Taghdyrdyng jazuy shyghar, Qazaqstandaghy baspasóz qos tilde ómir sýredi. Orystildilerding de, qazaqtildilerding de ózindik auditoriyasy  men «jekemenshik» taqyryptary eshkimning núsqauynsyz, jazylmaghan zang boyynsha  qalyptasqan. Obaly qanekey, qazaqtildi baspasózding últtyng sózin sóileuge kelgende shyghargha jany birge. Biraq bir ókinishtisi qazynanyng qúlaghyn ústap otyrghan últtyq kompaniyalar, «enshi bólu» kezinde qazaqtildi baspasózge qasyqtap bolsa da tatyrmaytyny kәdimgidey jangha batady. Sonda búl qalay bolghany?

Taghdyrdyng jazuy shyghar, Qazaqstandaghy baspasóz qos tilde ómir sýredi. Orystildilerding de, qazaqtildilerding de ózindik auditoriyasy  men «jekemenshik» taqyryptary eshkimning núsqauynsyz, jazylmaghan zang boyynsha  qalyptasqan. Obaly qanekey, qazaqtildi baspasózding últtyng sózin sóileuge kelgende shyghargha jany birge. Biraq bir ókinishtisi qazynanyng qúlaghyn ústap otyrghan últtyq kompaniyalar, «enshi bólu» kezinde qazaqtildi baspasózge qasyqtap bolsa da tatyrmaytyny kәdimgidey jangha batady. Sonda búl qalay bolghany?

Naryq zamanynyng talaby boyynsha kez kelgen sala ózin-ózi qarjylandyrudyng joldaryn tabuy qajet. Ásirese, qazirgi kezde. Desek te, qazaq gazetterin qosymsha qarjylandyru auaday qajet. Qazaq tildi basylymdar mazmúndyq, sapalyq jaghynan ózge tildi basylymnan asyp ketpese, kem týspeydi. Degenmen últtyn, elding keleshegi jolynda ýlken júmystar atqaryp jatqan qazaq basylymdary zamanauy qiyndyqtardan kóz asha almay keledi. Qazaqtildi aqparat qúraldarynyng ayaghyn túsap túrghan basty nәrse osy - qarjylyq kómek. Qarjy bóluding birneshe joly bar... Sonyng biri - memlekettik mekemeler men irili-úsaqty kompaniyalardyng baspasóz betterinde óz júmysyn kórsetu ýshin bóletin qarjysy. Sol qarjy negizinen qayda bólinedi, mәsele osynda. Bayqap otyrghan bolarsyzdar, ol qarjynyng basym bóligi orystildi basylymdargha júmsalady, solardyng qorjynyn qompaytady. Nege? Óitkeni «orystildi basylymdardy, bәri týsinedi, bәri oqidy» - degen mesheu kózqaras qalyptasqan bizde. Qazaq basylymdaryna aqshany azdaghan namysty ala tóbel top nemese «qazaq basylymdaryna nege bermeysin?» dep erteng tóbeden toqpaqtaytyndar shyghyp qala ma dep seskengen keybireuler ghana bóledi. Aralyq top joq.

Orystildi gazetterding «anau aityp jýr, mynau aityp jýr» deytindey, menedjment pen marketingining nemese mazmúny men sapasynyng keremettiliginen emes, tildik basymdyqqa qatysty osynday irili-úsaqty mekemeler men alpauyt kompaniyalardyng jarnamalarynyng arqasynda kýn kórip kele jatqany ras. Búl, bir jaghynan, memlekettik tilimizdi alalaushylyq. Óz elimizde tilimiz kenje qalyp, ógeyding kýiin keship otyrghanymyzdy nesine jasyramyz. Alda aghylshyntildi jarnamalarymyz qaptay bastasa, oghan tanghala qoymasymyz taghy anyq. Qazirgi aqparat zamanynda tildi damytatyn da, mazaq qylatyn da (әsirese, jarnamalyq aqparattarda) aqparat qúraldary ekeni shyndyq. Endeshe qazaqtildi aqparat qúraldarynyng problemasy sheshilmey, tilimizding damuy ekitalay ekeni aitpasa da belgili.

Elimizdegi kompaniyalardyng kópshiligi «Samúryq-Qazyna» últtyq әl-auqat qoryna qarasty. Sondyqtan kompaniyalardyng bәri tenderlerin bir holdingting talaptary men zandylyqtary boyynsha jýrgizip, qordyng kimge «býiregi búrady» soghan qaraylasugha mәjbýr bolyp otyr. Ásirese, orystildi basylymdargha basymdyq beru osy holdingke qarasty kompaniyalarda anyq bayqalady. «Sonda qazaq gazetteri toqaldan tudy ma», - degen súraq amalsyzdan tuyndaydy. Ári-beri deng son, jerimizding baylyghy men halyqtyng nesibesining arqasynda qúrylyp otyrghan últtyq holdingting búl qylyghy ishken qúdyghyna týkirumen teng bolyp otyr. Áytpese, últtyq statusqa ie bolyp otyrghan búl kompaniyalar últtyng mәselesi jolynda qan keship jýrgen qazaq basylymdaryn qalaysha alalap otyr? Búl orayda, basqa-basqa últtyq kompaniyalardyng baspasózge beretin qarjysyn bólude qazaqtildi basylymdargha basymdyq berudi memlekettik dengeyde qarastyryp, zang jýzinde mindetteuding kezi pisip jetilgen sekildi.

Sózimizge dәlel retinde birer mysal keltire keteyik. «Qazaqtelekom» AQ-nyn «PR-maqalalar men jarnamalyq moduliderdi baspasóz betterine ornalastyru qyzmetin satyp alu» turaly jariyalaghan tenderinde «Tengri», «Asia Travel», «Eurasia Air» siyaqty úshaq bortynda taratylatyn jәne «National Business», «Oil&Gas» siyaqty jurnaldar tandap alynghan. Al búl jurnaldardyng bәri «Samúryq-Qazynagha» qarasty kompaniyalardiki. Búdan budjetten bólingen aqsha «alysqa ketip jatpaghanyn» birden bayqaugha bolady. Áytpese, o zamanda bú zaman, aptasyna bir ret shyghatyn gazetterding ózin búiym qúrly kórmeytin kompaniyalardyng kenetten taralymy kóp emes әri jiyiligi bayau basylymdargha (yaghny jurnal) nazary nege aua qaldy? Odan qanday tiyimdilik kýtedi? Sonday-aq «Qazaqtelekom» AQ-nyng Aqmola oblystyq filialy osy qyzmet kórsetu týrine respublikalyq baspasóz dep «Vremya», «Megapoliys», «Central Asia Monitor» gazetterin kórsetip, solargha qarjylaryn aldyn ala bólip qoyghan. Qarap túrsanyz, «Qazaqtelekom» siyaqty sekund sayyn halyqtyng esebinen qarjy týsip otyrghan otandyq kompaniya tek orys gazetterin qoldap otyr.

«QazMúnayGaz» últtyq kompaniyasyna qarasty «QazMúnayGazÓnimderi» AQ-nyn aqparat qúraldarynda jar salyp, qújatyn kóldey qylyp jariyalaghan tenderinde taghy da «Tengri», «Megapoliys» siyaqty orystildi eki basylym tandap alynypty. Al «QazMúnayGaz qayta óndeu jәne marketing» aksionerlik qoghamy «Kazahstanskaya pravda», «Kursiyv», «Liyter», «Kapital.KZ», «Panorama», «KazEnergy», «Oil&Gas» siyaqty týgeldey orys tilindegi baspasózdi jón kóripti. Búl qatardan qazaqtildi gazet-jurnaldy kóru tipten armangha ainalyp otyrghanday. Atalmysh kompaniyalardyng baspasózde imidjdik materialdaryn ornalastyrugha bólinip jatqan qarjysynyng kólemi turaly tipti aitpay-aq qoygha bolady. Múnay kompaniyalarynyng osynday qomaqty qarjysy orystildi basylymdargha bólinip otyrghanda, solardyng taralymy kóbeyip, solardyng sapasy artpaghanda qaytsin. Qaptaghan orystildi basylymdar osylay shappay bәige alyp otyrghan synayly.

Sonday-aq «Samúryq-Qazyna» últtyq әl-auqat qoryna qarasty «QazAgro» holdinginin imidjdik materialdaryn respublikalyq baspasóz betterinde jariyalau ýshin qay gazetterdi tandaghanyna nazar audarynyz: «Kazahstanskaya pravda», «Egemen Qazaqstan», «Panorama», «Megapoliys», «Delovoy Kazahstan», «Ekspress - K», «Agrojarshy», «Liyter», «Ayqyn», «Kursiv», «Delovaya nedelya», «Kapital.KZ», «Argumenty y fakty», «Ekspert Kazahstan», «National Business», «Karavan». Búl tizimdi biz ne ýshin berip otyrmyz? Bayqap qarasanyz, 16 basylymnyng 2-eui ghana qazaqtildi («Agrojarshy» - qos tildi). Sonda qalay, búlargha qazaq basylymdary jetispey me, әlde, bary tanymal emes pe dersiz. Áytpese, qazir qazaq gazetterining sandyq jaghynan da, sapalyq  túrghydan da bәsi artyp túrghanyn qogham moyyndap otyr. Sany bar, sapasy joq orys basylymdarynan bir bas joghary bolmasa, kem týspeytinin qazaq gazet-jurnaldaryn mensinbey otyrghan kompaniyalardyng búl qylyghyn qalay týsinuge bolady? Sonda búlar kimge jaltaqtap, kimdi kemsitude? Osyndayda kezinde Almaty qalasynyng әkimi bolghan Zamanbek Núrqadilovting tәjiriybesi eske týsedi. Osynday kemsitushilikti bayqay qoyghan qazaqtyng birtuar janashyr azamaty qala boyynsha beriletin jarnamalardy eki tilde - orys gazetterine, oryssha, qazaq gazetterine qazaqsha beru turaly arnayy ókimi eske týsedi. Osydan keyin orystildi gazetterge jarnama bergish aghayyndar lәjding joqtyghynan qazaq gazetterine «kónil audara» bastaghan. Sol ýrdis býgin jalghasyn tapty ma? Ony qadaghalaytyn kim bar? Bizdinshe, jarnamany, tenderdi múqiyat qadaghalap, onyng tepe-teng bólinuine yqpal jasap otyratyn bir qúzyrly ortalyq kerek siyaqty. Búl mәsele memlekettik dengeyde qaralyp, sheshimin tabuy kerek. Áytpese, qazaq basylymdary qarjylandyru joldarynan qaghylyp, óz elinde ógeyding kýiin keshetin jóni joq-aq. Sonymen qatar osy mәsele boyynsha BAQ turaly zandy da differensialdy sәikestendiru de kezek kýttirmeytin ózekti mәsele.

Osy mәseledegi taghy bir olqylyq, әr mekeme bólingen qarjysyn qaltalarynda qaldyru ýshin ózderining «uaqytsha ómir sýretin» aqparat qúralyn ashyp, jyl sayyn aqshanyng bir bóligin soghan audaryp otyratyndyghy. Al ol gazet-jurnaldyng tirajy «tendesiz» bolyp kórsetilse de, ony eshkimning qolynan kóre almaysyz. Búl ishki korporativtik gazet-jurnal emes, onyng jóni bir bólek. Budjetten bólingen qarjyny korporativtik basylymmen qosa, respublikalyq BAQ-qa bólu mindettelgen.

Elektrondy aqparat qúraldarynyng derekteri boyynsha Qazaqstanda 2756 merzimdik basylymnyng 453-i qazaq tilinde, 2303-i orys tilinde. Reseyden 5248 gazet-jurnal keledi.

Búdan keyin orystildi basylymdardyng menedjmenti jolgha qoyylghan, olar marketingtik jýieni tiyimdi paydalana alady degen uәj de aityluy mýmkin. Biraq olardyng menedjmentin úiymdastyryp, marketingin oinatyp otyrghan óz kompaniyalarymyz. Al sol kompaniyalardy basqaryp otyrghan qarakóz aghayyndarymyz. Múny paradoks demegende, ne deysiz? Yaghny olardyng aqshagha kenetten kýmp berip, batyp ketuine kómek qolyn ózimiz sozyp otyrghan joqpyz ba? Endeshe, jogharyda aityp ketkenimizdey, memlekettik mekemeler men últtyq kompaniyalardyng orys tildi baspasózge býirekteri búryp (qanday maqsatpen ekendigi belgili, әriyne), solargha ayanbay qarjy bólumen kele jatsa, qazaq baspasózining baghy qalay ashyla qalsyn! Qazaqtyng menedjmenti men marketingin qalay kótere qoyamyz múndayda!? Múnday kelensizdikter oryn alyp, jaghagha qol salyp túrghan kezde, qazaq tili men qazaq baspasózi qaryshtap damy jóneledi degenge senu qiyn-aq. Qazaq gazetterining baghy jansyn desek, әlgi aty atalghan kompaniyalar men qaltaly bauyrlarymyz qarjyny elimizding bolashaq jolyna saluy kerek.

Shynar ShÁKEN

«Halyq sózi» gazeti