تاعدىردىڭ جازۋى شىعار، قازاقستانداعى ءباسپاسوز قوس تىلدە ءومىر سۇرەدى. ورىستىلدىلەردىڭ دە، قازاقتىلدىلەردىڭ دە وزىندىك اۋديتورياسى  مەن «جەكەمەنشىك» تاقىرىپتارى ەشكىمنىڭ نۇسقاۋىنسىز، جازىلماعان زاڭ بويىنشا  قالىپتاسقان. وبالى قانەكەي، قازاقتىلدى ءباسپاسوزدىڭ ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەۋگە كەلگەندە شىعارعا جانى بىرگە. بىراق ءبىر وكىنىشتىسى قازىنانىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعان ۇلتتىق كومپانيالار، «ەنشى ءبولۋ» كەزىندە قازاقتىلدى باسپاسوزگە قاسىقتاپ بولسا دا تاتىرمايتىنى كادىمگىدەي جانعا باتادى. سوندا بۇل قالاي بولعانى؟

تاعدىردىڭ جازۋى شىعار، قازاقستانداعى ءباسپاسوز قوس تىلدە ءومىر سۇرەدى. ورىستىلدىلەردىڭ دە، قازاقتىلدىلەردىڭ دە وزىندىك اۋديتورياسى  مەن «جەكەمەنشىك» تاقىرىپتارى ەشكىمنىڭ نۇسقاۋىنسىز، جازىلماعان زاڭ بويىنشا  قالىپتاسقان. وبالى قانەكەي، قازاقتىلدى ءباسپاسوزدىڭ ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەۋگە كەلگەندە شىعارعا جانى بىرگە. بىراق ءبىر وكىنىشتىسى قازىنانىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعان ۇلتتىق كومپانيالار، «ەنشى ءبولۋ» كەزىندە قازاقتىلدى باسپاسوزگە قاسىقتاپ بولسا دا تاتىرمايتىنى كادىمگىدەي جانعا باتادى. سوندا بۇل قالاي بولعانى؟

نارىق زامانىنىڭ تالابى بويىنشا كەز كەلگەن سالا ءوزىن-ءوزى قارجىلاندىرۋدىڭ جولدارىن تابۋى قاجەت. اسىرەسە، قازىرگى كەزدە. دەسەك تە، قازاق گازەتتەرىن قوسىمشا قارجىلاندىرۋ اۋاداي قاجەت. قازاق ءتىلدى باسىلىمدار مازمۇندىق، ساپالىق جاعىنان وزگە ءتىلدى باسىلىمنان اسىپ كەتپەسە، كەم تۇسپەيدى. دەگەنمەن ۇلتتىڭ، ەلدىڭ كەلەشەگى جولىندا ۇلكەن جۇمىستار اتقارىپ جاتقان قازاق باسىلىمدارى زاماناۋي قيىندىقتاردان كوز اشا الماي كەلەدى. قازاقتىلدى اقپارات قۇرالدارىنىڭ اياعىن تۇساپ تۇرعان باستى نارسە وسى - قارجىلىق كومەك. قارجى ءبولۋدىڭ بىرنەشە جولى بار... سونىڭ ءبىرى - مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن ءىرىلى-ۇساقتى كومپانيالاردىڭ ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءوز جۇمىسىن كورسەتۋ ءۇشىن بولەتىن قارجىسى. سول قارجى نەگىزىنەن قايدا بولىنەدى، ماسەلە وسىندا. بايقاپ وتىرعان بولارسىزدار، ول قارجىنىڭ باسىم بولىگى ءورىستىلدى باسىلىمدارعا جۇمسالادى، سولاردىڭ قورجىنىن قومپايتادى. نەگە؟ ويتكەنى «ءورىستىلدى باسىلىمداردى، ءبارى تۇسىنەدى، ءبارى وقيدى» - دەگەن مەشەۋ كوزقاراس قالىپتاسقان بىزدە. قازاق باسىلىمدارىنا اقشانى ازداعان نامىستى الا توبەل توپ نەمەسە «قازاق باسىلىمدارىنا نەگە بەرمەيسىڭ؟» دەپ ەرتەڭ توبەدەن توقپاقتايتىندار شىعىپ قالا ما دەپ سەسكەنگەن كەيبىرەۋلەر عانا بولەدى. ارالىق توپ جوق.

ءورىستىلدى گازەتتەردىڭ «اناۋ ايتىپ ءجۇر، مىناۋ ايتىپ ءجۇر» دەيتىندەي، مەنەدجمەنت پەن ماركەتينگىنىڭ نەمەسە مازمۇنى مەن ساپاسىنىڭ كەرەمەتتىلىگىنەن ەمەس، تىلدىك باسىمدىققا قاتىستى وسىنداي ءىرىلى-ۇساقتى مەكەمەلەر مەن الپاۋىت كومپانيالاردىڭ جارنامالارىنىڭ ارقاسىندا كۇن كورىپ كەلە جاتقانى راس. بۇل، ءبىر جاعىنان، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى الالاۋشىلىق. ءوز ەلىمىزدە ءتىلىمىز كەنجە قالىپ، وگەيدىڭ كۇيىن كەشىپ وتىرعانىمىزدى نەسىنە جاسىرامىز. الدا اعىلشىنتىلدى جارنامالارىمىز قاپتاي باستاسا، وعان تاڭعالا قويماسىمىز تاعى انىق. قازىرگى اقپارات زامانىندا ءتىلدى دامىتاتىن دا، مازاق قىلاتىن دا (اسىرەسە، جارنامالىق اقپاراتتاردا) اقپارات قۇرالدارى ەكەنى شىندىق. ەندەشە قازاقتىلدى اقپارات قۇرالدارىنىڭ پروبلەماسى شەشىلمەي، ءتىلىمىزدىڭ دامۋى ەكىتالاي ەكەنى ايتپاسا دا بەلگىلى.

ەلىمىزدەگى كومپانيالاردىڭ كوپشىلىگى «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورىنا قاراستى. سوندىقتان كومپانيالاردىڭ ءبارى تەندەرلەرىن ءبىر حولدينگتىڭ تالاپتارى مەن زاڭدىلىقتارى بويىنشا جۇرگىزىپ، قوردىڭ كىمگە «بۇيرەگى بۇرادى» سوعان قارايلاسۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىر. اسىرەسە، ءورىستىلدى باسىلىمدارعا باسىمدىق بەرۋ وسى حولدينگكە قاراستى كومپانيالاردا انىق بايقالادى. «سوندا قازاق گازەتتەرى توقالدان تۋدى ما»، - دەگەن سۇراق امالسىزدان تۋىندايدى. ءارى-بەرى دەڭ سوڭ، جەرىمىزدىڭ بايلىعى مەن حالىقتىڭ نەسىبەسىنىڭ ارقاسىندا قۇرىلىپ وتىرعان ۇلتتىق حولدينگتىڭ بۇل قىلىعى ىشكەن قۇدىعىنا تۇكىرۋمەن تەڭ بولىپ وتىر. ايتپەسە، ۇلتتىق ستاتۋسقا يە بولىپ وتىرعان بۇل كومپانيالار ۇلتتىڭ ماسەلەسى جولىندا قان كەشىپ جۇرگەن قازاق باسىلىمدارىن قالايشا الالاپ وتىر؟ بۇل ورايدا، باسقا-باسقا ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ باسپاسوزگە بەرەتىن قارجىسىن بولۋدە قازاقتىلدى باسىلىمدارعا باسىمدىق بەرۋدى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قاراستىرىپ، زاڭ جۇزىندە مىندەتتەۋدىڭ كەزى ءپىسىپ جەتىلگەن سەكىلدى.

سوزىمىزگە دالەل رەتىندە بىرەر مىسال كەلتىرە كەتەيىك. «قازاقتەلەكوم» اق-نىڭ «PR-ماقالالار مەن جارنامالىق مودۋلدەردى ءباسپاسوز بەتتەرىنە ورنالاستىرۋ قىزمەتىن ساتىپ الۋ» تۋرالى جاريالاعان تەندەرىندە «Tengri»، «Asia Travel»، «Eurasia Air» سياقتى ۇشاق بورتىندا تاراتىلاتىن جانە «National Business»، «Oil&Gas» سياقتى جۋرنالدار تاڭداپ الىنعان. ال بۇل جۋرنالداردىڭ ءبارى «سامۇرىق-قازىناعا» قاراستى كومپانيالاردىكى. بۇدان بيۋدجەتتەن بولىنگەن اقشا «الىسقا كەتىپ جاتپاعانىن» بىردەن بايقاۋعا بولادى. ايتپەسە، و زاماندا بۇ زامان، اپتاسىنا ءبىر رەت شىعاتىن گازەتتەردىڭ ءوزىن بۇيىم قۇرلى كورمەيتىن كومپانيالاردىڭ كەنەتتەن تارالىمى كوپ ەمەس ءارى جيىلىگى باياۋ باسىلىمدارعا (ياعني جۋرنال) نازارى نەگە اۋا قالدى؟ ودان قانداي تيىمدىلىك كۇتەدى؟ سونداي-اق «قازاقتەلەكوم» اق-نىڭ اقمولا وبلىستىق فيليالى وسى قىزمەت كورسەتۋ تۇرىنە رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوز دەپ «ۆرەميا»، «مەگاپوليس»، «Central Asia Monitor» گازەتتەرىن كورسەتىپ، سولارعا قارجىلارىن الدىن الا ءبولىپ قويعان. قاراپ تۇرساڭىز، «قازاقتەلەكوم» سياقتى سەكۋند سايىن حالىقتىڭ ەسەبىنەن قارجى ءتۇسىپ وتىرعان وتاندىق كومپانيا تەك ورىس گازەتتەرىن قولداپ وتىر.

«قازمۇنايگاز» ۇلتتىق كومپانياسىنا قاراستى «قازمۇنايگازونىمدەرى» اق-نىڭ اقپارات قۇرالدارىندا جار سالىپ، قۇجاتىن كولدەي قىلىپ جاريالاعان تەندەرىندە تاعى دا «Tengri»، «مەگاپوليس» سياقتى ءورىستىلدى ەكى باسىلىم تاڭداپ الىنىپتى. ال «قازمۇنايگاز قايتا وڭدەۋ جانە ماركەتينگ» اكتسيونەرلىك قوعامى «كازاحستانسكايا پراۆدا»، «كۋرسيۆ»، «ليتەر»، «كاپيتال.KZ»، «پانوراما»، «KazEnergy»، «Oil&Gas» سياقتى تۇگەلدەي ورىس تىلىندەگى ءباسپاسوزدى ءجون كورىپتى. بۇل قاتاردان قازاقتىلدى گازەت-جۋرنالدى كورۋ تىپتەن ارمانعا اينالىپ وتىرعانداي. اتالمىش كومپانيالاردىڭ باسپاسوزدە يميدجدىك ماتەريالدارىن ورنالاستىرۋعا ءبولىنىپ جاتقان قارجىسىنىڭ كولەمى تۋرالى ءتىپتى ايتپاي-اق قويۋعا بولادى. مۇناي كومپانيالارىنىڭ وسىنداي قوماقتى قارجىسى ءورىستىلدى باسىلىمدارعا ءبولىنىپ وتىرعاندا، سولاردىڭ تارالىمى كوبەيىپ، سولاردىڭ ساپاسى ارتپاعاندا قايتسىن. قاپتاعان ءورىستىلدى باسىلىمدار وسىلاي شاپپاي بايگە الىپ وتىرعان سىڭايلى.

سونداي-اق «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورىنا قاراستى «قازاگرو» حولدينگىنىڭ يميدجدىك ماتەريالدارىن رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالاۋ ءۇشىن قاي گازەتتەردى تاڭداعانىنا نازار اۋدارىڭىز: «كازاحستانسكايا پراۆدا»، «ەگەمەن قازاقستان», «پانوراما»، «مەگاپوليس»، «دەلوۆوي كازاحستان»، «ەكسپرەسس - ك»، «اگروجارشى»، «ليتەر»، «ايقىن», «كۋرسيۆ»، «دەلوۆايا نەدەليا»، «كاپيتال.KZ»، «ارگۋمەنتى ي فاكتى»، «ەكسپەرت كازاحستان»، «National Business»، «كاراۆان». بۇل ءتىزىمدى ءبىز نە ءۇشىن بەرىپ وتىرمىز؟ بايقاپ قاراساڭىز، 16 باسىلىمنىڭ 2-ەۋى عانا قازاقتىلدى («اگروجارشى» - قوس ءتىلدى). سوندا قالاي، بۇلارعا قازاق باسىلىمدارى جەتىسپەي مە، الدە، بارى تانىمال ەمەس پە دەرسىز. ايتپەسە، قازىر قازاق گازەتتەرىنىڭ ساندىق جاعىنان دا، ساپالىق  تۇرعىدان دا ءباسى ارتىپ تۇرعانىن قوعام مويىنداپ وتىر. سانى بار، ساپاسى جوق ورىس باسىلىمدارىنان ءبىر باس جوعارى بولماسا، كەم تۇسپەيتىنىن قازاق گازەت-جۋرنالدارىن مەنسىنبەي وتىرعان كومپانيالاردىڭ بۇل قىلىعىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ سوندا بۇلار كىمگە جالتاقتاپ، كىمدى كەمسىتۋدە؟ وسىندايدا كەزىندە الماتى قالاسىنىڭ اكىمى بولعان زامانبەك نۇرقادىلوۆتىڭ تاجىريبەسى ەسكە تۇسەدى. وسىنداي كەمسىتۋشىلىكتى بايقاي قويعان قازاقتىڭ ءبىرتۋار جاناشىر ازاماتى قالا بويىنشا بەرىلەتىن جارنامالاردى ەكى تىلدە - ورىس گازەتتەرىنە، ورىسشا، قازاق گازەتتەرىنە قازاقشا بەرۋ تۋرالى ارنايى وكىمى ەسكە تۇسەدى. وسىدان كەيىن ءورىستىلدى گازەتتەرگە جارناما بەرگىش اعايىندار ءلاجدىڭ جوقتىعىنان قازاق گازەتتەرىنە «كوڭىل اۋدارا» باستاعان. سول ءۇردىس بۇگىن جالعاسىن تاپتى ما؟ ونى قاداعالايتىن كىم بار؟ بىزدىڭشە، جارنامانى، تەندەردى مۇقيات قاداعالاپ، ونىڭ تەپە-تەڭ بولىنۋىنە ىقپال جاساپ وتىراتىن ءبىر قۇزىرلى ورتالىق كەرەك سياقتى. بۇل ماسەلە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قارالىپ، شەشىمىن تابۋى كەرەك. ايتپەسە، قازاق باسىلىمدارى قارجىلاندىرۋ جولدارىنان قاعىلىپ، ءوز ەلىندە وگەيدىڭ كۇيىن كەشەتىن ءجونى جوق-اق. سونىمەن قاتار وسى ماسەلە بويىنشا باق تۋرالى زاڭدى دا ديففەرەنتسيالدى سايكەستەندىرۋ دە كەزەك كۇتتىرمەيتىن وزەكتى ماسەلە.

وسى ماسەلەدەگى تاعى ءبىر ولقىلىق، ءار مەكەمە بولىنگەن قارجىسىن قالتالارىندا قالدىرۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ «ۋاقىتشا ءومىر سۇرەتىن» اقپارات قۇرالىن اشىپ، جىل سايىن اقشانىڭ ءبىر بولىگىن سوعان اۋدارىپ وتىراتىندىعى. ال ول گازەت-جۋرنالدىڭ تيراجى «تەڭدەسىز» بولىپ كورسەتىلسە دە، ونى ەشكىمنىڭ قولىنان كورە المايسىز. بۇل ىشكى كورپوراتيۆتىك گازەت-جۋرنال ەمەس، ونىڭ ءجونى ءبىر بولەك. بيۋدجەتتەن بولىنگەن قارجىنى كورپوراتيۆتىك باسىلىممەن قوسا، رەسپۋبليكالىق باق-قا ءبولۋ مىندەتتەلگەن.

ەلەكتروندى اقپارات قۇرالدارىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا قازاقستاندا 2756 مەرزiمدiك باسىلىمنىڭ 453-i قازاق تiلiندە، 2303-i ورىس تiلiندە. رەسەيدەن 5248 گازەت-جۋرنال كەلەدى.

بۇدان كەيىن ءورىستىلدى باسىلىمداردىڭ مەنەدجمەنتى جولعا قويىلعان، ولار ماركەتينگتىك جۇيەنى ءتيىمدى پايدالانا الادى دەگەن ءۋاج دە ايتىلۋى مۇمكىن. بىراق ولاردىڭ مەنەدجمەنتىن ۇيىمداستىرىپ، ماركەتينگىن ويناتىپ وتىرعان ءوز كومپانيالارىمىز. ال سول كومپانيالاردى باسقارىپ وتىرعان قاراكوز اعايىندارىمىز. مۇنى پارادوكس دەمەگەندە، نە دەيسىز؟ ياعني ولاردىڭ اقشاعا كەنەتتەن كۇمپ بەرىپ، باتىپ كەتۋىنە كومەك قولىن ءوزىمىز سوزىپ وتىرعان جوقپىز با؟ ەندەشە، جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمىزدەي، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ ورىس ءتىلدى باسپاسوزگە بۇيرەكتەرى بۇرىپ (قانداي ماقساتپەن ەكەندىگى بەلگىلى، ارينە), سولارعا ايانباي قارجى بولۋمەن كەلە جاتسا، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ باعى قالاي اشىلا قالسىن! قازاقتىڭ مەنەدجمەنتى مەن ماركەتينگىن قالاي كوتەرە قويامىز مۇندايدا!؟ مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەر ورىن الىپ، جاعاعا قول سالىپ تۇرعان كەزدە، قازاق ءتىلى مەن قازاق ءباسپاسوزى قارىشتاپ دامي جونەلەدى دەگەنگە سەنۋ قيىن-اق. قازاق گازەتتەرىنىڭ باعى جانسىن دەسەك، الگى اتى اتالعان كومپانيالار مەن قالتالى باۋىرلارىمىز قارجىنى ەلىمىزدىڭ بولاشاق جولىنا سالۋى كەرەك.

شىنار شاكەن

«حالىق ءسوزى» گازەتى