***

Abay - qazaqtyng poetikalyq jәne әdeby tilin qalyptastyrdy. Óz sózimen aitqanda, jananyng basy (janalyq ashushy emes) boldy. Yaghni, ol sezinu, sezu - qúbylysyn, bilu, bilimdilik -  qasiyetimen ýndestirip, ózi últtyq túlghagha ainaldy. Sóitip, grekter ózderin Gomersiz, aghylshyndar ózderin Shekspirsiz, nemister ózderin Gyotesiz, orystar ózderin Pushkinsiz kóz aldyna elestete almaytynynday, Abay da qazaqtardyng ózderin, ózinsiz kóz aldyna keltire almaytynday jaghdaygha jetkizdi.

***

Abay Gyote, Pushkiyn, Lermontovtyng ólenderine qazaq «qanyn» qúiyp, assimilyasiyalap jiberdi. Óitkeni,  últtyng úly aqyny olardyng tuyndylaryn, olardyng ózderimen aqyndyq jarystyryp  audarghan  edi.

***

Poeziyada shyndyqqa qaraghanda,  aqiqatqa qol jetkizu qiyn. Abay soghan qol jetkizip, danyshpan aqyn atandy. Yaghni, aqyl-oydy poeziyagha kóterdi, sóitip, o qasiyetterdi sezim  atty qúbylyspen ýndestirip, últ aqyny atandy.

***

Abay eki qyzmetti qatar atqardy. Birinshi - әdeby tildi qalyptastyrsa, ekinshi - әdebiyetting ózin qalyptastyrdy. Oghan qosymsha, naghyz últ aqynynyng ghúmyryn keshti.

***

***

Abay - qazaqtyng poetikalyq jәne әdeby tilin qalyptastyrdy. Óz sózimen aitqanda, jananyng basy (janalyq ashushy emes) boldy. Yaghni, ol sezinu, sezu - qúbylysyn, bilu, bilimdilik -  qasiyetimen ýndestirip, ózi últtyq túlghagha ainaldy. Sóitip, grekter ózderin Gomersiz, aghylshyndar ózderin Shekspirsiz, nemister ózderin Gyotesiz, orystar ózderin Pushkinsiz kóz aldyna elestete almaytynynday, Abay da qazaqtardyng ózderin, ózinsiz kóz aldyna keltire almaytynday jaghdaygha jetkizdi.

***

Abay Gyote, Pushkiyn, Lermontovtyng ólenderine qazaq «qanyn» qúiyp, assimilyasiyalap jiberdi. Óitkeni,  últtyng úly aqyny olardyng tuyndylaryn, olardyng ózderimen aqyndyq jarystyryp  audarghan  edi.

***

Poeziyada shyndyqqa qaraghanda,  aqiqatqa qol jetkizu qiyn. Abay soghan qol jetkizip, danyshpan aqyn atandy. Yaghni, aqyl-oydy poeziyagha kóterdi, sóitip, o qasiyetterdi sezim  atty qúbylyspen ýndestirip, últ aqyny atandy.

***

Abay eki qyzmetti qatar atqardy. Birinshi - әdeby tildi qalyptastyrsa, ekinshi - әdebiyetting ózin qalyptastyrdy. Oghan qosymsha, naghyz últ aqynynyng ghúmyryn keshti.

***

Sezinu, sezu - tuabitti tabighy qúbylys, bilu, bilimdilik - jýre kele qalyptasatyn qasiyet. Jýrebitti qasiyet kele-kele búzyluy әbden mýmkin, al, tuabitti sezim, sezinu búzylmaydy. Bilu- bilimdilikting kórsetkishi, sezim, sezinu - qandyq-tektik kategoriya. Mәselege osy túrghydan kelgende,   Oljas adam retinde kóp biledi, aqyn retinde tildi de, ruhty  da sezinbeydi. Onday jannan últ janashyry shyghuy ekitalay.   Sonymen birge, onda bilim, bilu qasiyeti jetilgen. Ondaylardy kitaptan shyqqandar deydi. Kitapshyldyq ómirden órmey, oqyp-toqudan bastau alady. Búny aityp otyrghanym, bilimdilik pen sezimtaldyq-sezinu ýndesken tústan intellektualdy  poeziya órip, aqyn topyraghynyng qúnarlylyghyn kórsetedi.  Múnda ana tilinin, tuabitti boydaghy  dildin  alatyn  oryny erekshe. Abayda sonyng ekeui de jetilgen,  kemeldengen. Onyng «tolyq adam» bolatynynyng syry sonda.

***

Abay qazaq tilining poetikalyq zandylyqtaryna orys poeziyasy arqyly europalyq qan jýgirtip, ony ýndestik ýrdisimen logikalyq jәne kórkemdik jaghynan jetildirdi. Sóitip, qazaq poeziyasy últtyq til, obraz, muzyka  (TOM) ýndestigine boy aldyryp, aqyndarymyz suretkelik pen kórkemdikke qol jetkizdi. Yaghni, qazaqy qarabayyrlyq pen qaradýrsindikten әri jalang bayandaudan,  kópsózdilikten aryldy. Qazirgi keybir aqynsymaqtar, sol ýndestikti búzyp, ólendi haosqa, ystyghy kóterilgen balanyng sandyraghyna, yaghni, abstraksiyalyq qolgha da, sana-sezimge de túrghysyz etkendi bylay qoyghanda, prozaizmge ainaldyryp jiberdi. Sonyng birden bir kórinisi, «Qazaq әdebiyeti» (№27. 29.06.2012) gazetinde jaryq kórgen Yqylas Ojaydyn   toptama ólensymaghyndaghy qyzdyrma-qyzyl qarasózder jiyntyghy. Belgili bir yrghaqqa týsirilgen, basqasyn bylay qoyghanda, tipti, ólenge qoyar basty talaptardyng biri úiqastan ada, aqynsymaqtyng oidan-qyrdan qúrastyrghan (shabytsyz shatpaghy) qarasózderinen úly Abaydyn   «/Óleng - sózding patshasy, sóz sarasy, /Qiynnan qiystyrar er danasy./ Tilge jenil, jýrekke jyly tiyip,/ Tep-tegis júmyr kelsin ainalasy/»,  sosyn « /Syldyrlap ónkey kelisim, Tas búlaqtyng suynday/», degenining ózi týgili, týr-týsin de, mazmún-mәnin de tappaysyn. Jyraulyq ýlgimen qúrastyrylghan  «Qonyrdaghy» jyltyr, әr jerden bir tiyip qashyp kórinetin  shalys, shala úiqastar, kópirme kópsózdilik kónil qauzaydy. Men bilemin, onday aqynsymaqtar, ólenning yrghaqqa týskeninen basqa qasiyeti boyyna tuabitpegenin moyyndamau ýshin «Men óleng jazyp  otyrghanda úiqasqa qaramaymyn. Maghan mazmún, oy kerek» deydi. Búl aqtalu ghana. Áytpese, yrghaqqa týsirilgen qarasózder jiyntyghy shabyttyng emes, qarajúmystyn, yaghni, otyra qalyp «ólen» jazudyng kәsipqoygha tәn qasiyeti ghana. Dybys, sóz ben sóilem, til, obraz, muzyka (TOM) ýndestigin sezinbegen adam solay demeske amaly joq.  Búnday aqynsymaqtardyng jaqsy oqyrman bolyp qalghany әdebiyetke de, poeziyagha da әlde qayda paydaly.

***

Abay aqyldy poeziyagha kótergen birden bir aqyn. Aqyl men sezimdi ýndestiru kez kelgen aqynnyng peshenesine jazyla bermegen. Qadaghan, Qadyr Myrza  Áli de sonday aqyndar sanatyna jatady. Lirika men filosofiya ýndesken tústan danyshpandyq bastalady.

***

«Jas jýrek jayyp sausaghyn» Naghyz aqyn kórip, sezingen qúbylys. Al, ony poeziyalyq  kórkem, sazdy, obrazdy ( bir biri tolqynday qualap, dybystyq haostan arylghan «j» әripimen bastalghan sózder men sóilemder ýndestigi sonyng kórinisi)  dengeyge kóteru tuabitti shabyttyng shalqyghan túsy.

***

Abay poeziyasynda da, prozasynda da stilist (elikteushi emes) jәne kórkemsóz (hudojniyk) iyesi. Onyng әrbir sózi men sóilemi naqty, jinaqy, ainalasy júp-júmyr ( Óz sózi) kópsózdilik pen shashyranqylyqtan ada. Onda artyq ólen, artyq qarasóz joq.   Tәkeng kókem, Tәken Álimqúlov sonday jazushy edi. Jaqsy nәrsening júqpaly bolghany  qanday jaqsy.

***

Pushkin «Vot  Muza, rezvaya boltuniya» - dese, Abay «Ólen  shirkin ósekshi  júrtqa jayar» - deydi. Búl  úlylar  ýndestigi. Poeziyadaghy  reminissensiya degen osy.

***

Abay qazaq ólenining kókjiyegin keneytip, Ana tilimizding mol mýmkindigin  poetikalyq-intellektualdyq  poeziyada tolyq paydalandy.

***

Tildi mengeru  últtyq aqyndyqtyn  kórnisi  emes. Ol últtyq stihiyany, әdet-ghúryp, salt-dәstýr, sana-sezim, túrmys-tirshilik   kórinisterin  til,  obraz, muzykamen  (TOM) kómkerip, últtyq  naqyshta oqyrmangha  jetkize  bilu. Mysaly, Europalyq  ýrdiske  tәn «Japyraqtar qol soghyp túr» degen sana-sezimde emes, « Japyraqtar jamyrap túr» dep tolghaghan qazaqy oilau men kóruden órgen sana-sezimning kórinisi boluy kerek.  «Japyraqtyng jamyrau» qazaq  túrmys - saltyndaghy  qúbylys.  Qozy - laqtyn  jamyraghanyn  kóz aldynyzgha  keltirinizshi?  Bolmasa, sol Abaydaghy  «Lay sugha  may bitpes qoy ótkenge» , sonday-aq,  « Kónildin  jaylauynan  el ketken  be?» nemese «Kәri  qúdan  qys kelip, әlek saldy», «...bas iyzeymin shybyndap» degen  joldarda Tәken  kókem Álimqúlov aitqanday «últtyq dәstýrden tysqary» eshtene joq emes pe?  Mine, últtyq aqyn men últtyq ólennin  ýlgisi  osylarda  jatyr. Sol Tәken  kókem «Tamyrsyz ósimdik óspese,  tamyrsyz  pendenin  kitabi  bilimi  úzaqqa  barmaydy»  deydi. Búl sóz  Oljas,  Qabdiraqmanov,  Qodar, Daniyar  Áshimbaev,  Bolat Aihanov sekildilerge  qaratyp  aitylghanyna  esh daua  joq.

***

Aqyn  bolu  ýshin  prozaiyk  bolmau  kerek. Ekeuinin  arasynda  aluan-aluan ótkel bar.

***

Abaydy  týsinip  oqudyn  ózi  talant.

"Abay-aqparat"