Jalmauyz janr

nemese Kәken Qamzinge hat

Assalaumaghaleykum, Kәken agha. Búl әl-Faraby atyndaghy Últtyq uniyversiytet, jurnalistika fakulitetinde ózinizden dәris tyndaghan myndaghan shәkirtterinizding biri ghoy. Qolgha qalam alyp, Sizge hat jazuyma jurnalisterding qazirgi hal-ahualy sebep. Al, gazet betindegi ýshbu hatty basqagha emes, agha, naq Sizge jazuymnyng sebebi tómende týsinikti bolady.

Ár jurnalist mening jalghyzym

Jalmauyz janr

nemese Kәken Qamzinge hat

Assalaumaghaleykum, Kәken agha. Búl әl-Faraby atyndaghy Últtyq uniyversiytet, jurnalistika fakulitetinde ózinizden dәris tyndaghan myndaghan shәkirtterinizding biri ghoy. Qolgha qalam alyp, Sizge hat jazuyma jurnalisterding qazirgi hal-ahualy sebep. Al, gazet betindegi ýshbu hatty basqagha emes, agha, naq Sizge jazuymnyng sebebi tómende týsinikti bolady.

Ár jurnalist mening jalghyzym

Kәken agha, qazirde júmys barysynda jýrgen jurnalisterdi tapa-tal týste soqqygha jyghyp, tipti, keyde týrli tәsil qoldanu arqyly óltirip jatatynyna tanqaludan qaldyq. Beynebir solay boluy zandy sekildi múnday jaghdaygha qoghamnyng da eti ólip ketkendey. «Ákesin sabaghandy kórip edik, arbagha baylap qoyyp sabaghandy birinshi ret kórip túrmyz» degendey, qalam ústaghandardy qyl ayaghy kókek әnshiler de qamap qoyyp sabagha týsire bastady. Búghan atyraulyq әriptesimning B. Qorghan degen әnshige «Júldyz auruy» jayynda qoyghan súraghyna ashulanyp, júlqylap jýrip bólmege qamap qoyghanyn mysalgha keltirsek te jetkilikti. Bir sózben aitqanda, jurnalister kim kóringen basynatyn, qalasa - sabaytyn, qalasa - sottaytyn, qalasa - kólikpen basyp, qalasa - atyp óltire salatyn súrauy joq sorly nysangha ainaldy. Eng qyzyghy, osy mamandyqty iyelengen halyqta múzday qarulanghan qaraqshylardan qorghanatyn qoldarynadaghy qalamdarynan basqa dәneneleri joq. Zannyng jurnalisterdi qanshalyqty dengeyde qorghaytynyn da jaqsy bilemiz. IYә, «Bas jarylsa - bórik ishinde, qol synsa - jeng ishinde» deytin qazaqpyz ghoy. Biraq, jurnaliske qaratyp oq atu, tilshige qastandyq jasap óltiru qay qogham ýshin de sheginen shyqqan is bolsa kerek. Ókinishtisi sol, múnday soraqy jaghdaylar tek Qazaqstanda ghana emes ekenin siz jaqsy bilesiz, agha. Mysaly, ótken ghasyrdyng 80-shi jyldary Parijde qúrylghan «Shekarasyz reporterler» úiymynyng derekterine nazar audarsaq, damyghany, damushysy bar memleketterding basym bóliginde derlik múnday problemanyng bar ekenin kóremiz. Qazirge deyin. Desek te, múnday jaghday damyghan memleketterde óte-móte siyrek kezdesetin jaghday. Jә, shet eldi, búghan deyingi derekterdi bylay qoyyp, býgingini, ózimizdegi mәsele turasynda aitalyq. Siz jaqsy bilesiz, agha, 2011-2012 jyldar aralyghynda Qazaqstanda talay jurnaliske jazyqsyz jala jabylyp, sotqa sýireldi. Talay tilshi ólimshi etip sabaldy. Qanshasyna qaru júmsaldy. Beyshara jurnalister de itjandy halyq qoy. Bet-auzyn tanyp alyp qayta júmysqa shyghyp kete barady. Jurnalisterge jasalghan qysymgha mysal retinde segiz jerden pyshaqtalyp, eki ret basynan travmatikalyq tapanshamen atylghan «Oral aptalyghy» gazetining tilshisi Lúqpan Ahmediyarovty aitsaq jetkilikti. Qúday saqtap, dәm-túzy tausylmaghan tilshi, әiteuir, aman qaldy. Júmysyna oralyp, ótkir taqyryptargha qalam terbep jýr... Al, endi bizding qoghamda múnday jaghdaylardyng jii oryn aluyna ne sebep? Biz bas qatyrghan mәsele, jauabyn izdegen súraq osy edi. Oilana kele, aqyry, saualdyng jauaby tabylghanday boldy. Tabylghanday emes-au, tabyldy. Naqty, senimdi týrde osylay desek qatelespeymiz. Jurnalisterding ómirine qauip tóndirip, typ-tynysh jatqan qoghamdy dýrliktiretin, ótkir taqyrypta maqala jazghan tilshi de, sol tilshini andyp jýrip qiyanatqa qighan qaraqshy-qanisherler de emes. Jurnalisterge zaual bolyp keletin bar kesir men kesapat - janrda eken. IYә, kәdimgi jurnalistika salasyna tәn janr...

Zertteu әlde tekserim?

«Qazirgi zamanghy jurnalistik janrlar». Kәken agha, búl óziniz dәris oqyghan pәnning atauy. Dәl osy sabaqta siz bizdi jurnalistika janrlarynyng qyr-syrymen tanystyrdynyz. Qazirde de búl pәn boyynsha aldynyzda talay qarakóz ini-qaryndastarymyz sizdi yjdahattylyqpen tyndap, leksiya jazyp otyratynyna kýmәnimiz joq. Al, endi jamanshylyqtyng bastauy bolyp jýrgen qay janr ekendigi turasyndaghy әngimege kósheyik. Búl - «Jurnalistik tekserim» janry. IYә, iyә, kәdimgi, qazaq tildi BAQ-ta «Jurnalistik zertteu» dep atalyp jýrgen «Jurnalistik tekserilim» janry. Búl janrdyng «jazyghyna» onyng ne «býldirgenine» toqtalmas búryn «zertteu» men «tekserim» turasynda óziniz týsindirgen dәristi taghy bir qaytalap jibergen dúrys sekildi. Sebebi, býginge deyin respublikalyq dengeydege keybir otandyq BAQ «zertteu» men «tekserilimnin» ara jigin ajyrata almay jýrgen synayly. Sonymen, sanamyzgha sindirip aitqanynyz boyynsha, «jurnalistik zertteu» (orys tilinde - «jurnalistkoe issledovaniye») janryndaghy maqala negizinen tarihty aqtaryp, múraghattyq derekterge sýienip otyryp, zerttelip-zerdelenip jazylady. Al «jurnalistik tekserim» (jurnalistkoe rassledovaniye) týbinde jemqorlyq, zorlyq-zombylyq, aldau-arbau sekildi qylmystyq elementteri bar taqyrypty qauzap jazudan tuyndaydy. Demek, «jurnalistik tekserim» janry qúqyq qorghau organdarynyng qylmysty ashu barysyndaghy әdis-tәsilderin (detektiv janryna úqsas) qoldanu arqyly jýzege asady. Dúrysy, jazylady. Ókinishke qaray, Qazaqstanda búl janrgha qalam terbeytin tilshi az. Onyng negizgi eki sebebi bar. Birinshisi, tekserilimge qúrylghan maqala jazugha memleketik dengeyde jaghday jasalmaghan. Yaghni, qúzyrly mekemeler jurnalistermen aqparat bólisuge qúlyqsyz bolyp keledi. Týbinde shiykiligi bar derekterdi bermek týgili әrneni syltauratyp, osy janrda maqala jazugha qúlyq tanytqan tilshimen sóilesuden qashady. Al, derek-dәiek búl janrdyng ózegi ekeni belgili. Yaki, naqty derekter bolmasa, búl taqyrypta maqala jazu mýmkin emes. Ekinshisi, qiynnan-qiystyryp, әzer degende shynayy derek pen derekkózin tauyp, maqala jazugha tyrysqan tilshini qanday jaghday kýtip túrghanyn jogharyda aityp óttik... Sondyqtan, búl janrda qalam terbeuge ekining biri bara bermeydi... «Jurnalistik zertteu» men «Jurnalistik tekserim» janrlary jayynda siz bergen dәris mine, osynday-tyn.

Kәken agha, kózime maqtady dey kórmeniz, biraq, Siz bilim-biliginizding arqasynda jurnalistika salasynda jýrgen talay jaqsy men jaysangha óz mamandyghynyng jay-japsaryn tolyq týsindire bildiniz. Alayda, «tayaqtyng eki úshy bar» demekshi, búl jaqsylyqtyng keri jaghy da bar eken. Tek, aiyp ete kórmeniz, aghasy. Men tek týigenimdi ghana tilge tiyek etip otyrmyn...

Ólgen jerim osy ma?

Aghylshyn jazushysy Artur Konan Doyldyng aty-shuly shygharmasy - «Sherlok Holms turaly jazbalar» kitaby. Atauy aityp túrghanday kitaptyng bas keyipkeri ataqty izkesushi - Sherlok Holms. Kitap jelisi boyynsha sheksiz biliminin, kriminalistikadaghy mol tәjirbiyesining jәne jaghdaygha baylanysty aila-tәsildi airyqsha tiyimdi qoldana biletining arqasynda tәuelsiz detektiv qolgha alghan qylmys ashylmay qoymaydy. Mine, dәl osy basty keyipker bizding «jurnalistik tekserim» janryna degen mahabbatymyzdy oyatty. Esinizde bolsa ol bylay bastalghan-tyn. Bizge dәris oqyp túryp siz Sherlok Holmstyng qayyrshylardyng ómirin zertteu ýshin redaksiyadan tapsyrma alghannan keyin iz-týssiz joghalyp ketken londondyq jurnalist turasynda aittynyz. Qatelespesem, әngimening atauy - «Qoyanjyryq adam». Osy әngimede Sherlok Holms bir aida tabatyn jalaqysy qayyrshylardyng birneshe kýndik tabysymen teng ekenin bilip, aqyrynda, qayyrshy bolyp ketken jurnalisti izdep tabatyny turasyndaghy әngimeni dәriske arqau ettiniz. Álbette, búl әngimeni jurnalistik tekserilim janrynyng tabighatyn týsindiru ýshin aitqansyz. Osydan bastap mening «Jurnalistik tekserim» janryna degen qyzyghushylyghym oyandy. Ony ózinizge aittym da. Sóitip, sizge ózimning qayyrshynyng keypine enip, Almatydaghy qayyrshylardyng ómirin zerttegim keletinin aittym. Sonymen ne kerek, aldymen A.K.Doyldyng «Sherlok Holms jayyndaghy jazbalaryn» bastan-ayaq oqyp shyqtym da, ýstime qayyrshynyng kiyimin kiyip, betti kókala etip boyap, Kók bazar, Ortalyq meshit, Sayahat avtobeketinde jýretin qayyrshylardyng arasynda bir kýn jýrip keldim. Qayyrshymyz degenmen, kóbining kýnine neshe myndap aqsha tabatynyn, meni jandaryna otyrghyzghylary kelmey, jaghamnan alyp júlqylaghany, jas-kәrisi qosylyp meni qarghap-silep qughany maghan birtýrli qyzyqty bolghan. Ómirleri qiyn ghoy dep júrt ayaytyn adamdardyng men ayamay túrghandaryna qarap tanqalghanym da esimde.

Aytpaqshy, qaltamda «Redaksiya tapsyrmasy boyynsha qayyrshylardyng ómirin zerttep jýr» degen atyma jazylghan gazet redaksiyasynan berilgen anyqtama qaghazy da boldy. Tipti, polisiya alyp ketpesi ýshin meni syrttay baqylau ýshin qazirde tanymal telejýrgizushi shәkirtiniz Dastan Shymyrbay da jýrdi. Biz ol kezde ekinshi kurstyng studenti edik. Sondyqtan, osynday taqyrypqa maqala jazu óte-móte qyzyqty bolghan-dy. Sonymen, әiteuir, tannan keshke deyin qayyrshy-qanghybastardyng arasynda jýrip, bar kórgen-týigenimdi ózinizben aqyldasa kele maqala etip jazdym. Osylaysha, «Jurnalistik tekserim» janrynda jazylghan tyrnaqaldy tuyndym sol kezde Almaty qalasynda shyghyp túratyn IIM-ne qarasty «Saqshy» gazetine «Qayyrshylyq oiyny» degen atpen basyldy. Gazet shyqqan boyda ózinizge baryp, sýiinshige 200 tenge alghanym da әli esimde, agha. Kezinde jazushy Ghabit Mýsirepovtyng «Kәkenning myna әngimesi ýshin bir ýiir jylqy berer edim» degenine siz qalay quansanyz, maqalamdy talqylap, kurstastarymnyng aldynda abyroyymdy asqaqtatyp, maqtaghanynyzda mening de dәl solay tóbem kókke eki eli jetpey qalghan-dy. Osy maqtaulardan keyin men kinoda kórsetetin, aqparatqa jetu jolynda basyn bәigege tigetin naghyz jurnalist bolugha beldi bekem budym. Osy maqsatta ózimshe zertteu-tekserimmen ainalysyp, balgerlerge bardym, týngi klubtardaghy ómir jayynda qalam terbegen boldym. Tәrtip saqshylaryna erip, týngi reydterge jii shaghatyndy shyghardym t.s.s. Áriyne, qoghamnyng eng kedey, qarapayym toby turasynda jazylghan maqalalar biz aityp otyrghan janrdyng talaptaryna sonshalyqty jauap bermeytini týsinikti. «Kósh jýre bara týzeledi» demekshi, uaqyt óte kele auqymdy taqyryptargha tisim batatynyn sezingendey boldym. Sóitip, tәuelsiz telearnalardyng birine júmysqa túryp, adaldyq tanytyp jýrgen janrgha qalam terbep, sujetter jasay bastadym. Aqyrynda ne boldy deysiz ghoy, agha. Aqtau qalasynda issaparda jýrgen meni jәne qasymdaghy operator jigitti beysbol tayaghymen sabap, travmatikalyq tapanshamen atyp ketti. Dәl sol sәtte kólikte otyrghanmyn. Shyghyp ýlgermedim. Tek esik ashylyp, kólik ishine enip kele jatqan tapanshany ghana kórdim. Kezengen qarudyng atylatynyn da tez úqqandaymyn. Quyqtay kólikting aldynghy ornynda otyryp, artqa ainalyp ýlgergenimshe bolghan joq, gýrs etip dauys shyqty da, artynsha sart etip omyrtqa túsymnan bir oq tiydi. Oidan jýirik eshtene joq qoy, agha. Birnshi oq tiygende: «Ólgen jerim osy ma?» degen oy basyma birinshi keldi. Al ekinshi oq atylyp, jauyryngha kelip qadalghanda: «Adamdar óstip óledi eken ghoy...» degen oidyng qúshaghyna endim. Travmatikalyq qarudyng eki oghy meni esengiretip tastady. Al men ony kәdimgi, adam óltiretin qorghasyn oq dep topshyladym. Sóitip, Qúday ondap, qalyng kiyinip shyqqanymnyng arqasynda eki metr qashyqtyqtan atylghannyng ózinde sýiek syndyratyn quaty bar tapansha oghynan aman qaldym... Qaraqshylardyng bizdi andyp jýrip qapyda osylay shabuyldauynyng sebebin, agha, siz jaqsy bilesiz. Aytpaytyndy aityp, jazbaytyndy jazghanbyz. Sóitip, әldekimderding aldyn keskenbiz. Basqalay búny týsindiru mýmkin emes. Biraq, bizge qaraqshylar senderdi tonaugha kelipti dep týsindirdi. Mine, agha, «Jurnalistik tekserim» janrynyng jalmauyzdyghy degende osyny aitayyn degen edim. Sóitip, әu, bastaghy búl janrgha degen qyzyghushylyghym basylghanday boldy. Dúrysy, janrgha degen qúrmetim búrynghysynsha, tek bizding qoghamda zertteu-tekserimmen ainalysyp, aramter boludyng qajeti shamaly ekenin úqtym...

Bәlesinen aulaq...

Ras, Kәken agha, búl janrdyng «onay shaghylatyn janghaq» emes ekenin sonau shәkirt kezimizde eskertip aitqansyz. Desek te, óz basynan ótkermey, kóp nәrseni týsine bermeytin pendening әdeti emes pe?! «Jurnalistik tekserim» janrynyng jalmauyzdyghyn kózben kórip, qolmen ústaghan song ghana bilip jatyrmyz. Búghan deyin soqqygha jyghylghan, tipti, qaza bolghan jurnalisterding basym bóligining oqys oqighalargha tap boluyna dәl osy janr kinәli ekenin anghara qoymappyz. Tәuelsizdik alghaly beri mamandyghyna adaldyq tanytqan qansha tilshi qysym kórip, qanshasy ómirden ozdy. Ókinishke qaray, búl jaman ýrdis әzir toqtamaytyny bayqalady. Mysal keltire ketelik. Biylghy 1-shi qantar men 31-shi mamyr aralyghynda qogham belsendileri men jurnalisterge jasalghan qysym turaly «Qadir-Qasiyet» qoghamdyq birlestigi zertteu jýrgizgen eken. Nәtiyjesinde, bes aidyng ishinde Qazaqstanda 32 jurnaliske týrli dengeyde qysym kórsetilgeni belgili boldy. Yaghni, aldaghy uaqytta da «andamay sóilegender auyrmay óledi». Endeshe, agha, «Bәleden mashayyq qashyp qútylypty» degendey, jurnalist ataulygha zaual bolghan jalmauyz janrdan jýz jylgha bas tartayyq. «Elu jylda el jana, jýz jylda qazan» degen. Mýmkin, bir ghasyrdyng ishinde qogham birshama ózgerip, baspasózde ózine qaratyp syn aitylghan adamdar tilshini tópegennen týk shyqpaytynyn, onyng ornyna jurnalister shýilikkken qatelikterdi boldyrmaudy ýirenetin shyghar?! Onyng ýstine, qazaq jurnalistikasy búl janrsyz-aq kenes ókimeti kezinde ómir sýrdi ghoy. Sol kezdegidey tiyip-qashyp, búghyp jýrip kýneltermiz. Esesine, әriptesterimiz aman, bauyrymyz býtin bolady. Al, janrdan bas tartqanymyzdy jalpaq júrtqa jariyalau ýshin jasy bar jasamysy bar barlyq jurnalisterding basyn qosyp, arnayy dóngelek ýstelder úiymdastyrayyq. Baspasóz mәslihatyn, brifingter ótkizeyik. Janrdy jamandap kólemdi-kólemdi maqala jazayyq. Tipti, Qazaqstanda jylyna bir mәrte ótetin «Media forumgha» baryp, әlemning týkpir-týkpirinen keletin jurnalisterding aldynda osy mәseleni kótereyik. Amaldyng joqtyghynan janrdan jýz jylgha qol ýzetinimizdi aitayyq. Múnday problema barlyq elde baryn olar da jaqsy biledi. Qoldaulary tiyis. Qajet bolsa, osy oigha qosylatyn ózge elding tilshilerin de qatarymyzgha tartayyq. Osy rette siz jurnalistik janrlar jayyndaghy kitaptarynyzdy júrttyng oquyna tiym salynyz. Bizdinshe, osylay jan-jaqty әreket etkennen keyin ghana jurnalist ataulygha qayghy-qasiret sepken janrdan bas tarta alamyz. Dúrysy osy sekildi. Óz basym múnan basqa tura jol kórip túrghanym joq. Bәlesinen aulaq... Al, sizdinshe qalay, agha?..

Órken JOYaMERGEN

«Janrda jazyq joq, jurnalistikada jazym kóp»

nemese Órken Joyamergen shәkirtime jauap hat

Órken, ainalayyn, hal-jaghdayyng qalay? Astanadaghy tirshilik she?.. Mynau - saghan jazghan jauabym. Esh jerine qol tiygizbeulerindi ótinemin, shetten kelgen úghymdar men terminologiyany әdeyi qoldandym. Oiymdy dәl berip túrghan son. Shamamyz kelgenshe,  jalghan dýniyege kýle qarayyq. Ýi-ishine sәlem de. Kәken Qamziyn.

Asa qadyrli Órken! Rasyn aitsam, baspasóz betinen senin  joldau hatyndy oqimyn degen oy ýsh úiyqtasam týsime kirmegen edi. Dese de sol hattyng dәl ózime arnalghanyna esh tandanghanym joq. Qazirgi qazaq qoghamyn tanu jolyndaghy jastyn, ósu ýstindegi individtin, azamattyq pozisiyasy men kózqarasy jetilgen jannyng teoriya men praktika tútastyghy men әrqilylyghy turaly kýnderding kýni «osy qalay?» dey bastaytyny, әleumettik qúbylystardy bezbendeuge boy úratyny eshkimge jasyryn emes. Osy soqtyqpaly soqpaqta, studentter qauymynyng zertteushilik, taldamalyq, tekserimdik payymy men qasiyetterin qalyptastyru traektoriyasynda bizding de izimiz qalghan eken degen toqtamgha keldim. Payymgha eshkim shek qoya almaydy, oily adam, týisigi mol jan qashanda kreaturagha qauipti. Sonyng ýshin bizdegi jauyrdy jaba toqityndar kreativti túlghalargha kórgen jerde jylyúshyray sәlem bergenimen, bylay shygha bere túzaghyn qúra jýretinin jaqsy bilemin. Óitkeni baghzy zamandardan beri qaray kele jatqan aq pen qara, qaraýzetinder men qarabayyrlar dәstýrli aiqasynyng sujeti osy. Osynday jan alysyp, jan berisken arpalysty kórkemónerden tamashalsang - aiyzyng qanady, óz basynnan ótkerseng - janyng týrshigedi. Kórkem shyndyq pen ómir shyndyghynyng airylysar túsy da, jurnalistika men ónerding enshi alysar jeri de, mine,  osy. Jurnalistikadaghy synshyl realizm de osy tústan bastalady. Jalghan dýniyening qyspaghyna shyday almay sikuta iship, o dýniyege attanyp jýre bergen Sokrattyn: «Men dәnene bilmeytinimdi bilemin. Biraq mening biletinim kópshilikten kósh ilgeri», - deytini bar.  Qúdayshylyghymdy aitayyn,  saghan óz mýmkindimshe, aldy-artyma, ong men solyma, zaman dizaynyna qaraylay jauap bereyin. Qazaqtyng oqyghan balasy qatpar-qatpar leksikanyng astarynda ne jatqanyn әbden týsinuge bek qauqarly emes pe. Áytpese: «Jurnalisterding ómirine qauip tóndirip, typ-tynysh jatqan qoghamdy dýrliktirip, ótkir taqyrypta maqala jazghan tilshi de, sol tilshini andyp jýrip qiyanatqa qighan qaraqshy-qanisherler de emes. Jurnalisterge zaual bolyp keletin bar kesir men kesapat janrda eken. Iә jurnalistika salasyna tәn janr...», - dep qauip-qateri mol jurnalistik tekserim (jurnalistskoe rassledovaniye) janryna bazyna aityp, әri qaray: «Aqtau qalasynda issaparda jýrgen meni jәne qasymdaghy operator jigitti beysbol tayaghymen sabap, travmatikalyq tapanshamen atyp ketti. Quyqtay kólikting aldynghy ornynda otyryp, artqa ainalyp ýlgergenimshe bolghan joq, gýrs etip dauys shyqty da, artynsha sart  etip omyrtqa túsymnan bir oq tiydi. Oidan jýirik eshtene joq qoy, agha. Birinshi oq tiygende: «Ólgen jerim osy ma?» - degen oy basyma birinshi ret keldi. Al ekinshi oq atylyp, jauyryngha kelip qadalghanda; «Adamdar óstip óledi eken ghoy...» - degen oidyng qúshaghyna endim. Travmatikalyq qarudyng eki oghy meni esengiretip tastady. Al men ony kәdimgi adam óltiretin qorghasyn oq dep topshyladym. ...Qalyng kiyinip shyqqanymnyng arqasynda eki metr qashyqtyqtan atylghannyng ózinde sýiek syndyratyn quaty bar tapansha oghynan aman qaldym», - dep, mening aldyma osynau tótenshe oqighany reportajdaghyday jayyp salar ma edin, jayyp salmas pa edin. Basynnan ótken osy jaylardy izi suymay gazetterden oqyghanda, radioefirden estigende, teleekrannan kórgende,  studentterimizding tabandaryna kirgen shógir bizding mandayymyzgha qadalsyn dep jýrgen ústazdarynnyng barlyghynyng jany shyrqyrap ketti. Rasynda da, perishteng qaqqan eken. Tәuba delik. Biraq jurnalistikada, onyng ishinde tekserim men reportajda tәubadan búryn tәuekel jýredi. Búrynghy Yugoslaviyadan, Qap tauynyng ainalasynan, arab elderindegi azamattyq soghystan tikeley reportaj jýrgizushiler kәsiby mindetterin, kerek deseniz, kәsiby paryzdaryn adal atqarudy kózdeydi. Áriyne, biz búl arada basyn bәigege tikken jurnalisterdi memleket tarapynan sayasy jәne qarjylyq qoldaudy, olardyng otbasyn әleumettik jaghynan qamtamasyz etudi de esten shygharmaymyz. Endeshe, jurnalistikanyng bar bolmys-bitimi «Bas kespek bolsa da, til kespek joq» maksimasyna kelip tireledi.

Osydan jiyrma jyl búryn óshkenimiz jandy, ólgenimiz tirildi, qazaqtyng basyna baq qondy, endi әdildik, tendik, bostandyq әne-mine ornay qalady dep bórkimizdi aspangha attyq. Ádildik energetikasy qazaq dalasyna ózdiginen jayylady degen romantizm buyna jappay mas boldyq. Biraq tәuelsizdik prinsiypi planetarlyq tәueldilikke, ózara yqpaldastyqqa, geosayasy mýddelerge qaraylaydy eken. Yaghny býtkil qazaq býkilәlemdik tartylys zanyna baghynyshty.

Ózing bilesin, jahandaghy barlyq janalyq, ózgeris, tipti әri-sәri búlghaqtardyng ózi baltalasang búzylmaytyn aqihatqa, elding auzynan týspeytin brendke kýmәndana qaraudan bastalady. Esinde shyghar, men senderge: «Biz auditoriyada әdildik, adaldyq, últtyq namys turaly maksimalistik sarynda til bezeymiz, al Timiryazev kóshesine ayaq basqannan keyin tirshilik realizmi bastalady», - deytinim. Sondyqtan osynday saual kýnderdin-kýninde aldymnan shygharyn ózim de sezip jýrgenmin. Sen aitqan problemalardyng barlyghy kópshiliktin, jurnalist qauymynyng kókeyinde jýrgen týitkil ghoy. Biraq batylyng jetip sen aittyn, sen til qattyn. Ol saual jalghyz maghan ghana qoyylyp otyrmaghanyn jaqsy týsinemin, epistolyarlyq janrdyng zandylyghy «kelinim saghan aitam, qyzym sen tynda» emes pe? Ózing tilge tiyek etip otyrghan shertikterding memlekettik qúrylys, san salaly basqaru tetigi, qoghamdaghy qarym-qatynas mәselelerimen ishek-qarny aralasyp jatyr. Bayqaymyn jylymshy, ezbe jurnalistikadan әbden jerigen ekensin. Janyna da, tәnine de әbden batqan-au. Búl - batyldyqtyng basy dep týsinemin, әlbette, ayaghy emes. Sýleymen payghambar jýzigining syrtyndaghy grafika men ishindegi jazudyng maghynasy jaqyn bolghanymen, filosofiyalyq-publisistik tanymnyng eki dengeyin kórsetpey me. Syrtyndaghy oy:  «Bәri de ótedi», - dep jalpylyq jaghdaygha qaray iykemdey bastasa, ishindegi bәdiz:  «Búlda ótedi», - dep naqtylyqqa qaray bet búrady. Songhysy zamangha da, adamgha da qarata aitylghanyn jalpaq júrttyng bәri de biledi.

Qazaqtyng ary da, bary da - úly Abay: «Adam degen danqym bar, adam qylmas halqym bar», - dep beker zarlamaghan-au. Elden ozu -  kónildi kórkeytedi, sanandy jelpindiredi, alayda halyqtan bezip, qay Balqannan bereke tabasyn? Osyghan toqtasaq, qazaq jurnalistikasy aghartushylyq qyzmetining jýgi әli de zil-batpan. Jurnalistika - qoghamdaghy bәsekelestik sipaty aiqyn qúbylys. Osy shygharmashylyq jarys dýiim júrttyng kóz aldynda ótedi. Yaghny kimning kim ekenin halyq baghalaydy. Sondyqtan qazaq jurnalistikasynyng missiyasy -  óz boyynda bar bәsekelestik qasiyetin әleumettik alangha shygharu. Shynayy bәsekelestikte sәigýlikter ghana  suyrylyp shyghady. Onyng ýstine jurnalistika syndy pәnde jauapkershilikti sezinu, el ýshin, bolashaq ýshin qyzmet isteu mindeti basym. Júrtshylyq aldyna qanday qúndylyqtardy qorghap shyghasyn? Kez kelgen janrdy pishindeude biz tarihy shyndyq, ómir shyndyghy degen kategoriyalargha jýginemiz. Shyndyqtyng tarihilyghy araqashyqtyq prinsiypine negizdeledi, yaghny shyndyq keyipindegi әdildik әmanda keshigip jýredi.

Biz Kenes zamanynyng iydeologiyalyq zorlyq-zombylyghyn da, sosialistik formasiyanyng tәp-tәuir ónegesin de kórip óstik. «Qisyq ainalar elinde» kórkem filimindegi Yagupop-77 degen keyipkerge, «Kain HÝIII» filimindegi koroli qyzmetshilerine, «Alisa ghajayyptar elinde» ertegisindegi «Chem dalishe - vse stranishe y stranishe» degen sózderge mәn bere kýletinbiz.  «Aghayyndy Karamazovtardaghy» Ivannyng Aleshagha óz ústanymyn bylay dep bildiretini de  әli esimizde: «Ponimaeshi ly ty eto, kogda malenikoe, sushestvo, eshe ne umeyshee daje osmysliti, chto s nim delaetsya, biet sebya v podlom meste, v temnote y v holode, kroshechnym svoim kulachkom v nadorvannui grudku y plachet svoimy krovavymi, nezlobivymi, krotkimy slezkamy k «bojenike», chtoby tot zashitil ego, - ponimaeshi ly ty etu ahiyneiy, drug moy y brat moy, poslushnik ty moy bojiy y smiyrennyi, ponimaeshi ly ty, dlya chego eta ahiyneya tak nujna y sozdana! Bez nee, govoryat, y probyti by ne mog, chelovek na zemle, ibo ne poznal by dobra y zla. Dlya chego poznavati eto chertovo dobro y zlo, kogda eto stoliko stoiyt? Da vesi mir poznaniya ne stoit togda etih slezok rebenochka k «bojenike»... Poka eshe vremya, speshu ograditi sebya, a potomu ot vysshey garmoniy sovershenno otkazyvaysi. Ne stoit ona slezinky hotya by odnogo toliko togo zamuchennogo rebenka, kotoryy bil sebya kulachonkom v grudi y molilsya v zlovonnoy konure neiskuplennymy slezamy svoimy k «bojenike»!»  Danyshpan qalamgerding pikirin naqtylasaq, әlem ýilesimdiligi sәbiyding kóz jasyn qúrghatudan, jarly-jaqybaylardy jarylqaudan bastalady.

Meninshe, adamzat órkeniyetinde joghary matematikanyng tylsymdary men formulalarynan artyq úly ýlgi bar. Ol adamzat balasy tirshiligining shartty formulasy: «Abay+Áygerim = Mahabbat». Qoghamdyq qarym-qatynas spputniygi osynyng orbitasynda ainalady. Sýiispenshilik pen mahabbattan tuyndaytyn әdemilik, kórkemdik, súlulyq derekti jurnalistikagha da jat emes. F.M. Dostoevskiyding «Keshe» romanynda on segiz jastaghy Ippolit Terentiev  jiyrma alty jasar knyazi Lev Nikolaevich Myshkinge:

« - Pravda, knyazi, chto vy raz govorili, chto mir spaset «krasota»? Gospoda, -   zakrichal on, gromko vsem, - knyazi utverjdaet, chto mir spaset krasota! A ya utverjdai, chto u nego ottogo takie igrivye mysli, chto on teperi vlublen. Gospoda, knyazi vlublen; davecha, toliko chto on voshel, ya v etom ubedilsya. Ne krasneyte, knyazi, mne vas jalko stanet. Kakaya krasota spaset miyr», - dep syltyng qyla til qatady. Al, mening oiymsha, dәl qazir әlemdi haramdyqtan tek jurnalistika men jurnalister aryltady, sanaly jandar jaylaghan júmyr Jerdi Sent Ekzuperiyding kishkene hanzadasynday  jurnalister ghana tazartady.

Bizding zamanymyz  alitruister men filantroptar zamany emes. Degenmen adamgershilik pen ar-úyat esep-qisaptan da joghary túrghany abzal. Osy arada jurnalistikanyng qoghamdy janghyrtugha baghyttalghan eki tәsilin esine sala ketkendi jón kórip otyrmyn. Birinshisi - jaghymdy mysaldar, ónegeli adamdar arqyly kópshilikti tәrbiyeleu. Ekinshisi - mineu, synau arqyly qogham kem-ketigin týzeu. Búlardy jasampaz jurnalistikanyng qos qanaty deyikshi. Osy ekeuining balansynsyz eshqanday ýilesim de, eshqanday garmoniya da bolmaydy. Kózi ashyq әleumet osy nәzik tepe-tendikke bas-kóz boluy kerek. Biraq, bir qyzyghy, asyra maqtap qoyghany ýshin soqqygha jyghylyp, zardap-japa shekken ne sheneunikti, ne jurnalisti kórgen de, estigen de emespin. Bәri tanym dengeyine baylanysty-au, shamasy. Biylikting tanym biyigi, basqaru mәdeniyeti jurnalistikadan alasa bolsa, qogham avangardynan tómen jatsa, tirshilik garmoniyasy tas-talqan bolady. «Soqyr deseng Qúnanbaydyng jaqtastarynyng qyryna iligesin, taz deseng Aznabay partiyasy ashu shaqyrady, kósemge kóz alartsan, Marksting jamaghayyn-jekjattary baqanagha jarmasady»  demekshi...

Joghary mәrtebeli Jurnalistika aldynda, Konstitusiya aldyndaghyday,  biylik basyndaghylar da, qarashalar da ten. Demokratiyanyn, eseygen eldin  sipaty - balamaly pikirge qúlaq týru, jaryspaly oidan ýrikpeu. Jurnalistika óz enbegi ýshin shen-shekpen dәmetpeydi. Olardyng jalaqysy da mәz emes. Baspana izdep, tentirep jýrgen de - solar. Áleumettik sózding baly men zapyranyn, búqaralyq sipaty men daralyq «menin» kókiregine toqyghan adam ghana osy kәsipting eteginen ústaydy. Ol ómir boyy sodan qol ýzbeydi.

Jurnalistika qazaq halqynyng ruhany potensialyn kóteruge qyzmet etedi. Taldamaly jurnalistikagha tәnti bolu, tamsana sóileu jat. Analitika degenimiz - jaghymdy tәjiriybening týp-túqiyanyna ýnilu, jaghymsyzdyng betin ashu, sóitip qogham modernizasiyasyna at salysu. Men osy rette aqparattyq-ghylymy ainalymgha «Jasampazdyq pluralizm» termiynin engizgim keledi. Álbette, jurnalistik zertteuge kabiynettik stili, tarihy tanym tәn. Al jurnalistik tekserim aghymdaghy qylmystyq isterding astaryna ýniledi, zang organdarymen paralleli is-әreket atqarady. Ári qaray ketsek, osy rette mamandanu baghytynda jurnalisterge zang negizderin terendete oqytqannan esh útylmaymyz. Onyng ýstine bolashaqta jurnalistik tekserimmen ainalsushylargha shyghys jekpe-jek tәsilderin de ýiretu artyqtyq etpes edi. Batystyq tanymnyn, Batys mәdeniyeti diktaturasynyn  ynghayyna jyghylyp bara jatqan qazirgi jurnalistika kadrlaryn dayyndau jýiesine de jedel ózgeris engizu qajet. Búl konseptualdy mәsele boyynsha men «Týrkistan» (7.04.2011) jәne «Qazaqstan-Zaman» (29.12.2011)  basylymdarynda óz pikirimdi jerine jetkize bildirgen siyaqtymyn.

Qazirgi jurnalistikanyng әttegenayy - gazet, jurnal betterinen, teleradio habarlarynan qarapayym enbek adamdarynyng tynys-tirshiligin úshyrata almaysyn. Olar búl dýniyede joq, tipti bolmaghan da siyaqty. Búl - bir. Ekinshiden, bir tarap jetken jerimizdi kókke kóterip dәriptep jatsa, ekinshi jaq jermen jeksen etip sýmireytip baghady. Menin, topshylauymsha, basylym basshylary da birtektes materialdardan әbden zәtti, әbden erqashty bolghangha úqsaydy. Adam da jalyghady. Ýshinshiden, monostili ornyqqan jerde basqa rayda sóileytinder modadan shyghyp qalady. Áytpese senen keyin tekserim, taldamaly reportaj janrlarynyng kósegesin kógertemiz dep, últtyq baspasózde óz izimizdi qaldyramyz dep bilek sybanyp shyqqan shәkirtterimiz Arman Áubәkir, Qanat Ábilqayyrdyng ýnderi nege shyqpay qaldy?

Qazaqstandaghy orys jurnalisterine tas atsa, býkil kiyberkenistik úlarday shulap, әlemdik arnalar bozdap qoya berer edi. Bizde janashyrlyq, bir-birimizdi qoldaushylyq joqtyng qasy. Kez kelgen qylmystyng astarynda mәdeniyetsizdik, tәrbiyesizdik, teksizdik jatady. Teksizderdi  tek teksiz ghana qoldaydy. Bәrimiz de - tiri janbyz, әrqaysymyzdyng ózindik erekshelimiz, kýiinishimiz ben sýiinishimiz bar. Biraq jurnalist qaumy basqalardan góri sergek, basqalardan góri sezimtal, basqalardan góri adamiyatty. Jylaghan bala, qol jayghan qarttar, qazaqtyng tili men dili, talan-tarajgha týsken qarjy, berekesizdik pen belsendilik immitasiyasy turaly biz aitpasaq, kim aitady? Oigha, týisikke, janrlar qyzmetine moratoriy jariyalay almaysyn. Kezindeamerika aqyny Richard Eberhard (biz onyng sózin Bruno Yasenskiyge telip jýrmiz)  bylay degen: «Jaularynnan qoryqpa - azar bolsa, olar seni óltirip tynar. Dostarynnan qoryqpa - azar bolsa, seni satyp keter. Qoryqsan, qúlyqsyzdan qoryq, tek solardyng jaq ashpay qaluy saldarynan jer betin satqyndyq pen ólim jaylaydy».

Osynyng bәrin ózimning de esime týsirip, sening de esine salyp otyrghanym bylayghy júrtqa  aqyldy, bilgish obrazynda kórinu maqsaty emes. Ámise jýregimning týkpirinde jýretin shәkirtterimning biri bolghandyqtan, ýmit arqalaghan jyldaryndy, úmytylmas kýnderindi, dәris alghan auditoriyandy, №5 jataqhanadaghy bazarly shaqtaryndy esine týsireyin degen bir oiym. Ekinshi oiym -  buynyndy bekitu, toryghudan, qamyghudan aryltu. Tarihy optimizm jolyna salu.

Kýpirlik shyghar, biraq rasy - sol, qarapayym halyqty qorghau mindetin Jasaghan iyem jurnalisterding peshenesine jazyp qoyghan. Jurnalistika men jurnalister egoistik mýddeden әmanda ada. Esti el, esti biylik  rasshyl jurnalistikasyn damytady. IYdeal qogham joq. Onyng әr satysyna sәikes jurnalistikanyng da әdis-amaldary ózgerip otyrady. Qazirgi kezde, mening oiymsha, kózsiz batyrlyqtan góri aqyldy batyldyq kerek, bauyrym.

Sәlemmen, ózine qashanda tilektes jazushy aghan, filologiya ghylymdarynyng doktory - Kәken QAMZIYN.