4

وسىنشاما قيلى دا قيامەتتى تەرگەۋدىڭ قورىتىندىسى رەتىندە شىعارىلعان ۇشتىكتىڭ ۇكىمى حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ جەر اۋدارىلىپ بارعان ۆورونەج قالاسىنان 1934 جىلى 28 ناۋرىز كۇنى ساياسي بولىمگە قاراتا جازىلعان وتىنىشىندە تولىق قامتىلعان. وندا:

«سسسر-ءدىڭ وگپۋ كوللەگياسىنا قازاقستاننان جەر اۋدارىلعان دوسمۇحامەدوۆ حالەل دوسمۇحامەدوۆيچتەن ءوتىنىش.

4

وسىنشاما قيلى دا قيامەتتى تەرگەۋدىڭ قورىتىندىسى رەتىندە شىعارىلعان ۇشتىكتىڭ ۇكىمى حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ جەر اۋدارىلىپ بارعان ۆورونەج قالاسىنان 1934 جىلى 28 ناۋرىز كۇنى ساياسي بولىمگە قاراتا جازىلعان وتىنىشىندە تولىق قامتىلعان. وندا:

«سسسر-ءدىڭ وگپۋ كوللەگياسىنا قازاقستاننان جەر اۋدارىلعان دوسمۇحامەدوۆ حالەل دوسمۇحامەدوۆيچتەن ءوتىنىش.

پپ وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى كوللەگياسىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا ۇلتشىلدىقپەن ايىپتالىپ، 1930 جىلدىڭ 14-قىركۇيەگىنەن باستاپ 5 جىلعا جەر اۋدارىلعان ەدىم. 33-جىلى وكپە تۋبەركۋلەزىنىڭ اشىق تۇرىمەن اۋىردىم. سونداي-اق ۇسىنىلعان قۇجاتتاردا كورسەتىلگەنىندەي بۇكىل دەنەمدى دۋىلداتاتىن جۇيكە قىشىماسىنا دا ۇشىرادىم. اۋرۋدىڭ سەبەبى - اۋىر جۇمىس، اۋا رايىنىڭ جاقپاۋى، تۇرمىستىق ناشار جاعداي (تار جانە سىز پاتەر، ەڭبەكاقىنىڭ تاماققا جەتپەۋى). مەن 5 ادامنان تۇراتىن ءۇيدىڭ جالعىز اسىراۋشىسىمىن، ايەلىم جانە 14-16 جاستاعى 3 بالام بار، ونىڭ بىرەۋى تۋبەركۋلەزبەن، ەكىنشىسى تۋبوتوكسيناتسيامەن (؟) اۋىرادى. قازىرگى جايسىز جاعدايعا بايلانىستى مەنىڭ ءۇي-ءىشىمنىڭ وكپە تۋبەركۋلەزىن جۇقتىرىپ، تاراتۋ قاۋپى بار. مەنىڭ دەرتىم بارعان سايىن اسقىنىپ، مەڭدەپ بارادى. سچو (سانيتارلىق ەمدەۋ بولىمشەسى - ت.ج.) ايماعىنداعى ەم وكپەگە قونبايدى. ماعان جىل سايىن بىرنەشە اي بويى قىرىم مەن كاۆكاز ساناتوريلارىندا ەمدەلۋ قاجەت. جەر اۋدارىلۋشى رەتىندە مەن ونداي مۇمكىندىكتەن ايىرىلعامىن. مۇنداي جاعدايدا مەن ءوزىمنىڭ جۇمىس قابىلەتىمدى عانا جويىپ قويمايمىن، سونىمەن قاتار مەن مۇگەدەكتىككە ۇشىراسام، بۇكىل جانۇيام اسىراۋشىسىز قالادى. جوعارىدا ايتىلعان جاعدايلاردى ەسكەرە كەلىپ سسسر-ءدىڭ وگپۋ-ءنىڭ كوللەگياسىنان مەنى بوساتۋدى نە كەسىمدى مەرزىمدى ازايتۋدى وتىنەمىن.

ح.دوسمۇحامەدوۆ. 28 ناۋرىز، 1934 جىل.

مەكەنجايىم: ۆورونەج قالاسى، ۆەتەرينارنايا كوشەسى، 13. دارىگەرلەردىڭ انىقتاماسى قوسا تىركەلىپ وتىر",- دەپ باياندالعان.

ارينە، وتىنىشتە كورسەتىلگەن تىلەكتىڭ ورىندالماعانى انىق. دارىگەر بولعاندىقتان دا ءوزىن ىشتەن جەگەن قىلقۇرتتىڭ قانشالىقتى قاتەرلى ەكەنىن سەزسە دە جۇقپالى دەرتتەن بالاسىن اراشالاي الماعانىنا قاتتى قورلانعانىن، ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ زاعيپ بوپ قالعان قىزى قاراشاش اپاي قابىرعاسى سوگىلىپ وتىرىپ ايتىپ ەدى. كەسىمدى مەرزىمى بىتكەن سوڭ دا قازاقستاننان قايىر بولمايتىنىن ءبىلىپ ەلىنە قايتپاعان. دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەسىندە امبۋلاتوريا مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت ىستەپتى. وجەت مىنەزدى قايسار قىزدىڭ قينالعانىن كورىپ تۇرىپ، ودان ءارى قيناۋعا ءبىزدىڭ دە ءداتىمىز جەتپەپ ەدى. سول كەزدە ايتىلعان ءبىر اۋىز ءسوز وزەگىمدى قازىر دە قارىپ تۇرعانداي كورىنەدى.

سەمىپ بارا جاتقان ءومىردىڭ ءسونىپ بارا جاتقان كۇنىن تىنىش قارسى الۋعا دا كەڭەستىك قاستانشىقپاعىر جۇيە مۇمكىندىك بەرمەدى. 1938 جىلى 26 شىلدە كۇنى تاعى دا تۇتقىنعا الىنىپ، اۋەلى ماسكەۋگە اپارىپتى، ودان الماتىعا الىپ كەلىپتى.

باتىس «الاشوردا» تاريحىن تۇبەگەيلەپ زەرتتەگەن دامەتكەن سۇلەيمەنوۆانىڭ ماعلۇماتىنا سۇيەنسەك:

«1939 جىلى 24 ساۋىردە اسكەري تريبۋنالدىڭ ۇكىمىمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. 1939 جىلى 19 تامىزدا تۇرمە اۋرۋحاناسىندا وكپە تۋبەركۋلەزىنەن قايتىس بولدى - دەگەن حابار كەلگەن. بىراق بۇل دەرەك تولىق انىقتالعان جوق».

«ءبىر جانعا ەكى كۇيمەك ادىلەت پە؟»،- دەپ اباي ايتقانداي، حالەل دوسمۇحامەدۇلى دا ۇلتى ءۇشىن ءبىر ەمەس، ەكى رەت كۇيىندى بولدى.

تۋرا وسىنداي تاعدىر تاۋقىمەتى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتى دە كۇتىپ تۇردى. تەرگەۋ ءىسىنىڭ ءى تومىنىڭ 990-بەتىندە ۆورونەج وبلىستىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ ءبولىم باستىعى بۋلاتوۆ 1935 جىلى 17-تامىز كۇنى تومەندەگىدەي شەشىم شىعارعان. وندا:

«مەن، ۋۆد ۋنكۆد-ءنىڭ ءى ءبولىمىنىڭ ۆورونەج وبلىسى بويىنشا باستىعى بۋلاتوۆ - جەر اۋدارىلىپ كەلگەن، 1887 جىلى تۋعان، باي سەميادان شىققان، دوسمۇحامەدوۆ جاھانشانىڭ ۇستىنەن قوزعالعان №3400 جەكە ءىستى قاراپ شىقتىم.

ول: 1) 21-جىلعا دەيىن استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمعا قاتىسقانى جانە ۇيىم باعدارلاماسىن جاساپ، وعان جاڭا مۇشە تارتقانى ءۇشىن;

2) ۇلتشىل ۇيىمنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە باسماشىلاردىڭ باستىعىمەن بايلانىس جاساعانى جانە 27-جىلى ادىلەۆ باسقارعان باندىلارعا قولداۋ كورسەتكەنى ءۇشىن;

3) 28-جىلى قازاقستانداعى جەر ساياساتىن بۇرمالاۋعا بەلسەندى تۇردە قاتىسىپ، شارۋاشىلىعى تارگىگە ۇشىراعان بايلاردى قولداعانى ءۇشىن -

پپ وگپۋ-ءدىڭ قاۋلىسىمەن رسفسر-ءدىڭ  قك-ءنىڭ 58-10-11, 53 باپتارى بويىنشا قازاقستاندا 20.ءىۇ. - 32 جىلى تۇرمەگە قامالعان.

كورسەتىلگەن قىلمىستارى بويىنشا 5 جىلعا كونتسلاگەرگە جەر اۋدارىلعان، 30-جىلدىڭ 31-قازانىنان باستاپ ەسەپتەلەتىن كونتسلاگەردەگى كەسىمدى مەرزىمى اياقتالدى، بىراق تا قازاقستانعا قايتقىسى كەلمەيدى. ماسكەۋدە جۇمىس ىستەيتىن باۋىرى ماكەشەۆتىڭ قاسىنا ورنالاسقىسى كەلەدى. جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ جەر اۋدارىلۋعا كەسىلگەن مەرزىمىنىڭ 35-جىلى 31-قازاندا اياقتالاتىنىن جانە وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەشقانداي قىلمىستىق ارەكەتىنىڭ بايقالماعانىن ەسكەرە وتىرىپ، مەرزىمى بىتكەننەن كەيىن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ سسىلكادان بوساتىلاتىنىن حابارلايمىن»،- دەپ جازىلىپتى.

ۆورونەجدىك تەرگەۋشىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا الاش ازاماتتارىنىڭ ۇستىنەن قوزعالعان قىلمىستى ءىستىڭ مازمۇنى مۇلدەم وزگەرىپ، ج.دوسمۇحامەدوۆ „باسماشىلاردىڭ باستىعىمەن بايلانىس جاساپ", „باندىنىڭ باستىعى ادىلەۆتىڭ ءوزىن" قولداعان بولىپ شىعا كەلگەن. ال تەرگەۋ ىستەرىندە ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ د.ادىلەۆكە مۇلدەم قاتىسى جوقتىعى كورسەتىلگەن.

شاراسىز زورلىققا قارسى تۇرار شاما دا جوق ەدى. ەرىكسىز مويىنسال بولدى. ايداۋدا ءجۇرىپ ۆورونەج قالاسىنداعى وقۋ ورىندارىنىڭ بىرىندە ءدارىس وقىدى. جاھانشانىڭ ءومىرىن زەرتتەۋشى عالىم د.سۇلەيمەنوۆا:

«دوسمۇحامەدوۆتىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىرى جونىندە ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى كەلەتىن بىرنەشە اۋىزەكى دەرەك بار. ءبىر مالىمەتتەرگە قاراعاندا، جازا مەرزىمىن وتەپ كەلگەن سوڭ 1938 جىلى قىستا ماسكەۋدەگى پاتەرىنەن قازاقستاندىق ەكى قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرى شۇعىل الىپ كەتكەن. ەندى ءبىر دەرەك بويىنشا، بەت-الپەتىن وزگەرتىپ قاراقالپاقستاندا بوي تاسالاپ ءجۇرىپ، ماسكەۋگە كەلگەن جەرىندە ۇستالدى-مىس. ءۇشىنشى ءبىر دەرەكتەردە: ءوزىنىڭ ۇيىندە سال بولىپ جاتقان كۇيىندە ماسكەۋ تۇرمەسىنە اكەتىلگەنى ايتىلادى. وسى دەرەكتىڭ ىشىندەگى ءۇشىنشىسى، ياعني، ءوز پاتەرىندە سال بوپ جاتقان جەرىندە تۇتقىندالعانى قۇجاتتار نەگىزىندە انىقتالدى»,- دەپ دايەكتەمە جاسايدى.

بۇعان ءبىزدىڭ دە ءسال عانا الىپ-قوسارىمىز بار. ول - جوعارىدا ايتىلعان قاراشاش حالەلقىزى دوسمۇحامەدوۆانىڭ اڭگىمەسى. ەلۋىنشى-الپىسىنشى جىلداردىڭ وزىندە الاش ارداگەرلەرىنىڭ پىكىرلەرىن جادىندا ساقتاپ، جاتقا ايتىپ جۇرەتىن، ءوزىن سولاردىڭ رۋحاني مۇراگەرى رەتىندە سەزىنگەن، ۇزاق جىلدار بويى قاراشاش حالەلقىزىمەن بىرگە ىستەگەن سەيىتبەك نۇرحانوۆ دەگدار:

«ءبىز قاراشاشپەن قىزمەتتەس بولدىق. ادال دا تۋراشىل ادام ەدى. سول كىسى بىزگە اكەسى حالەل مەن ناعاشىسى جاھانشا تۋرالى مىناداي ەستەلىك ايتىپ ەدى»,- دەپ ول دەرەكتى بىزگە بەردى.

قاراشاش حالەلقىزى دوسمۇحامەدوۆا: «جاھانشا اعا مەنىڭ اكەمدى جەزدە دەپ ەسەپتەپ، ۇنەمى قالجىڭداپ جۇرەتىن. ويتكەنى مەنىڭ شەشەم ساعيرانىڭ سۇيەگى تانا تايپاسىنىڭ ىشىندەگى قاراقۇنان بۇتاعىنان ەدى. ال ءبىز بەرىش بولامىز. جاھانشانىڭ ايەلى ولگا كونستانتينوۆنا ماعان: ءبىز وسىنداي الاساپىران كۇننىڭ تۋاتىنىن بىلدىك. سوندىقتان دا تاعدىردىڭ تالكەگىنە ۇشىرايتىن بالانى ومىرگە اكەلۋدى كەرەك دەپ تاپپادىق. ول ۇستالاتىن كءۇءنى دەمالىس پاركىندەگى قازاقتارعا قاتىستى الدەبىر شاراعا باردى. مەن قارسى بولىپ ەدىم، كونبەدى. كەلگەن سوڭ: بىرەۋلەردىڭ قاباعى ماعان ۇنامادى. ءبىر قاتەر جاقىن سياقتى،- دەدى. سول كۇنى تۇندە ۇستاپ اكەتتى،- دەگەنى ەسىمدە».

بۇل دا جوعارىداعى ءۇش بولجامنىڭ ءبىرى رەتىندە ءومىر سۇرۋگە قاقى بار دەرەك. ال جاھانشانىڭ زايىبى ولگا كونستانتينوۆنا كولوسسوۆسكايانىڭ تاعدىرىنان دا بەيحابارمىز. تەك ونىڭ اپكەسى نادەجدا كونستانتينوۆنا كولوسسوۆسكايا - تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ جاماعاتى بولعاندىعى، كەيىن اجىراسىپ كەتكەنى عانا قاپەرىمىزدە بار. تۋعان اعاسى عابباس دوسمۇحامەدوۆ (1868-1930) تە ساياسي جۇيەنىڭ قۇربانى بولىپتى. دوسمۇحامەدتىڭ تۇقىمىنان تاراعان جاھانشانىڭ ۋنزيلا نۇعىمانقىزى، بيسەنعالي قۋانىشاليەۆ اتتى بەلنەمەرەلەرى بار ەكەندىگىنە جۇبانىش ەتەمىز:

ء"بىزدىڭ ماقساتىمىز - ەل بيلەۋدى، حالىقتىڭ ءوز قولىنا بەرۋ، قازاق حالقى اۆتونومياعا يە بولىپ، الداعى ۋاقىتتا تاعدىرىن ءوز قولىنا الادى. قالىڭ قازاقتى اياۋسىز قاناعان پاتشا ورنىنان ءتۇستى. ەندىگى جەردە قازاقتى - ەلدىڭ تۇرمىسىن، ءتىلىن، مىنەز-قۇلقىن، ادەت-عۇرپىن بىلەتىندەر عانا باسقارادى. وسىعان بايلانىستى قالاي بولعاندا دا ءبىز رەسەيدەن اۆتونوميا الۋعا ءتيىستىمىز",- دەپ ارمانداعان الاشتىڭ اقيىعىنىڭ ءبىرى - جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ ماڭدايىنا وسىنداي تاعدىر بۇيىرىپتى.

جازمىشتىڭ بۇيرىعى سولاي بولسا، امال بار ما؟!. اتتەڭ! اتتەڭ!!. اتتەڭ، اعالار-اي! سىزدەر ۇيىتقان تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتاتتى ءدامىن، ەندى مىنە، ءبىز تاتىپ وتىرمىز.

(جالعاسى بار)

"اباي-اقپارات"