازاق» بولىپ جازىلىپ ءجۇرىپتى. دەمەك، ساياسي ناۋقاننىڭ سالدارىنان بۇنداي جاعدايلار بولىپ تۇرعان.
– دەمەك، وزبەكستانداعى قازاقتاردىڭ سانى ميلليونعا جەتپەيدى عوي؟
– بۇل – 1989 جىلعى ساناق بويىنشا. ال، قازىرگى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ەسەبىمىز بويىنشا ونداعى قازاقتاردىڭ سانى – 1 ميلليونعا جەتىپ وتىر. 1991 جىلدان كەيىن وزبەكستانداعى قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى – قازاقستانعا كوشىپ كەتتى. رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، 1991-2007 جىلدارى قازاقستانعا كەلگەن 400 مىڭداي قازاقتاردىڭ 61%-ى وزبەكستاننان قونىس اۋدارعان.
جالپى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن وزبەكستانداعى قازاقتار ونداعى حالىقتىڭ 4%-ىن قۇراعان. ءبىرىنشى ورىندا – وزبەكتەر، سوسىن – ورىستار، ءۇشىنشى ورىندا – تاجىكتەر، ال، ءتورتىنشى ورىنعا – قازاقتار تابان تىرەيدى. وزبەكستانداعى جالپى حالىقتىڭ سانى – 27 ميلليوننان استام.
– 1989-2009 جىلعى ارالىقتا وزبەكستاندا جالپىۇلتتىق حالىق ساناعى جۇرگىزىلگەن جوق قوي.
– ارينە، جۇرگىزىلگەن جوق. بىراق، جىل سايىن رەسمي ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر بەرىلىپ وتىرادى. ءبىز وسى مالىمەتتەرگە جۇگىندىك.

235 قازاق مەكتەبىندە 100 مىڭنان استام وقۋشى ءبىلىم الادى
– سوۆەت وداعى قۇلاعان جىلداردا وزبەكستاندا 700-گە تارتا قازاق مەكتەبى بار ەدى. قازىر قانشاسى قالىپتى؟
– وزبەكستاننىڭ حالىققا ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 2002-2003 جىلدارى قازاق-وزبەك تىلىندە ءدارىس بەرەتىن ارالاس مەكتەپتەردىڭ سانى – 581 بولعان بولسا، 2006-2007 جىلدارى 521 ارالاس مەكتەپ بولعان. ال، تازا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى – 234-كە جەتكەن. وقۋشىلاردىڭ سانى – 100 مىڭنان اسقان.
مەكتەپتەردە ساباق لاتىن جازۋىمەن وقىتىلادى، جالپى ءبىلىم بەرۋ مەكتەپتەرى – 9 سىنىپقا دەيىن عانا ءبىلىم بەرەدى. ودان كەيىنگى ءبىلىم كوللەدجگە اۋىستىرالدى. ونداعى ساباقتار تەك وزبەك، ورىس تىلدەرىندە عانا جۇرگىزىلەدى.
– ال، جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاق تىلىندە ساباق بەرەتىن ارنايى فاكۋلتەتتەر بار ما؟
– تاشكەنتتەگى نيزامي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە، جىزاقتا جانە نۇكىستە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى فاكۋلتەتى بار. بىراق، باسقا ماماندىقتار بويىنشا فاكۋلتەتتەر ازىرگە اشىلعان جوق.
– ەڭبەكتە «دياسپورا» سوزىنەن گورى، «يرريديەنت» دەگەن تەرميندى كوبىرەك قولداندىق دەيسىزدەر. ونىڭ سەبەبى نەدە؟
– عىلىمي تۇرعىدا دياسپورا دەپ – ءوز وتانىنان جىراق جۇرگەن ۇلت وكىلدەرىن ايتادى. ال، يرريديەنت دەگەنىمىز – كورشىلەس اۋداندار مەن شەكارالاس جاتقان ايماقتا ورنالاسقان حالىقتار.
مىسالى، رەسەيدىڭ ساراتوۆ، سامارا، استراحان، ومبى، ورىنبور بولىگىندەگى قازاقتار، سول سەكىلدى تۇركىمەنستان مەن وزبەكستانداعى، قىرعىزستانداعى شەكارالاس اۋدانداعى قازاقتاردى يرريديەنت دەپ اتايمىز.
– ياعني، اتامەكەنىندە وتىرعان قازاقتاردى ايتامىز عوي؟
– ەندى ول كەزدەگى قازاق رۋلارى كوشىپ-قونىپ جۇرگەندىكتەن، ارنايى شەكاراسى بولا قويعان جوق. ولار مەملەكەتتىك شەكارانىڭ ءبىر بولىگىندە قالىپ قويعان. بۇل جەرلەردى شەكارا ءبولىسى كەزىندە قالىپ قويعان اتامەكەننىڭ ءبىر بولىگى دەپ اتاۋعا بولادى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

ەسەنگۇل كاپقىزى
“ازاتتىق” راديوسى