جالماۋىز جانر

نەمەسە كاكەن قامزينگە حات

اسسالاۋماعالەيكۋم، كاكەن اعا. بۇل ءال-فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وزىڭىزدەن ءدارىس تىڭداعان مىڭداعان شاكىرتتەرىڭىزدىڭ ءبىرى عوي. قولعا قالام الىپ، سىزگە حات جازۋىما جۋرناليستەردىڭ قازىرگى حال-احۋالى سەبەپ. ال، گازەت بەتىندەگى ءۇشبۋ حاتتى باسقاعا ەمەس، اعا، ناق سىزگە جازۋىمنىڭ سەبەبى تومەندە تۇسىنىكتى بولادى.

ءار جۋرناليست مەنىڭ جالعىزىم

جالماۋىز جانر

نەمەسە كاكەن قامزينگە حات

اسسالاۋماعالەيكۋم، كاكەن اعا. بۇل ءال-فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وزىڭىزدەن ءدارىس تىڭداعان مىڭداعان شاكىرتتەرىڭىزدىڭ ءبىرى عوي. قولعا قالام الىپ، سىزگە حات جازۋىما جۋرناليستەردىڭ قازىرگى حال-احۋالى سەبەپ. ال، گازەت بەتىندەگى ءۇشبۋ حاتتى باسقاعا ەمەس، اعا، ناق سىزگە جازۋىمنىڭ سەبەبى تومەندە تۇسىنىكتى بولادى.

ءار جۋرناليست مەنىڭ جالعىزىم

كاكەن اعا، قازىردە جۇمىس بارىسىندا جۇرگەن جۋرناليستەردى تاپا-تال تۇستە سوققىعا جىعىپ، ءتىپتى، كەيدە ءتۇرلى ءتاسىل قولدانۋ ارقىلى ءولتىرىپ جاتاتىنىنا تاڭقالۋدان قالدىق. بەينەبىر سولاي بولۋى زاڭدى سەكىلدى مۇنداي جاعدايعا قوعامنىڭ دا ەتى ءولىپ كەتكەندەي. «اكەسىن ساباعاندى كورىپ ەدىك، ارباعا بايلاپ قويىپ ساباعاندى ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرمىز» دەگەندەي، قالام ۇستاعانداردى قىل اياعى كوكەك انشىلەر دە قاماپ قويىپ ساباعا تۇسىرە باستادى. بۇعان اتىراۋلىق ارىپتەسىمنىڭ ب. قورعان دەگەن انشىگە «جۇلدىز اۋرۋى» جايىندا قويعان سۇراعىنا اشۋلانىپ، جۇلقىلاپ ءجۇرىپ بولمەگە قاماپ قويعانىن مىسالعا كەلتىرسەك تە جەتكىلىكتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جۋرناليستەر كىم كورىنگەن باسىناتىن، قالاسا - سابايتىن، قالاسا - سوتتايتىن، قالاسا - كولىكپەن باسىپ، قالاسا - اتىپ ولتىرە سالاتىن سۇراۋى جوق سورلى نىسانعا اينالدى. ەڭ قىزىعى، وسى ماماندىقتى يەلەنگەن حالىقتا مۇزداي قارۋلانعان قاراقشىلاردان قورعاناتىن قولدارىناداعى قالامدارىنان باسقا دانەڭەلەرى جوق. زاڭنىڭ جۋرناليستەردى قانشالىقتى دەڭگەيدە قورعايتىنىن دا جاقسى بىلەمىز. ءيا، «باس جارىلسا - بورىك ىشىندە، قول سىنسا - جەڭ ىشىندە» دەيتىن قازاقپىز عوي. بىراق، جۋرناليسكە قاراتىپ وق اتۋ، تىلشىگە قاستاندىق جاساپ ءولتىرۋ قاي قوعام ءۇشىن دە شەگىنەن شىققان ءىس بولسا كەرەك. وكىنىشتىسى سول، مۇنداي سوراقى جاعدايلار تەك قازاقستاندا عانا ەمەس ەكەنىن ءسىز جاقسى بىلەسىز، اعا. مىسالى، وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارى پاريجدە قۇرىلعان «شەكاراسىز رەپورتەرلەر» ۇيىمىنىڭ دەرەكتەرىنە نازار اۋدارساق، دامىعانى، دامۋشىسى بار مەملەكەتتەردىڭ باسىم بولىگىندە دەرلىك مۇنداي پروبلەمانىڭ بار ەكەنىن كورەمىز. قازىرگە دەيىن. دەسەك تە، مۇنداي جاعداي دامىعان مەملەكەتتەردە وتە-موتە سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي. ءجا، شەت ەلدى، بۇعان دەيىنگى دەرەكتەردى بىلاي قويىپ، بۇگىنگىنى، وزىمىزدەگى ماسەلە تۋراسىندا ايتالىق. ءسىز جاقسى بىلەسىز، اعا، 2011-2012 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندا تالاي جۋرناليسكە جازىقسىز جالا جابىلىپ، سوتقا سۇيرەلدى. تالاي ءتىلشى ءولىمشى ەتىپ سابالدى. قانشاسىنا قارۋ جۇمسالدى. بەيشارا جۋرناليستەر دە يتجاندى حالىق قوي. بەت-اۋزىن تاڭىپ الىپ قايتا جۇمىسقا شىعىپ كەتە بارادى. جۋرناليستەرگە جاسالعان قىسىمعا مىسال رەتىندە سەگىز جەردەن پىشاقتالىپ، ەكى رەت باسىنان تراۆماتيكالىق تاپانشامەن اتىلعان «ورال اپتالىعى» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى لۇقپان احمەدياروۆتى ايتساق جەتكىلىكتى. قۇداي ساقتاپ، ءدام-تۇزى تاۋسىلماعان ءتىلشى، ايتەۋىر، امان قالدى. جۇمىسىنا ورالىپ، وتكىر تاقىرىپتارعا قالام تەربەپ ءجۇر... ال، ەندى ءبىزدىڭ قوعامدا مۇنداي جاعدايلاردىڭ ءجيى ورىن الۋىنا نە سەبەپ؟ ءبىز باس قاتىرعان ماسەلە، جاۋابىن ىزدەگەن سۇراق وسى ەدى. ويلانا كەلە، اقىرى، ساۋالدىڭ جاۋابى تابىلعانداي بولدى. تابىلعانداي ەمەس-اۋ، تابىلدى. ناقتى، سەنىمدى تۇردە وسىلاي دەسەك قاتەلەسپەيمىز. جۋرناليستەردىڭ ومىرىنە قاۋىپ ءتوندىرىپ، تىپ-تىنىش جاتقان قوعامدى دۇرلىكتىرەتىن، وتكىر تاقىرىپتا ماقالا جازعان ءتىلشى دە، سول ءتىلشىنى اڭدىپ ءجۇرىپ قياناتقا قيعان قاراقشى-قانىشەرلەر دە ەمەس. جۋرناليستەرگە زاۋال بولىپ كەلەتىن بار كەسىر مەن كەساپات - جانردا ەكەن. ءيا، كادىمگى جۋرناليستيكا سالاسىنا ءتان جانر...

زەرتتەۋ الدە تەكسەرىم؟

«قازىرگى زامانعى جۋرناليستىك جانرلار». كاكەن اعا، بۇل ءوزىڭىز ءدارىس وقىعان ءپاننىڭ اتاۋى. ءدال وسى ساباقتا ءسىز ءبىزدى جۋرناليستيكا جانرلارىنىڭ قىر-سىرىمەن تانىستىردىڭىز. قازىردە دە بۇل ءپان بويىنشا الدىڭىزدا تالاي قاراكوز ءىنى-قارىنداستارىمىز ءسىزدى ىجداھاتتىلىقپەن تىڭداپ، لەكتسيا جازىپ وتىراتىنىنا كۇمانىمىز جوق. ال، ەندى جامانشىلىقتىڭ باستاۋى بولىپ جۇرگەن قاي جانر ەكەندىگى تۋراسىنداعى اڭگىمەگە كوشەيىك. بۇل - «جۋرناليستىك تەكسەرىم» جانرى. ءيا، ءيا، كادىمگى، قازاق ءتىلدى باق-تا «جۋرناليستىك زەرتتەۋ» دەپ اتالىپ جۇرگەن «جۋرناليستىك تەكسەرىلىم» جانرى. بۇل جانردىڭ «جازىعىنا» ونىڭ نە «بۇلدىرگەنىنە» توقتالماس بۇرىن «زەرتتەۋ» مەن «تەكسەرىم» تۋراسىندا ءوزىڭىز تۇسىندىرگەن ءدارىستى تاعى ءبىر قايتالاپ جىبەرگەن دۇرىس سەكىلدى. سەبەبى، بۇگىنگە دەيىن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگە كەيبىر وتاندىق باق «زەرتتەۋ» مەن «تەكسەرىلىمنىڭ» ارا جىگىن اجىراتا الماي جۇرگەن سىڭايلى. سونىمەن، سانامىزعا ءسىڭدىرىپ ايتقانىڭىز بويىنشا، «جۋرناليستىك زەرتتەۋ» (ورىس تىلىندە - «جۋرناليستكوە يسسلەدوۆانيە») جانرىنداعى ماقالا نەگىزىنەن تاريحتى اقتارىپ، مۇراعاتتىق دەرەكتەرگە سۇيەنىپ وتىرىپ، زەرتتەلىپ-زەردەلەنىپ جازىلادى. ال «جۋرناليستىك تەكسەرىم» (جۋرناليستكوە راسسلەدوۆانيە) تۇبىندە جەمقورلىق، زورلىق-زومبىلىق، الداۋ-ارباۋ سەكىلدى قىلمىستىق ەلەمەنتتەرى بار تاقىرىپتى قاۋزاپ جازۋدان تۋىندايدى. دەمەك، «جۋرناليستىك تەكسەرىم» جانرى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىلمىستى اشۋ بارىسىنداعى ءادىس-تاسىلدەرىن (دەتەكتيۆ جانرىنا ۇقساس) قولدانۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. دۇرىسى، جازىلادى. وكىنىشكە قاراي، قازاقستاندا بۇل جانرعا قالام تەربەيتىن ءتىلشى از. ونىڭ نەگىزگى ەكى سەبەبى بار. ءبىرىنشىسى، تەكسەرىلىمگە قۇرىلعان ماقالا جازۋعا مەملەكەتىك دەڭگەيدە جاعداي جاسالماعان. ياعني، قۇزىرلى مەكەمەلەر جۋرناليستەرمەن اقپارات بولىسۋگە قۇلىقسىز بولىپ كەلەدى. تۇبىندە شيكىلىگى بار دەرەكتەردى بەرمەك تۇگىلى ارنەنى سىلتاۋراتىپ، وسى جانردا ماقالا جازۋعا قۇلىق تانىتقان تىلشىمەن سويلەسۋدەن قاشادى. ال، دەرەك-دايەك بۇل جانردىڭ وزەگى ەكەنى بەلگىلى. ياكي، ناقتى دەرەكتەر بولماسا، بۇل تاقىرىپتا ماقالا جازۋ مۇمكىن ەمەس. ەكىنشىسى، قيىننان-قيىستىرىپ، ازەر دەگەندە شىنايى دەرەك پەن دەرەككوزىن تاۋىپ، ماقالا جازۋعا تىرىسقان ءتىلشىنى قانداي جاعداي كۇتىپ تۇرعانىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك... سوندىقتان، بۇل جانردا قالام تەربەۋگە ەكىنىڭ ءبىرى بارا بەرمەيدى... «جۋرناليستىك زەرتتەۋ» مەن «جۋرناليستىك تەكسەرىم» جانرلارى جايىندا ءسىز بەرگەن ءدارىس مىنە، وسىنداي-تىن.

كاكەن اعا، كوزىمە ماقتادى دەي كورمەڭىز، بىراق، ءسىز ءبىلىم-بىلىگىڭىزدىڭ ارقاسىندا جۋرناليستيكا سالاسىندا جۇرگەن تالاي جاقسى مەن جايساڭعا ءوز ماماندىعىنىڭ جاي-جاپسارىن تولىق تۇسىندىرە ءبىلدىڭىز. الايدا، «تاياقتىڭ ەكى ۇشى بار» دەمەكشى، بۇل جاقسىلىقتىڭ كەرى جاعى دا بار ەكەن. تەك، ايىپ ەتە كورمەڭىز، اعاسى. مەن تەك تۇيگەنىمدى عانا تىلگە تيەك ەتىپ وتىرمىن...

ولگەن جەرىم وسى ما؟

اعىلشىن جازۋشىسى ارتۋر كونان دويلدىڭ اتى-شۋلى شىعارماسى - «شەرلوك حولمس تۋرالى جازبالار» كىتابى. اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي كىتاپتىڭ باس كەيىپكەرى اتاقتى ىزكەسۋشى - شەرلوك حولمس. كىتاپ جەلىسى بويىنشا شەكسىز ءبىلىمىنىڭ، كريميناليستيكاداعى مول تاجىربيەسىنىڭ جانە جاعدايعا بايلانىستى ايلا-ءتاسىلدى ايرىقشا ءتيىمدى قولدانا بىلەتىنىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىز دەتەكتيۆ قولعا العان قىلمىس اشىلماي قويمايدى. مىنە، ءدال وسى باستى كەيىپكەر ءبىزدىڭ «جۋرناليستىك تەكسەرىم» جانرىنا دەگەن ماحابباتىمىزدى وياتتى. ەسىڭىزدە بولسا ول بىلاي باستالعان-تىن. بىزگە ءدارىس وقىپ تۇرىپ ءسىز شەرلوك حولمستىڭ قايىرشىلاردىڭ ءومىرىن زەرتتەۋ ءۇشىن رەداكتسيادان تاپسىرما العاننان كەيىن ءىز-ءتۇسسىز جوعالىپ كەتكەن لوندوندىق جۋرناليست تۋراسىندا ايتتىڭىز. قاتەلەسپەسەم، اڭگىمەنىڭ اتاۋى - «قويانجىرىق ادام». وسى اڭگىمەدە شەرلوك حولمس ءبىر ايدا تاباتىن جالاقىسى قايىرشىلاردىڭ بىرنەشە كۇندىك تابىسىمەن تەڭ ەكەنىن ءبىلىپ، اقىرىندا، قايىرشى بولىپ كەتكەن ءجۋرناليستى ىزدەپ تاباتىنى تۋراسىنداعى اڭگىمەنى دارىسكە ارقاۋ ەتتىڭىز. البەتتە، بۇل اڭگىمەنى جۋرناليستىك تەكسەرىلىم جانرىنىڭ تابيعاتىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ايتقانسىز. وسىدان باستاپ مەنىڭ «جۋرناليستىك تەكسەرىم» جانرىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم وياندى. ونى وزىڭىزگە ايتتىم دا. ءسويتىپ، سىزگە ءوزىمنىڭ قايىرشىنىڭ كەيپىنە ەنىپ، الماتىداعى قايىرشىلاردىڭ ءومىرىن زەرتتەگىم كەلەتىنىن ايتتىم. سونىمەن نە كەرەك، الدىمەن ا.ك.دويلدىڭ «شەرلوك حولمس جايىنداعى جازبالارىن» باستان-اياق وقىپ شىقتىم دا، ۇستىمە قايىرشىنىڭ كيىمىن كيىپ، بەتتى كوكالا ەتىپ بوياپ، كوك بازار، ورتالىق مەشىت، ساياحات اۆتوبەكەتىندە جۇرەتىن قايىرشىلاردىڭ اراسىندا ءبىر كۇن ءجۇرىپ كەلدىم. قايىرشىمىز دەگەنمەن، كوبىنىڭ كۇنىنە نەشە مىڭداپ اقشا تاباتىنىن، مەنى جاندارىنا وتىرعىزعىلارى كەلمەي، جاعامنان الىپ جۇلقىلاعانى، جاس-كارىسى قوسىلىپ مەنى قارعاپ-سىلەپ قۋعانى ماعان ءبىرتۇرلى قىزىقتى بولعان. ومىرلەرى قيىن عوي دەپ جۇرت ايايتىن ادامداردىڭ مەن اياماي تۇرعاندارىنا قاراپ تاڭقالعانىم دا ەسىمدە.

ايتپاقشى، قالتامدا «رەداكتسيا تاپسىرماسى بويىنشا قايىرشىلاردىڭ ءومىرىن زەرتتەپ ءجۇر» دەگەن اتىما جازىلعان گازەت رەداكتسياسىنان بەرىلگەن انىقتاما قاعازى دا بولدى. ءتىپتى، پوليتسيا الىپ كەتپەسى ءۇشىن مەنى سىرتتاي باقىلاۋ ءۇشىن قازىردە تانىمال تەلەجۇرگىزۋشى شاكىرتىڭىز داستان شىمىرباي دا ءجۇردى. ءبىز ول كەزدە ەكىنشى كۋرستىڭ ستۋدەنتى ەدىك. سوندىقتان، وسىنداي تاقىرىپقا ماقالا جازۋ وتە-موتە قىزىقتى بولعان-دى. سونىمەن، ايتەۋىر، تاڭنان كەشكە دەيىن قايىرشى-قاڭعىباستاردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، بار كورگەن-تۇيگەنىمدى وزىڭىزبەن اقىلداسا كەلە ماقالا ەتىپ جازدىم. وسىلايشا، «جۋرناليستىك تەكسەرىم» جانرىندا جازىلعان تىرناقالدى تۋىندىم سول كەزدە الماتى قالاسىندا شىعىپ تۇراتىن ءىىم-نە قاراستى «ساقشى» گازەتىنە «قايىرشىلىق ويىنى» دەگەن اتپەن باسىلدى. گازەت شىققان بويدا وزىڭىزگە بارىپ، سۇيىنشىگە 200 تەڭگە العانىم دا ءالى ەسىمدە، اعا. كەزىندە جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «كاكەننىڭ مىنا اڭگىمەسى ءۇشىن ءبىر ءۇيىر جىلقى بەرەر ەدىم» دەگەنىنە ءسىز قالاي قۋانساڭىز، ماقالامدى تالقىلاپ، كۋرستاستارىمنىڭ الدىندا ابىرويىمدى اسقاقتاتىپ، ماقتاعانىڭىزدا مەنىڭ دە ءدال سولاي توبەم كوككە ەكى ەلى جەتپەي قالعان-دى. وسى ماقتاۋلاردان كەيىن مەن كينودا كورسەتەتىن، اقپاراتقا جەتۋ جولىندا باسىن بايگەگە تىگەتىن ناعىز جۋرناليست بولۋعا بەلدى بەكەم بۋدىم. وسى ماقساتتا وزىمشە زەرتتەۋ-تەكسەرىممەن اينالىسىپ، بالگەرلەرگە باردىم، تۇنگى كلۋبتارداعى ءومىر جايىندا قالام تەربەگەن بولدىم. ءتارتىپ ساقشىلارىنا ەرىپ، تۇنگى رەيدتەرگە ءجيى شاعاتىندى شىعاردىم ت.س.س. ارينە، قوعامنىڭ ەڭ كەدەي، قاراپايىم توبى تۋراسىندا جازىلعان ماقالالار ءبىز ايتىپ وتىرعان جانردىڭ تالاپتارىنا سونشالىقتى جاۋاپ بەرمەيتىنى تۇسىنىكتى. «كوش جۇرە بارا تۇزەلەدى» دەمەكشى، ۋاقىت وتە كەلە اۋقىمدى تاقىرىپتارعا ءتىسىم باتاتىنىن سەزىنگەندەي بولدىم. ءسويتىپ، تاۋەلسىز تەلەارنالاردىڭ بىرىنە جۇمىسقا تۇرىپ، ادالدىق تانىتىپ جۇرگەن جانرعا قالام تەربەپ، سيۋجەتتەر جاساي باستادىم. اقىرىندا نە بولدى دەيسىز عوي، اعا. اقتاۋ قالاسىندا ءىسساپاردا جۇرگەن مەنى جانە قاسىمداعى وپەراتور جىگىتتى بەيسبول تاياعىمەن ساباپ، تراۆماتيكالىق تاپانشامەن اتىپ كەتتى. ءدال سول ساتتە كولىكتە وتىرعانمىن. شىعىپ ۇلگەرمەدىم. تەك ەسىك اشىلىپ، كولىك ىشىنە ەنىپ كەلە جاتقان تاپانشانى عانا كوردىم. كەزەنگەن قارۋدىڭ اتىلاتىنىن دا تەز ۇققاندايمىن. قۋىقتاي كولىكتىڭ الدىڭعى ورنىندا وتىرىپ، ارتقا اينالىپ ۇلگەرگەنىمشە بولعان جوق، گۇرس ەتىپ داۋىس شىقتى دا، ارتىنشا سارت ەتىپ ومىرتقا تۇسىمنان ءبىر وق ءتيدى. ويدان جۇيرىك ەشتەڭە جوق قوي، اعا. ءبىرنشى وق تيگەندە: «ولگەن جەرىم وسى ما؟» دەگەن وي باسىما ءبىرىنشى كەلدى. ال ەكىنشى وق اتىلىپ، جاۋىرىنعا كەلىپ قادالعاندا: «ادامدار ءوستىپ ولەدى ەكەن عوي...» دەگەن ويدىڭ قۇشاعىنا ەندىم. تراۆماتيكالىق قارۋدىڭ ەكى وعى مەنى ەسەڭگىرەتىپ تاستادى. ال مەن ونى كادىمگى، ادام ولتىرەتىن قورعاسىن وق دەپ توپشىلادىم. ءسويتىپ، قۇداي وڭداپ، قالىڭ كيىنىپ شىققانىمنىڭ ارقاسىندا ەكى مەتر قاشىقتىقتان اتىلعاننىڭ وزىندە سۇيەك سىندىراتىن قۋاتى بار تاپانشا وعىنان امان قالدىم... قاراقشىلاردىڭ ءبىزدى اڭدىپ ءجۇرىپ قاپىدا وسىلاي شابۋىلداۋىنىڭ سەبەبىن، اعا، ءسىز جاقسى بىلەسىز. ايتپايتىندى ايتىپ، جازبايتىندى جازعانبىز. ءسويتىپ، الدەكىمدەردىڭ الدىن كەسكەنبىز. باسقالاي بۇنى ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق، بىزگە قاراقشىلار سەندەردى توناۋعا كەلىپتى دەپ ءتۇسىندىردى. مىنە، اعا، «جۋرناليستىك تەكسەرىم» جانرىنىڭ جالماۋىزدىعى دەگەندە وسىنى ايتايىن دەگەن ەدىم. ءسويتىپ، ءاۋ، باستاعى بۇل جانرعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم باسىلعانداي بولدى. دۇرىسى، جانرعا دەگەن قۇرمەتىم بۇرىنعىسىنشا، تەك ءبىزدىڭ قوعامدا زەرتتەۋ-تەكسەرىممەن اينالىسىپ، ارامتەر بولۋدىڭ قاجەتى شامالى ەكەنىن ۇقتىم...

بالەسىنەن اۋلاق...

راس، كاكەن اعا، بۇل جانردىڭ «وڭاي شاعىلاتىن جاڭعاق» ەمەس ەكەنىن سوناۋ شاكىرت كەزىمىزدە ەسكەرتىپ ايتقانسىز. دەسەك تە، ءوز باسىنان وتكەرمەي، كوپ نارسەنى تۇسىنە بەرمەيتىن پەندەنىڭ ادەتى ەمەس پە؟! «جۋرناليستىك تەكسەرىم» جانرىنىڭ جالماۋىزدىعىن كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاعان سوڭ عانا ءبىلىپ جاتىرمىز. بۇعان دەيىن سوققىعا جىعىلعان، ءتىپتى، قازا بولعان جۋرناليستەردىڭ باسىم بولىگىنىڭ وقىس وقيعالارعا تاپ بولۋىنا ءدال وسى جانر كىنالى ەكەنىن اڭعارا قويماپپىز. تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ماماندىعىنا ادالدىق تانىتقان قانشا ءتىلشى قىسىم كورىپ، قانشاسى ومىردەن وزدى. وكىنىشكە قاراي، بۇل جامان ءۇردىس ءازىر توقتامايتىنى بايقالادى. مىسال كەلتىرە كەتەلىك. بيىلعى 1-ءشى قاڭتار مەن 31-ءشى مامىر ارالىعىندا قوعام بەلسەندىلەرى مەن جۋرناليستەرگە جاسالعان قىسىم تۋرالى «قادىر-قاسيەت» قوعامدىق بىرلەستىگى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ەكەن. ناتيجەسىندە، بەس ايدىڭ ىشىندە قازاقستاندا 32 جۋرناليسكە ءتۇرلى دەڭگەيدە قىسىم كورسەتىلگەنى بەلگىلى بولدى. ياعني، الداعى ۋاقىتتا دا «اڭداماي سويلەگەندەر اۋىرماي ولەدى». ەندەشە، اعا، «بالەدەن ماشايىق قاشىپ قۇتىلىپتى» دەگەندەي، جۋرناليست اتاۋلىعا زاۋال بولعان جالماۋىز جانردان ءجۇز جىلعا باس تارتايىق. «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا قازان» دەگەن. مۇمكىن، ءبىر عاسىردىڭ ىشىندە قوعام ءبىرشاما وزگەرىپ، باسپاسوزدە وزىنە قاراتىپ سىن ايتىلعان ادامدار ءتىلشىنى توپەگەننەن تۇك شىقپايتىنىن، ونىڭ ورنىنا جۋرناليستەر شۇيلىكككەن قاتەلىكتەردى بولدىرماۋدى ۇيرەنەتىن شىعار؟! ونىڭ ۇستىنە، قازاق جۋرناليستيكاسى بۇل جانرسىز-اق كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ءومىر ءسۇردى عوي. سول كەزدەگىدەي ءتيىپ-قاشىپ، بۇعىپ ءجۇرىپ كۇنەلتەرمىز. ەسەسىنە، ارىپتەستەرىمىز امان، باۋىرىمىز ءبۇتىن بولادى. ال، جانردان باس تارتقانىمىزدى جالپاق جۇرتقا جاريالاۋ ءۇشىن جاسى بار جاسامىسى بار بارلىق جۋرناليستەردىڭ باسىن قوسىپ، ارنايى دوڭگەلەك ۇستەلدەر ۇيىمداستىرايىق. ءباسپاسوز ءماسليحاتىن، بريفينگتەر وتكىزەيىك. جانردى جامانداپ كولەمدى-كولەمدى ماقالا جازايىق. ءتىپتى، قازاقستاندا جىلىنا ءبىر مارتە وتەتىن «مەديا فورۋمعا» بارىپ، الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلەتىن جۋرناليستەردىڭ الدىندا وسى ماسەلەنى كوتەرەيىك. امالدىڭ جوقتىعىنان جانردان ءجۇز جىلعا قول ۇزەتىنىمىزدى ايتايىق. مۇنداي پروبلەما بارلىق ەلدە بارىن ولار دا جاقسى بىلەدى. قولداۋلارى ءتيىس. قاجەت بولسا، وسى ويعا قوسىلاتىن وزگە ەلدىڭ تىلشىلەرىن دە قاتارىمىزعا تارتايىق. وسى رەتتە ءسىز جۋرناليستىك جانرلار جايىنداعى كىتاپتارىڭىزدى جۇرتتىڭ وقۋىنا تيىم سالىڭىز. بىزدىڭشە، وسىلاي جان-جاقتى ارەكەت ەتكەننەن كەيىن عانا جۋرناليست اتاۋلىعا قايعى-قاسىرەت سەپكەن جانردان باس تارتا الامىز. دۇرىسى وسى سەكىلدى. ءوز باسىم مۇنان باسقا تۋرا جول كورىپ تۇرعانىم جوق. بالەسىنەن اۋلاق... ال، سىزدىڭشە قالاي، اعا؟..

وركەن جويامەرگەن

«جانردا جازىق جوق، جۋرناليستيكادا جازىم كوپ»

نەمەسە وركەن جويامەرگەن شاكىرتىمە جاۋاپ حات

وركەن، اينالايىن، حال-جاعدايىڭ قالاي؟ استاناداعى تىرشىلىك شە؟.. مىناۋ - ساعان جازعان جاۋابىم. ەش جەرىنە قول تيگىزبەۋلەرىڭدى وتىنەمىن، شەتتەن كەلگەن ۇعىمدار مەن تەرمينولوگيانى ادەيى قولداندىم. ويىمدى ءدال بەرىپ تۇرعان سوڭ. شامامىز كەلگەنشە،  جالعان دۇنيەگە كۇلە قارايىق. ءۇي-ىشىڭە سالەم دە. كاكەن قامزين.

اسا قادىرلى وركەن! راسىن ايتسام، ءباسپاسوز بەتىنەن سەنىڭ  جولداۋ حاتىڭدى وقيمىن دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەگەن ەدى. دەسە دە سول حاتتىڭ ءدال وزىمە ارنالعانىنا ەش تاڭدانعانىم جوق. قازىرگى قازاق قوعامىن تانۋ جولىنداعى جاستىڭ، ءوسۋ ۇستىندەگى ءينديۆيدتىڭ، ازاماتتىق پوزيتسياسى مەن كوزقاراسى جەتىلگەن جاننىڭ تەوريا مەن پراكتيكا تۇتاستىعى مەن ارقيلىلىعى تۋرالى كۇندەردىڭ كۇنى «وسى قالاي؟» دەي باستايتىنى، الەۋمەتتىك قۇبىلىستاردى بەزبەندەۋگە بوي ۇراتىنى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. وسى سوقتىقپالى سوقپاقتا، ستۋدەنتتەر قاۋىمىنىڭ زەرتتەۋشىلىك، تالدامالىق، تەكسەرىمدىك پايىمى مەن قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ تراەكتورياسىندا ءبىزدىڭ دە ءىزىمىز قالعان ەكەن دەگەن توقتامعا كەلدىم. پايىمعا ەشكىم شەك قويا المايدى، ويلى ادام، تۇيسىگى مول جان قاشاندا كرەاتۋراعا قاۋىپتى. سونىڭ ءۇشىن بىزدەگى جاۋىردى جابا توقيتىندار كرەاتيۆتى تۇلعالارعا كورگەن جەردە جىلىۇشىراي سالەم بەرگەنىمەن، بىلاي شىعا بەرە تۇزاعىن قۇرا جۇرەتىنىن جاقسى بىلەمىن. ويتكەنى باعزى زامانداردان بەرى قاراي كەلە جاتقان اق پەن قارا، قاراۇزەتىندەر مەن قارابايىرلار ءداستۇرلى ايقاسىنىڭ سيۋجەتى وسى. وسىنداي جان الىسىپ، جان بەرىسكەن ارپالىستى كوركەمونەردەن تاماشالساڭ - ايىزىڭ قانادى، ءوز باسىڭنان وتكەرسەڭ - جانىڭ تۇرشىگەدى. كوركەم شىندىق پەن ءومىر شىندىعىنىڭ ايرىلىسار تۇسى دا، جۋرناليستيكا مەن ونەردىڭ ەنشى الىسار جەرى دە، مىنە،  وسى. جۋرناليستيكاداعى سىنشىل رەاليزم دە وسى تۇستان باستالادى. جالعان دۇنيەنىڭ قىسپاعىنا شىداي الماي تسيكۋتا ءىشىپ، و دۇنيەگە اتتانىپ جۇرە بەرگەن سوكراتتىڭ: «مەن دانەڭە بىلمەيتىنىمدى بىلەمىن. بىراق مەنىڭ بىلەتىنىم كوپشىلىكتەن كوش ىلگەرى»، - دەيتىنى بار.  قۇدايشىلىعىمدى ايتايىن،  ساعان ءوز مۇمكىندىمشە، الدى-ارتىما، وڭ مەن سولىما، زامان ديزاينىنا قارايلاي جاۋاپ بەرەيىن. قازاقتىڭ وقىعان بالاسى قاتپار-قاتپار لەكسيكانىڭ استارىندا نە جاتقانىن ابدەن تۇسىنۋگە بەك قاۋقارلى ەمەس پە. ايتپەسە: «جۋرناليستەردىڭ ومىرىنە قاۋىپ ءتوندىرىپ، تىپ-تىنىش جاتقان قوعامدى دۇرلىكتىرىپ، وتكىر تاقىرىپتا ماقالا جازعان ءتىلشى دە، سول ءتىلشىنى اڭدىپ ءجۇرىپ قياناتقا قيعان قاراقشى-قانىشەرلەر دە ەمەس. جۋرناليستەرگە زاۋال بولىپ كەلەتىن بار كەسىر مەن كەساپات جانردا ەكەن. ءيا جۋرناليستيكا سالاسىنا ءتان جانر...»، - دەپ قاۋىپ-قاتەرى مول جۋرناليستىك تەكسەرىم (جۋرناليستسكوە راسسلەدوۆانيە) جانرىنا بازىنا ايتىپ، ءارى قاراي: «اقتاۋ قالاسىندا ءىسساپاردا جۇرگەن مەنى جانە قاسىمداعى وپەراتور جىگىتتى بەيسبول تاياعىمەن ساباپ، تراۆماتيكالىق تاپانشامەن اتىپ كەتتى. قۋىقتاي كولىكتىڭ الدىڭعى ورنىندا وتىرىپ، ارتقا اينالىپ ۇلگەرگەنىمشە بولعان جوق، گۇرس ەتىپ داۋىس شىقتى دا، ارتىنشا سارت  ەتىپ ومىرتقا تۇسىمنان ءبىر وق ءتيدى. ويدان جۇيرىك ەشتەڭە جوق قوي، اعا. ءبىرىنشى وق تيگەندە: «ولگەن جەرىم وسى ما؟» - دەگەن وي باسىما ءبىرىنشى رەت كەلدى. ال ەكىنشى وق اتىلىپ، جاۋىرىنعا كەلىپ قادالعاندا; «ادامدار ءوستىپ ولەدى ەكەن عوي...» - دەگەن ويدىڭ قۇشاعىنا ەندىم. تراۆماتيكالىق قارۋدىڭ ەكى وعى مەنى ەسەڭگىرەتىپ تاستادى. ال مەن ونى كادىمگى ادام ولتىرەتىن قورعاسىن وق دەپ توپشىلادىم. ...قالىڭ كيىنىپ شىققانىمنىڭ ارقاسىندا ەكى مەتر قاشىقتىقتان اتىلعاننىڭ وزىندە سۇيەك سىندىراتىن قۋاتى بار تاپانشا وعىنان امان قالدىم»، - دەپ، مەنىڭ الدىما وسىناۋ توتەنشە وقيعانى رەپورتاجداعىداي جايىپ سالار ما ەدىڭ، جايىپ سالماس پا ەدىڭ. باسىڭنان وتكەن وسى جايلاردى ءىزى سۋىماي گازەتتەردەن وقىعاندا، راديوەفيردەن ەستىگەندە، تەلەەكراننان كورگەندە،  ستۋدەنتتەرىمىزدىڭ تاباندارىڭا كىرگەن شوگىر ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا قادالسىن دەپ جۇرگەن ۇستازدارىڭنىڭ بارلىعىنىڭ جانى شىرقىراپ كەتتى. راسىندا دا، پەرىشتەڭ قاققان ەكەن. ءتاۋبا دەلىك. بىراق جۋرناليستيكادا، ونىڭ ىشىندە تەكسەرىم مەن رەپورتاجدا ءتاۋبادان بۇرىن تاۋەكەل جۇرەدى. بۇرىنعى يۋگوسلاۆيادان، قاپ تاۋىنىڭ اينالاسىنان، اراب ەلدەرىندەگى ازاماتتىق سوعىستان تىكەلەي رەپورتاج جۇرگىزۋشىلەر كاسىبي مىندەتتەرىن، كەرەك دەسەڭىز، كاسىبي پارىزدارىن ادال اتقارۋدى كوزدەيدى. ارينە، ءبىز بۇل ارادا باسىن بايگەگە تىككەن جۋرناليستەردى مەملەكەت تاراپىنان ساياسي جانە قارجىلىق قولداۋدى، ولاردىڭ وتباسىن الەۋمەتتىك جاعىنان قامتاماسىز ەتۋدى دە ەستەن شىعارمايمىز. ەندەشە، جۋرناليستيكانىڭ بار بولمىس-ءبىتىمى «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق» ماكسيماسىنا كەلىپ تىرەلەدى.

وسىدان جيىرما جىل بۇرىن وشكەنىمىز جاندى، ولگەنىمىز ءتىرىلدى، قازاقتىڭ باسىنا باق قوندى، ەندى ادىلدىك، تەڭدىك، بوستاندىق انە-مىنە ورناي قالادى دەپ بوركىمىزدى اسپانعا اتتىق. ادىلدىك ەنەرگەتيكاسى قازاق دالاسىنا وزدىگىنەن جايىلادى دەگەن رومانتيزم بۋىنا جاپپاي ماس بولدىق. بىراق تاۋەلسىزدىك ءپرينتسيپى پلانەتارلىق تاۋەلدىلىككە، ءوزارا ىقپالداستىققا، گەوساياسي مۇددەلەرگە قارايلايدى ەكەن. ياعني بۇتكىل قازاق بۇكىلالەمدىك تارتىلىس زاڭىنا باعىنىشتى.

ءوزىڭ بىلەسىڭ، جاھانداعى بارلىق جاڭالىق، وزگەرىس، ءتىپتى ءارى-ءسارى بۇلعاقتاردىڭ ءوزى بالتالاساڭ بۇزىلمايتىن اقيحاتقا، ەلدىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن برەندكە كۇماندانا قاراۋدان باستالادى. ەسىڭدە شىعار، مەن سەندەرگە: «ءبىز اۋديتوريادا ادىلدىك، ادالدىق، ۇلتتىق نامىس تۋرالى ماكسيماليستىك سارىندا ءتىل بەزەيمىز، ال تيميريازەۆ كوشەسىنە اياق باسقاننان كەيىن تىرشىلىك رەاليزمى باستالادى»، - دەيتىنىم. سوندىقتان وسىنداي ساۋال كۇندەردىڭ-كۇنىندە الدىمنان شىعارىن ءوزىم دە سەزىپ جۇرگەنمىن. سەن ايتقان پروبلەمالاردىڭ بارلىعى كوپشىلىكتىڭ، جۋرناليست قاۋىمىنىڭ كوكەيىندە جۇرگەن تۇيتكىل عوي. بىراق باتىلىڭ جەتىپ سەن ايتتىڭ، سەن ءتىل قاتتىڭ. ول ساۋال جالعىز ماعان عانا قويىلىپ وتىرماعانىن جاقسى تۇسىنەمىن، ەپيستوليارلىق جانردىڭ زاڭدىلىعى «كەلىنىم ساعان ايتام، قىزىم سەن تىڭدا» ەمەس پە؟ ءوزىڭ تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان شەرتىكتەردىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىس، سان سالالى باسقارۋ تەتىگى، قوعامداعى قارىم-قاتىناس ماسەلەلەرىمەن ىشەك-قارنى ارالاسىپ جاتىر. بايقايمىن جىلىمشى، ەزبە جۋرناليستيكادان ابدەن جەرىگەن ەكەنسىڭ. جانىڭا دا، تانىڭە دە ابدەن باتقان-اۋ. بۇل - باتىلدىقتىڭ باسى دەپ تۇسىنەمىن، البەتتە، اياعى ەمەس. سۇلەيمەن پايعامبار جۇزىگىنىڭ سىرتىنداعى گرافيكا مەن ىشىندەگى جازۋدىڭ ماعىناسى جاقىن بولعانىمەن، فيلوسوفيالىق-پۋبليتسيستىك تانىمنىڭ ەكى دەڭگەيىن كورسەتپەي مە. سىرتىنداعى ويۋ:  «ءبارى دە وتەدى»، - دەپ جالپىلىق جاعدايعا قاراي يكەمدەي باستاسا، ىشىندەگى ءبادىز:  «بۇلدا وتەدى»، - دەپ ناقتىلىققا قاراي بەت بۇرادى. سوڭعىسى زامانعا دا، ادامعا دا قاراتا ايتىلعانىن جالپاق جۇرتتىڭ ءبارى دە بىلەدى.

قازاقتىڭ ارى دا، بارى دا - ۇلى اباي: «ادام دەگەن داڭقىم بار، ادام قىلماس حالقىم بار»، - دەپ بەكەر زارلاماعان-اۋ. ەلدەن وزۋ -  كوڭىلدى كوركەيتەدى، ساناڭدى جەلپىندىرەدى، الايدا حالىقتان بەزىپ، قاي بالقاننان بەرەكە تاباسىڭ؟ وسىعان توقتاساق، قازاق جۋرناليستيكاسى اعارتۋشىلىق قىزمەتىنىڭ جۇگى ءالى دە ءزىل-باتپان. جۋرناليستيكا - قوعامداعى باسەكەلەستىك سيپاتى ايقىن قۇبىلىس. وسى شىعارماشىلىق جارىس ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوز الدىندا وتەدى. ياعني كىمنىڭ كىم ەكەنىن حالىق باعالايدى. سوندىقتان قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ميسسياسى -  ءوز بويىندا بار باسەكەلەستىك قاسيەتىن الەۋمەتتىك الاڭعا شىعارۋ. شىنايى باسەكەلەستىكتە سايگۇلىكتەر عانا  سۋىرىلىپ شىعادى. ونىڭ ۇستىنە جۋرناليستيكا سىندى پاندە جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋ، ەل ءۇشىن، بولاشاق ءۇشىن قىزمەت ىستەۋ مىندەتى باسىم. جۇرتشىلىق الدىنا قانداي قۇندىلىقتاردى قورعاپ شىعاسىڭ؟ كەز كەلگەن جانردى پىشىندەۋدە ءبىز تاريحي شىندىق، ءومىر شىندىعى دەگەن كاتەگوريالارعا جۇگىنەمىز. شىندىقتىڭ تاريحيلىعى اراقاشىقتىق پرينتسيپىنە نەگىزدەلەدى، ياعني شىندىق كەيىپىندەگى ادىلدىك ءاماندا كەشىگىپ جۇرەدى.

ءبىز كەڭەس زامانىنىڭ يدەولوگيالىق زورلىق-زومبىلىعىن دا، سوتسياليستىك فورماتسيانىڭ ءتاپ-ءتاۋىر ونەگەسىن دە كورىپ وستىك. «قيسىق اينالار ەلىندە» كوركەم فيلمىندەگى ياگۋپوپ-77 دەگەن كەيىپكەرگە، «كاين ءحۇىىى» فيلمىندەگى كورول قىزمەتشىلەرىنە، «اليسا عاجايىپتار ەلىندە» ەرتەگىسىندەگى «چەم دالشە - ۆسە سترانشە ي سترانشە» دەگەن سوزدەرگە ءمان بەرە كۇلەتىنبىز.  «اعايىندى كارامازوۆتارداعى» يۆاننىڭ الەشاعا ءوز ۇستانىمىن بىلاي دەپ بىلدىرەتىنى دە  ءالى ەسىمىزدە: «پونيماەش لي تى ەتو، كوگدا مالەنكوە، سۋششەستۆو، ەششە نە ۋمەيۋششەە داجە وسمىسليت، چتو س نيم دەلاەتسيا، بەت سەبيا ۆ پودلوم مەستە، ۆ تەمنوتە ي ۆ حولودە، كروشەچنىم سۆويم كۋلاچكوم ۆ نادورۆاننۋيۋ گرۋدكۋ ي پلاچەت سۆويمي كروۆاۆىمي، نەزلوبيۆىمي، كروتكيمي سلەزكامي ك «بوجەنكە»، چتوبى توت زاششيتيل ەگو، - پونيماەش لي تى ەتۋ احينەيۋ، درۋگ موي ي برات موي، پوسلۋشنيك تى موي بوجي ي سميرەننىي، پونيماەش لي تى، دليا چەگو ەتا احينەيا تاك نۋجنا ي سوزدانا! بەز نەە، گوۆوريات، ي پروبىت بى نە موگ، چەلوۆەك نا زەملە، يبو نە پوزنال بى دوبرا ي زلا. دليا چەگو پوزناۆات ەتو چەرتوۆو دوبرو ي زلو، كوگدا ەتو ستولكو ستويت؟ دا ۆەس مير پوزنانيا نە ستويت توگدا ەتيح سلەزوك رەبەنوچكا ك «بوجەنكە»... پوكا ەششە ۆرەميا، سپەشۋ وگراديت سەبيا، ا پوتومۋ وت ۆىسشەي گارموني سوۆەرشەننو وتكازىۆايۋس. نە ستويت ونا سلەزينكي حوتيا بى ودنوگو تولكو توگو زامۋچەننوگو رەبەنكا، كوتورىي بيل سەبيا كۋلاچونكوم ۆ گرۋد ي موليلسيا ۆ زلوۆوننوي كونۋرە نەيسكۋپلەننىمي سلەزامي سۆويمي ك «بوجەنكە»!»  دانىشپان قالامگەردىڭ پىكىرىن ناقتىلاساق، الەم ۇيلەسىمدىلىگى ءسابيدىڭ كوز جاسىن قۇرعاتۋدان، جارلى-جاقىبايلاردى جارىلقاۋدان باستالادى.

مەنىڭشە، ادامزات وركەنيەتىندە جوعارى ماتەماتيكانىڭ تىلسىمدارى مەن فورمۋلالارىنان ارتىق ۇلى ۇلگى بار. ول ادامزات بالاسى تىرشىلىگىنىڭ شارتتى فورمۋلاسى: «اباي+ايگەرىم = ماحاببات». قوعامدىق قارىم-قاتىناس سپپۋتنيگى وسىنىڭ وربيتاسىندا اينالادى. سۇيىسپەنشىلىك پەن ماحابباتتان تۋىندايتىن ادەمىلىك، كوركەمدىك، سۇلۋلىق دەرەكتى جۋرناليستيكاعا دا جات ەمەس. ف.م. دوستوەۆسكيدىڭ «كەششە» رومانىندا ون سەگىز جاستاعى يپپوليت تەرەنتەۆ  جيىرما التى جاسار كنياز لەۆ نيكولاەۆيچ مىشكينگە:

« - پراۆدا، كنياز، چتو ۆى راز گوۆوريلي، چتو مير سپاسەت «كراسوتا»؟ گوسپودا، -   زاكريچال ون، گرومكو ۆسەم، - كنياز ۋتۆەرجداەت، چتو مير سپاسەت كراسوتا! ا يا ۋتۆەرجدايۋ، چتو ۋ نەگو وتتوگو تاكيە يگريۆىە مىسلي، چتو ون تەپەر ۆليۋبلەن. گوسپودا، كنياز ۆليۋبلەن; داۆەچا، تولكو چتو ون ۆوشەل، يا ۆ ەتوم ۋبەديلسيا. نە كراسنەيتە، كنياز، منە ۆاس جالكو ستانەت. كاكايا كراسوتا سپاسەت مير»، - دەپ سىلتىڭ قىلا ءتىل قاتادى. ال، مەنىڭ ويىمشا، ءدال قازىر الەمدى ھارامدىقتان تەك جۋرناليستيكا مەن جۋرناليستەر ارىلتادى، سانالى جاندار جايلاعان جۇمىر جەردى سەنت ەكزيۋپەريدىڭ كىشكەنە حانزاداسىنداي  جۋرناليستەر عانا تازارتادى.

ءبىزدىڭ زامانىمىز  الترۋيستەر مەن فيلانتروپتار زامانى ەمەس. دەگەنمەن ادامگەرشىلىك پەن ار-ۇيات ەسەپ-قيساپتان دا جوعارى تۇرعانى ابزال. وسى ارادا جۋرناليستيكانىڭ قوعامدى جاڭعىرتۋعا باعىتتالعان ەكى ءتاسىلىن ەسىڭە سالا كەتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىن. ءبىرىنشىسى - جاعىمدى مىسالدار، ونەگەلى ادامدار ارقىلى كوپشىلىكتى تاربيەلەۋ. ەكىنشىسى - مىنەۋ، سىناۋ ارقىلى قوعام كەم-كەتىگىن تۇزەۋ. بۇلاردى جاسامپاز جۋرناليستيكانىڭ قوس قاناتى دەيىكشى. وسى ەكەۋىنىڭ بالانسىنسىز ەشقانداي ۇيلەسىم دە، ەشقانداي گارمونيا دا بولمايدى. كوزى اشىق الەۋمەت وسى نازىك تەپە-تەڭدىككە باس-كوز بولۋى كەرەك. بىراق، ءبىر قىزىعى، اسىرا ماقتاپ قويعانى ءۇشىن سوققىعا جىعىلىپ، زارداپ-جاپا شەككەن نە شەنەۋنىكتى، نە ءجۋرناليستى كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىن. ءبارى تانىم دەڭگەيىنە بايلانىستى-اۋ، شاماسى. بيلىكتىڭ تانىم بيىگى، باسقارۋ مادەنيەتى جۋرناليستيكادان الاسا بولسا، قوعام اۆانگاردىنان تومەن جاتسا، تىرشىلىك گارمونياسى تاس-تالقان بولادى. «سوقىر دەسەڭ قۇنانبايدىڭ جاقتاستارىنىڭ قىرىنا ىلىگەسىڭ، تاز دەسەڭ ازناباي پارتياسى اشۋ شاقىرادى، كوسەمگە كوز الارتساڭ، ماركستىڭ جاماعايىن-جەكجاتتارى باقاناعا جارماسادى»  دەمەكشى...

جوعارى مارتەبەلى جۋرناليستيكا الدىندا، كونستيتۋتسيا الدىنداعىداي،  بيلىك باسىنداعىلار دا، قاراشالار دا تەڭ. دەموكراتيانىڭ، ەسەيگەن ەلدىڭ  سيپاتى - بالامالى پىكىرگە قۇلاق ءتۇرۋ، جارىسپالى ويدان ۇرىكپەۋ. جۋرناليستيكا ءوز ەڭبەگى ءۇشىن شەن-شەكپەن دامەتپەيدى. ولاردىڭ جالاقىسى دا ءماز ەمەس. باسپانا ىزدەپ، تەنتىرەپ جۇرگەن دە - سولار. الەۋمەتتىك ءسوزدىڭ بالى مەن زاپىرانىن، بۇقارالىق سيپاتى مەن دارالىق «مەنىن» كوكىرەگىنە توقىعان ادام عانا وسى كاسىپتىڭ ەتەگىنەن ۇستايدى. ول ءومىر بويى سودان قول ۇزبەيدى.

جۋرناليستيكا قازاق حالقىنىڭ رۋحاني پوتەنتسيالىن كوتەرۋگە قىزمەت ەتەدى. تالدامالى جۋرناليستيكاعا ءتانتى بولۋ، تامسانا سويلەۋ جات. اناليتيكا دەگەنىمىز - جاعىمدى تاجىريبەنىڭ ءتۇپ-تۇقيانىنا ءۇڭىلۋ، جاعىمسىزدىڭ بەتىن اشۋ، ءسويتىپ قوعام مودەرنيزاتسياسىنا ات سالىسۋ. مەن وسى رەتتە اقپاراتتىق-عىلىمي اينالىمعا «جاسامپازدىق پليۋراليزم» تەرمينىن ەنگىزگىم كەلەدى. البەتتە، جۋرناليستىك زەرتتەۋگە كابينەتتىك ستيل، تاريحي تانىم ءتان. ال جۋرناليستىك تەكسەرىم اعىمداعى قىلمىستىق ىستەردىڭ استارىنا ۇڭىلەدى، زاڭ ورگاندارىمەن پاراللەل ءىس-ارەكەت اتقارادى. ءارى قاراي كەتسەك، وسى رەتتە ماماندانۋ باعىتىندا جۋرناليستەرگە زاڭ نەگىزدەرىن تەرەڭدەتە وقىتقاننان ەش ۇتىلمايمىز. ونىڭ ۇستىنە بولاشاقتا جۋرناليستىك تەكسەرىممەن اينالسۋشىلارعا شىعىس جەكپە-جەك تاسىلدەرىن دە ۇيرەتۋ ارتىقتىق ەتپەس ەدى. باتىستىق تانىمنىڭ، باتىس مادەنيەتى ديكتاتۋراسىنىڭ  ىڭعايىنا جىعىلىپ بارا جاتقان قازىرگى جۋرناليستيكا كادرلارىن دايىنداۋ جۇيەسىنە دە جەدەل وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەت. بۇل كونتسەپتۋالدى ماسەلە بويىنشا مەن «تۇركىستان» (7.04.2011) جانە «قازاقستان-Zaman» (29.12.2011)  باسىلىمدارىندا ءوز پىكىرىمدى جەرىنە جەتكىزە بىلدىرگەن سياقتىمىن.

قازىرگى جۋرناليستيكانىڭ اتتەگەنايى - گازەت، جۋرنال بەتتەرىنەن، تەلەراديو حابارلارىنان قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن ۇشىراتا المايسىڭ. ولار بۇل دۇنيەدە جوق، ءتىپتى بولماعان دا سياقتى. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، ءبىر تاراپ جەتكەن جەرىمىزدى كوككە كوتەرىپ دارىپتەپ جاتسا، ەكىنشى جاق جەرمەن جەكسەن ەتىپ سۇمىرەيتىپ باعادى. مەنىڭ، توپشىلاۋىمشا، باسىلىم باسشىلارى دا بىرتەكتەس ماتەريالداردان ابدەن ءزاتتى، ابدەن ەرقاشتى بولعانعا ۇقسايدى. ادام دا جالىعادى. ۇشىنشىدەن، مونوستيل ورنىققان جەردە باسقا رايدا سويلەيتىندەر مودادان شىعىپ قالادى. ايتپەسە سەنەن كەيىن تەكسەرىم، تالدامالى رەپورتاج جانرلارىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەمىز دەپ، ۇلتتىق باسپاسوزدە ءوز ءىزىمىزدى قالدىرامىز دەپ بىلەك سىبانىپ شىققان شاكىرتتەرىمىز ارمان اۋباكىر، قانات ابىلقايىردىڭ ۇندەرى نەگە شىقپاي قالدى؟

قازاقستانداعى ورىس جۋرناليستەرىنە تاس اتسا، بۇكىل كيبەركەڭىستىك ۇلارداي شۋلاپ، الەمدىك ارنالار بوزداپ قويا بەرەر ەدى. بىزدە جاناشىرلىق، ءبىر-ءبىرىمىزدى قولداۋشىلىق جوقتىڭ قاسى. كەز كەلگەن قىلمىستىڭ استارىندا مادەنيەتسىزدىك، تاربيەسىزدىك، تەكسىزدىك جاتادى. تەكسىزدەردى  تەك تەكسىز عانا قولدايدى. ءبارىمىز دە - ءتىرى جانبىز، ارقايسىمىزدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىمىز، كۇيىنىشىمىز بەن ءسۇيىنىشىمىز بار. بىراق جۋرناليست قاۋمى باسقالاردان گورى سەرگەك، باسقالاردان گورى سەزىمتال، باسقالاردان گورى ادامياتتى. جىلاعان بالا، قول جايعان قارتتار، قازاقتىڭ ءتىلى مەن ءدىلى، تالان-تاراجعا تۇسكەن قارجى، بەرەكەسىزدىك پەن بەلسەندىلىك يمميتاتسياسى تۋرالى ءبىز ايتپاساق، كىم ايتادى؟ ويعا، تۇيسىككە، جانرلار قىزمەتىنە موراتوري جاريالاي المايسىڭ. كەزىندەامەريكا اقىنى ريچارد ەبەرحارد ء(بىز ونىڭ ءسوزىن برۋنو ياسەنسكيگە تەلىپ ءجۇرمىز)  بىلاي دەگەن: «جاۋلارىڭنان قورىقپا - ازار بولسا، ولار سەنى ءولتىرىپ تىنار. دوستارىڭنان قورىقپا - ازار بولسا، سەنى ساتىپ كەتەر. قورىقساڭ، قۇلىقسىزدان قورىق، تەك سولاردىڭ جاق اشپاي قالۋى سالدارىنان جەر بەتىن ساتقىندىق پەن ءولىم جايلايدى».

وسىنىڭ ءبارىن ءوزىمنىڭ دە ەسىمە ءتۇسىرىپ، سەنىڭ دە ەسىڭە سالىپ وتىرعانىم بىلايعى جۇرتقا  اقىلدى، بىلگىش وبرازىندا كورىنۋ ماقساتى ەمەس. امىسە جۇرەگىمنىڭ تۇكپىرىندە جۇرەتىن شاكىرتتەرىمنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ءۇمىت ارقالاعان جىلدارىڭدى، ۇمىتىلماس كۇندەرىڭدى، ءدارىس العان اۋديتورياڭدى، №5 جاتاقحاناداعى بازارلى شاقتارىڭدى ەسىڭە تۇسىرەيىن دەگەن ءبىر ويىم. ەكىنشى ويىم -  بۋىنىڭدى بەكىتۋ، تورىعۋدان، قامىعۋدان ارىلتۋ. تاريحي وپتيميزم جولىنا سالۋ.

كۇپىرلىك شىعار، بىراق راسى - سول، قاراپايىم حالىقتى قورعاۋ مىندەتىن جاساعان يەم جۋرناليستەردىڭ پەشەنەسىنە جازىپ قويعان. جۋرناليستيكا مەن جۋرناليستەر ەگويستىك مۇددەدەن ءاماندا ادا. ەستى ەل، ەستى بيلىك  راسشىل جۋرناليستيكاسىن دامىتادى. يدەال قوعام جوق. ونىڭ ءار ساتىسىنا سايكەس جۋرناليستيكانىڭ دا ءادىس-امالدارى وزگەرىپ وتىرادى. قازىرگى كەزدە، مەنىڭ ويىمشا، كوزسىز باتىرلىقتان گورى اقىلدى باتىلدىق كەرەك، باۋىرىم.

سالەممەن، وزىڭە قاشاندا تىلەكتەس جازۋشى اعاڭ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى - كاكەن قامزين.