4

Osynshama qily da qiyametti tergeuding qorytyndysy retinde shygharylghan ýshtikting ýkimi Halel Dosmúhamedovting jer audarylyp barghan Voronej qalasynan 1934 jyly 28 nauryz kýni Sayasy bólimge qarata jazylghan ótinishinde tolyq qamtylghan. Onda:

«SSSR-ding OGPU kollegiyasyna Qazaqstannan jer audarylghan Dosmúhamedov Halel Dosmúhamedovichten ótinish.

4

Osynshama qily da qiyametti tergeuding qorytyndysy retinde shygharylghan ýshtikting ýkimi Halel Dosmúhamedovting jer audarylyp barghan Voronej qalasynan 1934 jyly 28 nauryz kýni Sayasy bólimge qarata jazylghan ótinishinde tolyq qamtylghan. Onda:

«SSSR-ding OGPU kollegiyasyna Qazaqstannan jer audarylghan Dosmúhamedov Halel Dosmúhamedovichten ótinish.

PP OGPU-ding Qazaqstandaghy kollegiyasynyng qaulysy boyynsha últshyldyqpen aiyptalyp, 1930 jyldyng 14-qyrkýieginen bastap 5 jylgha jer audarylghan edim. 33-jyly ókpe tuberkulezining ashyq týrimen auyrdym. Sonday-aq úsynylghan qújattarda kórsetilgenindey býkil denemdi duyldatatyn jýike qyshymasyna da úshyradym. Aurudyng sebebi - auyr júmys, aua rayynyng jaqpauy, túrmystyq nashar jaghday (tar jәne syz pәter, enbekaqynyng tamaqqa jetpeui). Men 5 adamnan túratyn ýiding jalghyz asyraushysymyn, әielim jәne 14-16 jastaghy 3 balam bar, onyng bireui tuberkulezben, ekinshisi tubotoksinasiyamen (?) auyrady. Qazirgi jaysyz jaghdaygha baylanysty mening ýi-ishimning ókpe tuberkulezin júqtyryp, taratu qaupi bar. Mening dertim barghan sayyn asqynyp, mendep barady. SChO (sanitarlyq emdeu bólimshesi - T.J.) aimaghyndaghy em ókpege qonbaydy. Maghan jyl sayyn birneshe ay boyy Qyrym men Kavkaz sanatoriylarynda emdelu qajet. Jer audarylushy retinde men onday mýmkindikten aiyrylghamyn. Múnday jaghdayda men ózimning júmys qabiletimdi ghana joyyp qoymaymyn, sonymen qatar men mýgedektikke úshyrasam, býkil janúyam asyraushysyz qalady. Jogharyda aitylghan jaghdaylardy eskere kelip SSSR-ding OGPU-ning kollegiyasynan meni bosatudy ne kesimdi merzimdi azaytudy ótinemin.

H.Dosmúhamedov. 28 nauryz, 1934 jyl.

Mekenjayym: Voronej qalasy, Veterinarnaya kóshesi, 13. Dәrigerlerding anyqtamasy qosa tirkelip otyr",- dep bayandalghan.

Áriyne, ótinishte kórsetilgen tilekting oryndalmaghany anyq. Dәriger bolghandyqtan da ózin ishten jegen qylqúrttyng qanshalyqty qaterli ekenin sezse de júqpaly dertten balasyn arashalay almaghanyna qatty qorlanghanyn, H.Dosmúhamedovting zaghip bop qalghan qyzy Qarashash apay qabyrghasy sógilip otyryp aityp edi. Kesimdi merzimi bitken song da Qazaqstannan qayyr bolmaytynyn bilip eline qaytpaghan. Densaulyq saqtau mekemesinde ambulatoriya mengerushisining orynbasary bolyp qyzmet istepti. Ójet minezdi qaysar qyzdyng qinalghanyn kórip túryp, odan әri qinaugha bizding de dәtimiz jetpep edi. Sol kezde aitylghan bir auyz sóz ózegimdi qazir de qaryp túrghanday kórinedi.

Semip bara jatqan ómirding sónip bara jatqan kýnin tynysh qarsy alugha da kenestik qastanshyqpaghyr jýie mýmkindik bermedi. 1938 jyly 26 shilde kýni taghy da tútqyngha alynyp, әueli Mәskeuge aparypty, odan Almatygha alyp kelipti.

Batys «Alashorda» tarihyn týbegeylep zerttegen Dәmetken Sýleymenovanyng maghlúmatyna sýiensek:

«1939 jyly 24 sәuirde әskery tribunaldyng ýkimimen atu jazasyna kesildi. 1939 jyly 19 tamyzda týrme auruhanasynda ókpe tuberkulezinen qaytys boldy - degen habar kelgen. Biraq búl derek tolyq anyqtalghan joq».

«Bir jangha eki kýimek әdilet pe?»,- dep Abay aitqanday, Halel Dosmúhamedúly da últy ýshin bir emes, eki ret kýiindi boldy.

Tura osynday taghdyr tauqymeti Jahansha Dosmúhamedovti de kýtip túrdy. Tergeu isining I tomynyng 990-betinde Voronej oblystyq Ishki ister basqarmasynyng bólim bastyghy Bulatov 1935 jyly 17-tamyz kýni tómendegidey sheshim shygharghan. Onda:

«Men, UVD UNKVD-ning I bólimining Voronej oblysy boyynsha bastyghy Bulatov - jer audarylyp kelgen, 1887 jyly tughan, bay semiyadan shyqqan, Dosmúhamedov Jahanshanyng ýstinen qozghalghan №3400 jeke isti qarap shyqtym.

Ol: 1) 21-jylgha deyin astyrtyn kontrrevolusiyalyq úiymgha qatysqany jәne úiym baghdarlamasyn jasap, oghan jana mýshe tartqany ýshin;

2) Últshyl úiymnyng jetekshisi retinde basmashylardyng bastyghymen baylanys jasaghany jәne 27-jyly Ádilev basqarghan bandylargha qoldau kórsetkeni ýshin;

3) 28-jyly Qazaqstandaghy jer sayasatyn búrmalaugha belsendi týrde qatysyp, sharuashylyghy tәrgige úshyraghan baylardy qoldaghany ýshin -

PP OGPU-ding qaulysymen RSFSR-din  QK-ning 58-10-11, 53 baptary boyynsha Qazaqstanda 20.IÝ. - 32 jyly týrmege qamalghan.

Kórsetilgen qylmystary boyynsha 5 jylgha konslagerge jer audarylghan, 30-jyldyng 31-qazanynan bastap esepteletin konslagerdegi kesimdi merzimi ayaqtaldy, biraq ta Qazaqstangha qaytqysy kelmeydi. Mәskeude júmys isteytin bauyry Makeshevting qasyna ornalasqysy keledi. Jahansha Dosmúhamedovting jer audarylugha kesilgen merzimining 35-jyly 31-qazanda ayaqtalatynyn jәne osy uaqyttyng ishinde eshqanday qylmystyq әreketining bayqalmaghanyn eskere otyryp, merzimi bitkennen keyin Jahansha Dosmúhamedovting ssylkadan bosatylatynyn habarlaymyn»,- dep jazylypty.

Voronejdik tergeushining mәlimetine qaraghanda alash azamattarynyng ýstinen qozghalghan qylmysty isting mazmúny mýldem ózgerip, J.Dosmúhamedov „basmashylardyng bastyghymen baylanys jasap", „bandynyng bastyghy Ádilevting ózin" qoldaghan bolyp shygha kelgen. Al tergeu isterinde J.Dosmúhamedovting D.Ádilevke mýldem qatysy joqtyghy kórsetilgen.

Sharasyz zorlyqqa qarsy túrar shama da joq edi. Eriksiz moyynsal boldy. Aydauda jýrip Voronej qalasyndaghy oqu oryndarynyng birinde dәris oqydy. Jahanshanyng ómirin zertteushi ghalym D.Sýleymenova:

«Dosmúhamedovting búdan keyingi taghdyry jóninde bir-birine qarama-qarsy keletin birneshe auyzeki derek bar. Bir mәlimetterge qaraghanda, jaza merzimin ótep kelgen song 1938 jyly qysta Mәskeudegi pәterinen qazaqstandyq eki qauipsizdik qyzmetkeri shúghyl alyp ketken. Endi bir derek boyynsha, bet-әlpetin ózgertip Qaraqalpaqstanda boy tasalap jýrip, Mәskeuge kelgen jerinde ústaldy-mys. Ýshinshi bir derekterde: ózining ýiinde sal bolyp jatqan kýiinde Mәskeu týrmesine әketilgeni aitylady. Osy derekting ishindegi ýshinshisi, yaghni, óz pәterinde sal bop jatqan jerinde tútqyndalghany qújattar negizinde anyqtaldy»,- dep dәiekteme jasaydy.

Búghan bizding de sәl ghana alyp-qosarymyz bar. Ol - jogharyda aitylghan Qarashash Halelqyzy Dosmúhamedovanyng әngimesi. Eluinshi-alpysynshy jyldardyng ózinde alash ardagerlerining pikirlerin jadynda saqtap, jatqa aityp jýretin, ózin solardyng ruhany múrageri retinde sezingen, úzaq jyldar boyy Qarashash Halelqyzymen birge istegen Seyitbek Núrhanov degdar:

«Biz Qarashashpen qyzmettes boldyq. Adal da turashyl adam edi. Sol kisi bizge әkesi Halel men naghashysy Jahansha turaly mynaday estelik aityp edi»,- dep ol derekti bizge berdi.

Qarashash Halelqyzy Dosmúhamedova: «Jahansha agha mening әkemdi jezde dep eseptep, ýnemi qaljyndap jýretin. Óitkeni mening sheshem Saghiranyng sýiegi tana taypasynyng ishindegi qaraqúnan bútaghynan edi. Al biz berish bolamyz. Jahanshanyng әieli Oliga Konstantinovna maghan: biz osynday alasapyran kýnning tuatynyn bildik. Sondyqtan da taghdyrdyng tәlkegine úshyraytyn balany ómirge әkeludi kerek dep tappadyq. Ol ústalatyn kýni demalys parkindegi qazaqtargha qatysty әldebir sharagha bardy. Men qarsy bolyp edim, kónbedi. Kelgen son: bireulerding qabaghy maghan únamady. Bir qater jaqyn siyaqty,- dedi. Sol kýni týnde ústap әketti,- degeni esimde».

Búl da jogharydaghy ýsh boljamnyng biri retinde ómir sýruge qaqy bar derek. Al Jahanshanyng Zayyby Oliga Konstantinovna Kolossovskayanyng taghdyrynan da beyhabarmyz. Tek onyng әpkesi Nadejda Konstantinovna Kolossovskaya - Túrar Rysqúlovtyng jamaghaty bolghandyghy, keyin ajyrasyp ketkeni ghana qaperimizde bar. Tughan aghasy Ghabbas Dosmúhamedov (1868-1930) te sayasy jýiening qúrbany bolypty. Dosmúhamedting túqymynan taraghan Jahanshanyng Unzila Núghymanqyzy, Biysenghaly Quanyshәliyev atty belnemereleri bar ekendigine júbanysh etemiz:

"Bizding maqsatymyz - el biyleudi, halyqtyng óz qolyna beru, qazaq halqy avtonomiyagha ie bolyp, aldaghy uaqytta taghdyryn óz qolyna alady. Qalyng qazaqty ayausyz qanaghan patsha ornynan týsti. Endigi jerde qazaqty - elding túrmysyn, tilin, minez-qúlqyn, әdet-ghúrpyn biletinder ghana basqarady. Osyghan baylanysty qalay bolghanda da biz Reseyden avtonomiya alugha tiyistimiz",- dep armandaghan Alashtyng aqiyghynyng biri - Jahansha Dosmúhamedovting mandayyna osynday taghdyr búiyrypty.

Jazmyshtyng búiryghy solay bolsa, amal bar ma?!. Átten! Átten!!. Átten, aghalar-ay! Sizder úiytqan tәuelsizdikting tәtti dәmin, endi mine, biz tatyp otyrmyz.

(Jalghasy bar)

"Abay-aqparat"