امانحان ءالىمۇلى. ابايدى ءتۇسىنىپ وقۋدىڭ ءوزى تالانت.
***
اباي - قازاقتىڭ پوەتيكالىق جانە ادەبي ءتىلىن قالىپتاستىردى. ءوز سوزىمەن ايتقاندا، جاڭانىڭ باسى (جاڭالىق اشۋشى ەمەس) بولدى. ياعني، ول سەزىنۋ، سەزۋ - قۇبىلىسىن, ءبىلۋ، بىلىمدىلىك - قاسيەتىمەن ۇندەستىرىپ، ءوزى ۇلتتىق تۇلعاعا اينالدى. ءسويتىپ، گرەكتەر وزدەرىن گومەرسىز، اعىلشىندار وزدەرىن شەكسپيرسىز، نەمىستەر وزدەرىن گيوتەسىز، ورىستار وزدەرىن پۋشكينسىز كوز الدىنا ەلەستەتە المايتىنىنداي، اباي دا قازاقتاردىڭ وزدەرىن، ءوزىنسىز كوز الدىنا كەلتىرە المايتىنداي جاعدايعا جەتكىزدى.
***
اباي گيوتە، پۋشكين، لەرمونتوۆتىڭ ولەڭدەرىنە قازاق «قانىن» قۇيىپ، اسسيميلياتسيالاپ جىبەردى. ويتكەنى، ۇلتتىڭ ۇلى اقىنى ولاردىڭ تۋىندىلارىن، ولاردىڭ وزدەرىمەن اقىندىق جارىستىرىپ اۋدارعان ەدى.
***
پوەزيادا شىندىققا قاراعاندا، اقيقاتقا قول جەتكىزۋ قيىن. اباي سوعان قول جەتكىزىپ، دانىشپان اقىن اتاندى. ياعني، اقىل-ويدى پوەزياعا كوتەردى، ءسويتىپ، و قاسيەتتەردى سەزىم اتتى قۇبىلىسپەن ۇندەستىرىپ، ۇلت اقىنى اتاندى.
***
اباي ەكى قىزمەتتى قاتار اتقاردى. ءبىرىنشى - ادەبي ءتىلدى قالىپتاستىرسا، ەكىنشى - ادەبيەتتىڭ ءوزىن قالىپتاستىردى. وعان قوسىمشا، ناعىز ۇلت اقىنىنىڭ عۇمىرىن كەشتى.
***
***
اباي - قازاقتىڭ پوەتيكالىق جانە ادەبي ءتىلىن قالىپتاستىردى. ءوز سوزىمەن ايتقاندا، جاڭانىڭ باسى (جاڭالىق اشۋشى ەمەس) بولدى. ياعني، ول سەزىنۋ، سەزۋ - قۇبىلىسىن, ءبىلۋ، بىلىمدىلىك - قاسيەتىمەن ۇندەستىرىپ، ءوزى ۇلتتىق تۇلعاعا اينالدى. ءسويتىپ، گرەكتەر وزدەرىن گومەرسىز، اعىلشىندار وزدەرىن شەكسپيرسىز، نەمىستەر وزدەرىن گيوتەسىز، ورىستار وزدەرىن پۋشكينسىز كوز الدىنا ەلەستەتە المايتىنىنداي، اباي دا قازاقتاردىڭ وزدەرىن، ءوزىنسىز كوز الدىنا كەلتىرە المايتىنداي جاعدايعا جەتكىزدى.
***
اباي گيوتە، پۋشكين، لەرمونتوۆتىڭ ولەڭدەرىنە قازاق «قانىن» قۇيىپ، اسسيميلياتسيالاپ جىبەردى. ويتكەنى، ۇلتتىڭ ۇلى اقىنى ولاردىڭ تۋىندىلارىن، ولاردىڭ وزدەرىمەن اقىندىق جارىستىرىپ اۋدارعان ەدى.
***
پوەزيادا شىندىققا قاراعاندا، اقيقاتقا قول جەتكىزۋ قيىن. اباي سوعان قول جەتكىزىپ، دانىشپان اقىن اتاندى. ياعني، اقىل-ويدى پوەزياعا كوتەردى، ءسويتىپ، و قاسيەتتەردى سەزىم اتتى قۇبىلىسپەن ۇندەستىرىپ، ۇلت اقىنى اتاندى.
***
اباي ەكى قىزمەتتى قاتار اتقاردى. ءبىرىنشى - ادەبي ءتىلدى قالىپتاستىرسا، ەكىنشى - ادەبيەتتىڭ ءوزىن قالىپتاستىردى. وعان قوسىمشا، ناعىز ۇلت اقىنىنىڭ عۇمىرىن كەشتى.
***
سەزىنۋ، سەزۋ - ءتۋابىتتى تابيعي قۇبىلىس, ءبىلۋ، بىلىمدىلىك - جۇرە كەلە قالىپتاساتىن قاسيەت. جۇرەبىتتى قاسيەت كەلە-كەلە بۇزىلۋى ابدەن مۇمكىن، ال، ءتۋابىتتى سەزىم، سەزىنۋ بۇزىلمايدى. ءبىلۋ- بىلىمدىلىكتىڭ كورسەتكىشى، سەزىم، سەزىنۋ - قاندىق-تەكتىك كاتەگوريا. ماسەلەگە وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ولجاس ادام رەتىندە كوپ بىلەدى، اقىن رەتىندە ءتىلدى دە، رۋحتى دا سەزىنبەيدى. ونداي جاننان ۇلت جاناشىرى شىعۋى ەكىتالاي. سونىمەن بىرگە، وندا ءبىلىم، ءبىلۋ قاسيەتى جەتىلگەن. وندايلاردى كىتاپتان شىققاندار دەيدى. كىتاپشىلدىق ومىردەن ورمەي، وقىپ-توقۋدان باستاۋ الادى. بۇنى ايتىپ وتىرعانىم، بىلىمدىلىك پەن سەزىمتالدىق-سەزىنۋ ۇندەسكەن تۇستان ينتەللەكتۋالدى پوەزيا ءورىپ، اقىن توپىراعىنىڭ قۇنارلىلىعىن كورسەتەدى. مۇندا انا ءتىلىنىڭ، ءتۋابىتتى بويداعى ءدىلدىڭ الاتىن ورىنى ەرەكشە. ابايدا سونىڭ ەكەۋى دە جەتىلگەن، كەمەلدەنگەن. ونىڭ «تولىق ادام» بولاتىنىنىڭ سىرى سوندا.
***
اباي قازاق ءتىلىنىڭ پوەتيكالىق زاڭدىلىقتارىنا ورىس پوەزياسى ارقىلى ەۋروپالىق قان جۇگىرتىپ، ونى ۇندەستىك ۇردىسىمەن لوگيكالىق جانە كوركەمدىك جاعىنان جەتىلدىردى. ءسويتىپ، قازاق پوەزياسى ۇلتتىق ءتىل، وبراز، مۋزىكا (توم) ۇندەستىگىنە بوي الدىرىپ، اقىندارىمىز سۋرەتكەلىك پەن كوركەمدىككە قول جەتكىزدى. ياعني، قازاقى قارابايىرلىق پەن قارادۇرسىندىكتەن ءارى جالاڭ بايانداۋدان، كوپسوزدىلىكتەن ارىلدى. قازىرگى كەيبىر اقىنسىماقتار، سول ۇندەستىكتى بۇزىپ، ولەڭدى حاوسقا، ىستىعى كوتەرىلگەن بالانىڭ ساندىراعىنا، ياعني، ابستراكتسيالىق قولعا دا، سانا-سەزىمگە دە تۇرعىسىز ەتكەندى بىلاي قويعاندا، پروزايزمگە اينالدىرىپ جىبەردى. سونىڭ بىردەن ءبىر كورىنىسى، «قازاق ادەبيەتى» (№27. 29.06.2012) گازەتىندە جارىق كورگەن ىقىلاس وجايدىڭ توپتاما ولەڭسىماعىنداعى قىزدىرما-قىزىل قاراسوزدەر جيىنتىعى. بەلگىلى ءبىر ىرعاققا تۇسىرىلگەن، باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ءتىپتى، ولەڭگە قويار باستى تالاپتاردىڭ ءبىرى ۇيقاستان ادا، اقىنسىماقتىڭ ويدان-قىردان قۇراستىرعان (شابىتسىز شاتپاعى) قاراسوزدەرىنەن ۇلى ابايدىڭ «/ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى، /قيىننان قيىستىرار ەر داناسى./ تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،/ تەپ-تەگىس جۇمىر كەلسىن اينالاسى/»، سوسىن « /سىلدىرلاپ وڭكەي كەلىسىم، تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي/»، دەگەنىنىڭ ءوزى تۇگىلى، ءتۇر-ءتۇسىن دە، مازمۇن-ءمانىن دە تاپپايسىڭ. جىراۋلىق ۇلگىمەن قۇراستىرىلعان «قوڭىرداعى» جىلتىر، ءار جەردەن ءبىر ءتيىپ قاشىپ كورىنەتىن شالىس، شالا ۇيقاستار، كوپىرمە كوپسوزدىلىك كوڭىل قاۋزايدى. مەن بىلەمىن، ونداي اقىنسىماقتار، ولەڭنىڭ ىرعاققا تۇسكەنىنەن باسقا قاسيەتى بويىنا تۋابىتپەگەنىن مويىنداماۋ ءۇشىن «مەن ولەڭ جازىپ وتىرعاندا ۇيقاسقا قارامايمىن. ماعان مازمۇن، وي كەرەك» دەيدى. بۇل اقتالۋ عانا. ايتپەسە، ىرعاققا تۇسىرىلگەن قاراسوزدەر جيىنتىعى شابىتتىڭ ەمەس، قاراجۇمىستىڭ، ياعني، وتىرا قالىپ «ولەڭ» جازۋدىڭ كاسىپقويعا ءتان قاسيەتى عانا. دىبىس، ءسوز بەن سويلەم، ءتىل، وبراز، مۋزىكا (توم) ۇندەستىگىن سەزىنبەگەن ادام سولاي دەمەسكە امالى جوق. بۇنداي اقىنسىماقتاردىڭ جاقسى وقىرمان بولىپ قالعانى ادەبيەتكە دە، پوەزياعا دا الدە قايدا پايدالى.
***
اباي اقىلدى پوەزياعا كوتەرگەن بىردەن ءبىر اقىن. اقىل مەن سەزىمدى ۇندەستىرۋ كەز كەلگەن اقىننىڭ پەشەنەسىنە جازىلا بەرمەگەن. قاداعاڭ، قادىر مىرزا ءالى دە سونداي اقىندار ساناتىنا جاتادى. ليريكا مەن فيلوسوفيا ۇندەسكەن تۇستان دانىشپاندىق باستالادى.
***
«جاس جۇرەك جايىپ ساۋساعىن» ناعىز اقىن كورىپ، سەزىنگەن قۇبىلىس. ال، ونى پوەزيالىق كوركەم، سازدى، وبرازدى ( ءبىر ءبىرى تولقىنداي قۋالاپ، دىبىستىق حاوستان ارىلعان «ج» ارىپىمەن باستالعان سوزدەر مەن سويلەمدەر ۇندەستىگى سونىڭ كورىنىسى) دەڭگەيگە كوتەرۋ ءتۋابىتتى شابىتتىڭ شالقىعان تۇسى.
***
اباي پوەزياسىندا دا، پروزاسىندا دا ستيليست (ەلىكتەۋشى ەمەس) جانە كوركەمسوز (حۋدوجنيك) يەسى. ونىڭ ءاربىر ءسوزى مەن سويلەمى ناقتى، جيناقى، اينالاسى جۇپ-جۇمىر ( ءوز ءسوزى) كوپسوزدىلىك پەن شاشىراڭقىلىقتان ادا. وندا ارتىق ولەڭ، ارتىق قاراسوز جوق. تاكەڭ كوكەم، تاكەن الىمقۇلوۆ سونداي جازۋشى ەدى. جاقسى نارسەنىڭ جۇقپالى بولعانى قانداي جاقسى.
***
پۋشكين «ۆوت مۋزا، رەزۆايا بولتۋنيا» - دەسە، اباي «ولەڭ شىركىن وسەكشى جۇرتقا جايار» - دەيدى. بۇل ۇلىلار ۇندەستىگى. پوەزياداعى رەمينيستسەنتسيا دەگەن وسى.
***
اباي قازاق ولەڭىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، انا ءتىلىمىزدىڭ مول مۇمكىندىگىن پوەتيكالىق-ينتەللەكتۋالدىق پوەزيادا تولىق پايدالاندى.
***
ءتىلدى مەڭگەرۋ ۇلتتىق اقىندىقتىڭ كورنىسى ەمەس. ول ۇلتتىق ستيحيانى، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر، سانا-سەزىم، تۇرمىس-تىرشىلىك كورىنىستەرىن ءتىل، وبراز، مۋزىكامەن (توم) كومكەرىپ، ۇلتتىق ناقىشتا وقىرمانعا جەتكىزە ءبىلۋ. مىسالى، ەۋروپالىق ۇردىسكە ءتان «جاپىراقتار قول سوعىپ تۇر» دەگەن سانا-سەزىمدە ەمەس، « جاپىراقتار جامىراپ تۇر» دەپ تولعاعان قازاقى ويلاۋ مەن كورۋدەن ورگەن سانا-سەزىمنىڭ كورىنىسى بولۋى كەرەك. «جاپىراقتىڭ جامىراۋ» قازاق تۇرمىس - سالتىنداعى قۇبىلىس. قوزى - لاقتىڭ جامىراعانىن كوز الدىڭىزعا كەلتىرىڭىزشى؟ بولماسا، سول ابايداعى «لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە» ، سونداي-اق، « كوڭىلدىڭ جايلاۋىنان ەل كەتكەن بە؟» نەمەسە «كارى قۇداڭ قىس كەلىپ، الەك سالدى»، «...باس يزەيمىن شىبىنداپ» دەگەن جولداردا تاكەن كوكەم الىمقۇلوۆ ايتقانداي «ۇلتتىق داستۇردەن تىسقارى» ەشتەڭە جوق ەمەس پە؟ مىنە، ۇلتتىق اقىن مەن ۇلتتىق ولەڭنىڭ ۇلگىسى وسىلاردا جاتىر. سول تاكەن كوكەم «تامىرسىز وسىمدىك وسپەسە، تامىرسىز پەندەنىڭ كىتابي ءبىلىمى ۇزاققا بارمايدى» دەيدى. بۇل ءسوز ولجاس، قابدىراقمانوۆ، قودار، دانيار اشىمباەۆ، بولات ايۋحانوۆ سەكىلدىلەرگە قاراتىپ ايتىلعانىنا ەش داۋا جوق.
***
اقىن بولۋ ءۇشىن پروزايك بولماۋ كەرەك. ەكەۋىنىڭ اراسىندا الۋان-الۋان وتكەل بار.
***
ابايدى ءتۇسىنىپ وقۋدىڭ ءوزى تالانت.
"اباي-اقپارات"
