VIII -tarau

BIR  ÓZI - BIR  INSTITUT

Ghalym Qayym Múhamedhanúlynyng múraghatjayynda saqtauly kitaptary men monografiyalaryn, maqalalaryn kórip, onyng ghylymy enbek baghytyn úghyndyratyn jýzdegen papka jazbalaryn sholyp otyryp, bir adamnyng tútas bir ghylymiy-zertteu institutynyng júmysyn tyndyrghanyna qayran qalasyn!

Ghylymgha alghash qadam basqanynan irgeli isterge qúlshynuly Qayymda kezdeysoqtyq der dәnene bolghan emes, bәri de jýielengen. KSRO Ghylym akdemiyasynyng Qazaq bólimshesi ashylghan 40-jyldardyng basynda-aq  oghan ghylymy jazba enbegin tapsyrushylardyng biri bolghan Qayym ýlesi erekshe mol edi. Onyn: «Qabanbay batyr»  jәne  «Bógenbay batyr» (әrqaysysy 4 baspatabaq, 1943-jyl); «Árip aqyn» (25 baspatabaq, 1944-jyl); «Abaydyng әdeby mektebi» (32 baspatabaq), sonday-aq:  Abaydyng jariyalanbaghan ólenderi men sheshendik sózderi,  Shәkәrim men Árip turaly payymdau enbekteri joghary baghalana qabyldanypty.

VIII -tarau

BIR  ÓZI - BIR  INSTITUT

Ghalym Qayym Múhamedhanúlynyng múraghatjayynda saqtauly kitaptary men monografiyalaryn, maqalalaryn kórip, onyng ghylymy enbek baghytyn úghyndyratyn jýzdegen papka jazbalaryn sholyp otyryp, bir adamnyng tútas bir ghylymiy-zertteu institutynyng júmysyn tyndyrghanyna qayran qalasyn!

Ghylymgha alghash qadam basqanynan irgeli isterge qúlshynuly Qayymda kezdeysoqtyq der dәnene bolghan emes, bәri de jýielengen. KSRO Ghylym akdemiyasynyng Qazaq bólimshesi ashylghan 40-jyldardyng basynda-aq  oghan ghylymy jazba enbegin tapsyrushylardyng biri bolghan Qayym ýlesi erekshe mol edi. Onyn: «Qabanbay batyr»  jәne  «Bógenbay batyr» (әrqaysysy 4 baspatabaq, 1943-jyl); «Árip aqyn» (25 baspatabaq, 1944-jyl); «Abaydyng әdeby mektebi» (32 baspatabaq), sonday-aq:  Abaydyng jariyalanbaghan ólenderi men sheshendik sózderi,  Shәkәrim men Árip turaly payymdau enbekteri joghary baghalana qabyldanypty.

Qayym 1945-jyly «Qazaq әdebiyeti tarihynyn» 1-tomyn dayyndaugha qatysqan. Múhtar Áuezov oghan qazaqtyng ótken dәuirlerdegi últtyq batyrlary jayyn bayandaghan  dastandar bólimin tapsyrypty. Ghalym qolda bardy súryptap (Qabanbay, Bógenbay jәne basqa batyrlar turalyny), qolda joqty izdestiruge kirisken.  Ózinin, ózge ghalymdardyng enbekterin ekshep, kólemdi qoljazba jinaq әzirlegen de, ol 1948-jyly kitap bolyp shyqqan. Qayym odan ózining maqalasyn... taba almapty. Ol qalay, qayda ketti?! «Men tandanyp, Múhtar Áuezovke bardym. «Mening qolymda ne bar, jogharydaghy basshylar: qabanbaylar men bógenbaylardy nasihattamandar dep  aldyryp tastapty, dedi» dep eske alghan-dy  Qayym agha. Múhtar Omarhanúlynyng dәl sol kezde «júmysty aqsatty» degen aiyppen qyzmetinen bosatylghanyn ekining biri bilgen joq edi.

Áyteuir, Qayymnyng ol ghylymiy-zertteu maqalasy týbegeyli jyly jabylyp qalmady, ondaghan jyldardan keyin jaryq kórdi.

Atap aitar bir jәit: Q. Múhamedhanúlynyng qalamynan shyqqan zertteu enbekterding kóbi qazaq әdebiyettanu ghylymyndaghy janalyq boldy. Mәselen, Búhar jyraudyn  qayda, qashan tughandyghyn naqty dәleldep, ózine deyin san jyldar boyy  jasalghan  dolbarlardy tiyanaqtady. Nemese             F. Dostoevskiy men Sh. Uәlihanov  suretke birge týsken jyl 1856 delinip kelse, Qayym ol eki túlghagha qatysty qújattardy: ómirderekterin, jazysqan hattaryn ghylymy tәsildermen múqiyat zerttep, suretting eki jyl keyinde týsirilgenin anyqtady. F. Dostoevskiyding Semeydegi әdeby múrajayynyng qyzmetkerleri onyng izdenimpazdyghyna dәn riza boldy.

Tize bersek, ghalymnyn  zertteushilikke ýlgi múnday enbekteri az emes. Ol әp dep shúghyldana bastaghanynan beride: K. Ryleev, V. Dali, L. Tolstoy,  F. Dostoevskiy,  A. Chehov, M. Gorikiy, Vs. Ivanov, T. Shevchenko, Gh. Toqay, K. Nasiri, U. Ghadjiybekov, M. Nalbandyan, S. Staliskiy, Ya. Rayniys, Lu Siyn, A. Miskevich, E. Yurandet jәne basqalardyng shygharmashylyq qyrlaryn zerttegen  әdeby maqalalar jazdy. Búl onyn  әdebiyetke qatysty әngimede últtyq oqshaulyqta qalyp qon ruhany tynysty taryltatynyn jaqsy bilip, basqalardyng ozyq tuyndylarynan nәr alyp otyru qajettigine jýgingenin kórsetse kerek.

Áriyne, ol eng aldymen qazaq mәdeniyetinin, әdebiyetining tarihyn, taghdyryn biluge, eger әsirelep aitsaq, ghashyqtyqqa bergisiz qúshtarlyq sezimmen  kirisken. «Búhar jyraudyng ómirbayany jәne shygharmalarynyng tekstologiyasy», «Mahambet shygharmalarynyng tekstologiyasy», «Múhtar Áuezovting ghylymiy-shygharmashylyq ómiri» dep atalghan enbekteri birden bir dәlel. Abaydyng shәkirti Uәiis Shondybaevtyng tuyndylar jinaghyn baspagha әzirleui de - sol sezimining jәne bir kórinisi.

Qayymnyng qalamynan tughan ghylymy enbekterge taghy bir ýnilsek, onda: Ámire Qashaubaev, Estay Berkimbaev,  Sadyr men Beysenbay aqyn, Shoqan men Maqy Uәlihanovtar, M. Ótemisov, M. Dәuletbaev, Jambyl, J. Shaniyn,        K. Bayseyitova, Sh. Musiyn, J. Saiyn, S. Seyfulliyn, I. Jansýgirov, B. Mayliyn,  Y. Altynsariyn, T. Jomartbaev, M. Dulatov, A. Baytúrsynov, J. Aymauytov, S. Torayghyrov, T. Hasenov, B. Momyshúly, B. Qaliyev, T. Jarokov, taghy basqalar jayyndaghy derekterge qanyghamyz. Múhtar Áuezov, Jambyl, Estay, J. Saiyn, Vs. Ivanov, Qajymúqan  tural estelikteri - qazaq әdebiyeti tarihynyng qoryna qosylghan naghyz sýbeli ýles. Últtyq teatr ónerimizding tuuy, qalyptasuy haqyndaghy tolghanystary óz aldyna bir tóbe...

Shynynda, tize bersen, tauysqysyz emes pe? IYә, búl bir bóligi ghana boluy da mýmkin. 1977-jyly túnghysh Qazaq sovet ensiklopediyasynyng 12 tomy jaryqqa shyqty. Sonyng әrqaysysynda Q. Múhamedhanúly qalamynyng izi bar! Halyq ómirining barsha salasyn qamtyghan materialdardaghy kóptegen faktilerdi súryptau, salystyru, anyqtau, týzetu, tolyqtyru jәne sonyng bәrin múraghatjay qorlaryndaghy derekter negizinde jazu qanshama uaqytty, qúmarlyqty, kýsh-quatty kerek etkenin bir qúday bilsin! Qayym agha zeynetke shyqqanyna qaramaghan, tynysh tirlikti qalamaghan. Abay ensiklopediyasyn shygharugha qam jasasa jýrip, qazaqstandyq mәni bar tarihiy-әdeby taqyryp ataulynyng bәrinde qalam tartqan.

Onyng ghylymy enbekterine berilgen eng joghary bagha qazaq әdebiyetining abyzy Múhtar Áuezovting pikiri bolghany ayan. Taghdyrlary toghysyp, joldary qiylys keledi. Shәkirtining kandidattyq eki dissertasiya qorghaghanyna kuә ústazy bir әngime kezinde: «Sening eki dissertasiyang da - ghylymgha qosylghan mol ýles. Mazmúndylyghy men janashyldyghy jaghynan ekeui de doktorlyq dissertasiyanyng talayyna tatidy. Shekteuli ereje shirkin bolmasa, doktorlyq dәrejeni  alar edin» depti.

IYә, sayasy astardy syltau etpegenning ózinde, onyng tekstologiyalyq enbekterine әdil baghany M. Áuezovten basqa  bere alar eshkim joq ta edi. Dissertasiyasyn orys tiline audaryp, Mәskeuge, BAK-qa (Býkilodaqtyq attestasiya komiytetine) jiberu shart boldy. Al odan sharapat kýtuding qisyny joq. Qúnarly da bay óz tilindegi dýniyeni óresi jetpes ózge tilge audartu bos әureshilik qoy. Ózge til jazba enbeginning mazmúnyn, ruhyn jetkizse de, qazaq tilining dybys ýndestigi men sóz ýilesimdiligi jarasyp, kónil pernelerin dóp basatyn talghamdy  kórkemdigin, nәzik te quatty naqyshyn iygere  de tanyta almaydy.  Al jalpy sovettik  әdebiyettanuda tekstologiyamen ainalysyp jýrgen maman ekeu-aq: D. Lihachev pen I. Jirmunskiy. Olar da orystildi avtorlardyng ghana enbekterin kýitteydi. Qazaqtildi  Q. Múhamedhanúlynyng ghylymy júmysyn jan-jaqty taldaushy bola alulary ekitalay.

Tyndyrymdy ghalymnyng ýlkendi-kishili enbekterining bәri de - otandyq ghylymgha qosylghan  әdebiy-tarihy mәni bar dýniye. Dissertasiyalaryna arqau bolghan taqyryptar da, marqúmnyng múrasynda qalghan jýzdegen material da - onyng shәkirtteri  zertter, ónege alar  ruhany baylyq. Qayym derek jinaugha jauapkershilikpen qarap, maqalalaryn zerley jazghan. Bir maqalany jazu ýshin onyng kóleminen әldeqayda kóp derek jinaghan.  Bir taqyrypty jan- jaqty iygerip jazghan maqalalary bir papka desek, oghan dayyndyq barysynda jinaghan  qújattar on shaqty papka ekenin kóremiz.  Ol qolyna týskenning bәrin san kóbeytudi quyp jaza bermedi, әngime arqauyn meylinshe shiratyp, derek kózin tap basa  meylinshe sapaly, qysqa da núsqa etip  úsyndy.

Onyng jazghandary janalyq bolushy edi dedik. Shyn mәninde solay. Ol bir janalyqtyng shetin kórse, ony iygilikke jaratu ýshin ózining uaqytyn da, kýsh-jigerin de, tipti qarjysyn da ayamaytyn.  Sonyng týpnúsqasyn tappay tynbaytyn. Qúday biledi dep aitayyn: keshegi kenbaytaq elimizding baspasóz, kitaphana, múraghatjay ataulysynda, jazushy-audarmashylardyng birazynyng múrajaylarynda Qayym Múhamedhanúlynan alghan maqala, hat, tapsyrys degendey qújat bar. Óitip izdenbeyinshe qapysyz jazu mýmkin emestigine mәn beruding ýlgisi.

Janashyl ghalymnyng sol qyrynan bir mysal - Iliyas Boraganskiyding kim ekenin anyqtaghany. Abay ólenderin alghash basyp shygharghan adamdy izdeu júmysyn bylaysha bayandaydy: «1966-jyly Mәskeuge, KSRO-nyng Lenin ordendi memlekettik kitaphanasyna Iliyas Boraganskiyding kim bolghanyn súray hat jiberdim. Ondaghylar eshqanday derek taba alamaghan da, mening hatymdy  KSRO Ghylym akademiyasynyng Aziya halyqtary institutynyng kitaphanasyna joldaghan. Olardan da kóp keshikpey kelgen jauapta I. Boraganskiy jayynda eshqanday materialdary joghy, mening ótinishimning shyghystanushy professor    B. Dansigke  jiberilgeni aitylypty. B. Dansig maghan hat jazyp, Aziya halyqtary institutynyng Leningradtaghy bólimshesinde qyzmet isteytin  professor Kononovpen, sonday-aq Leningrad memlekettik uniyversiytetining shyghystanu fakulitetindegi Novichovpen habarlasugha kenes beripti. Ol kelesi hatynda búl ekeuining әdristerin jazyp jiberdi de, men atalghan ekeuine hat attandyrdym.

Kononovtan jauap hat keldi. Onyng tapsyruy boyynsha izdeu jýrgizgen qyzmetkeri Dulinanyng joly bolypty. Sankt-Peterburg uniyversiytetining shyghys tilderi fakulitetining 1855 - 1905-jyldardaghy sholu qújattary arasynan: «Iliyas myrza Boraganskiy s 20 avgusta 1898 goda prepodaet tureskiy yazyk...» degen  derek qaghaz tabylypty! Biraq, amal ne, ol jaq odan basqa eshtene tauyp bere almady da, men tyghyryqqa taghy tireldim.

«Iliyas myrza...»

Arada eki jyl ótti. «Qazaq tili» gәzetining tigindisin qarap otyryp, onyng 1922-jylghy qazan aiynyng 28-i kýngi sanynan iri әripti: «Boraganskiy - aqsaqal» degen taqyrypty kórip ýnilsem, ol Bashqúrtstan ýkimetining ony 70 jyldyghymen qúttyqtauy eken! Bәrekeldi, endi Bashqúrstanmen habarlasuym kerek!

Quanyshym qoynyma simay, Bashqúrstannyng ortalyq kitaphanasy men múraghatjayyna hat jiberdim. Olardan qayyr bolmady. Eshbir derek taba almapty. Sondada ýmit ýzbedim. Bashqúrt aqyn-jazushylarynyng bәrine hat jazyp, súrau saldym. Qart jazushy Sayfy Qúdashtan kelgen jauapta maghan qajet derekting qay kitaphanalarda boluy mýmkin ekeni aitylypty. Sodan son  KSRO-nyng sol kitaphanalaryna hat jazdym. Sóitip, 1970-jyly Boraganskiy turaly maqala men onyng portreti basylghan jornal qolyma tiydi!»

Mine, ol bolmasa, kim degen saualdyng jauaby osy emes pe?  Abaydyng alghashqy baspagerin izdeu, ol iske qashama uaqyt, tózim, jýike, qarjy júmsau Qayymnan basqa kimning qolynan keler edi? Kelgen kýnning ózinde zauqy barlar tabylar ma edi? Áldekimder ýshin mәni shamaly kóriner búl derek qazaq tarihynyng Abay tarauyna qajet ekenin ghalym Qayym, zertteushi Qayym týsindi!

Qajudy bilmegen Qayym aghanyng bastaghan isin ayaghyna jetkizu talaby, tabandylyghy kim-kimdi bolsyn eriksiz tanqaldyrary jәne sózsiz. Mәselen, onyng ózimizden tys jerlerdegi múraghatjaylargha, basqa da oryndargha joldaghan ótinish-súraq hattaryna jauap: arab, tatar, bashqúrt, orys, t. b. tilderde keledi. Qayym solardyng bәrin bir ózi qazaq tiline audaryp, pәlenbay qyzmetkeri bar újymnyng júmysyn jalghyz atqardy. Taghy bir ereksheligi: ol ózining býkil enbegin, onyng ishinde shәkirtterinin, studentterding jazba júmystaryna bildirgen pikiri, bergen baghasy da bar, әrpin marjanday etip qolmen jazatyn. Sonday-aq, qay materialynyng qay papkada jatqanynan janylyp kórmegen. Basqa jaqta jýrgeninde bir materialynan derek qajet bola qalsa, ýiine dereu telefon shalyp, ol materialdyng qay papkada jatqanyn, onyng neshinshi betin qaray qoydy ótinedi eken jәne eshqashan qatelespepti.  Ústazynyng onday oy sergektigine tipti ol tósek tartyp, eki ómirding ortasynda  jatqanynda hal-ahualyn  biluge  kelgen shәkirtteri kuә.

Ol kitaptardaghy, gәzet-jornaldardaghy ózine qajet maqalalardy qolyna qaryndash alyp otyryp oqyghan. Qúp kórmegen qate tústaryna súraq belgisin qoyyp, nemese týzete týsinik jazyp, ayamay «shimay salady» eken. Gәzet maqalalaryn qiyp alyp, sol taqyryptas materialdy jinaytyn papkasyna salyp qoyatyn, keyinde keregine jarata silteme jasaytyn bolghan.

Ádeby shygharmanyng qadir-qasiyetin erte týsingen, sol ynghaymen birneshe tildi  mengergen, boyynda qúlshynys-talap bar Qayym aituly audarmashy da edi. Onyng әdebiyetke bet búruyna audarmashylyq әser etti deuge de bolar. 14 jasynda bir kýni Ydyrys Mústambaev ýiine ertip baryp, arab әrpimen jazylghan qalyn  qoljazbany ústatyp: «Mynany oqyp kórshi», - depti. Múhamedhannyng ýiinde jii bolatyn kisilerding biri Ydyrys edi.

«Birneshe sóilemdi  mýdirmey oqyp berdim, - dep eske alady Qayym agha. - Sodan song ol:

-Osy qoljazbany arabshadan kirilisagha týsirip bere alasyng ba? Shamang kele me? - dedi.

-Keledi, - dedim. Qoljazbany ýige alyp ketip, kýndiz-týni derlik әure bolyp, jiyrma kýnde jasap, aparyp  berdim.

-Úqypty ekensin, jaqsy jasapsyn,  - dedi Ydeken, sholyp shyghyp. Shynayy riza boldy. Qolymdy qysyp, qúshaqtap, arqamnan qaqty. Ketuge ynghaylana bergenimde kidirtip, aqsha úsyndy. Men ynghaysyzdanyp qalyp, aqshany aludan bas tartyp edim, ol:

-Múnyng jaramaydy. Sen enbek ettin, al enbekting aqysy tólenuge tiyis, - dep aqshany aldyrdy. Mening eng birinshi enbekaqym sol bolghan».

Sóitip ol qalamyn kәsiby audarmashalyqqa da búrdy. Ázirbayjan       U. Ghadjiybekovting «Arshin mal alan» muzykalyq komediyasyn 1940-jyly qazaq tiline audaryp, ony Semeyding qazaq drama teatry qabyldap, óner kestesine engizdi. Memlekettik opera jәne balet teatrynyng sahnasynan da birneshe jyl  boyy kórsetildi.

Qayym agha 1941-jyly A. S. Pushkinning «Rusalkasyn» qazaqshalady.

Bomarshening «Figaronyng ýilenuin» qazaq tiline audarugha resmy tapsyrys alghany jónindegi derek te otbasynyng múraghatjayynda saqtauly. Ol audarmasynyng qoljazbasy da ózi 1951-jyly tútqyndalghanda basqa enbekterimen birge tәrkilenip,  ol da iz-tússyz ketti. Qayym ony keyin, tútqynnan bosap kelgen son, qaytadan audarghan eken, ókinishke qaray, qoljazbasynyng ýzindileri ghana tabyldy.

Lageride jýrgeninde «Sormanday Lizany» audarghanyn aittyq. Al 1955-jyly Qazaq memlekettik әdebiyet baspasynyng tapsyrysy boyynsha Bokkachchonyng «Dekameronyn» qazaqshalady.

Ol tatar tilinen 1973-jyly audarghan «Qojanasyr ýilenedi» atty piesa  Semey sahnasynda on jyldan astam uaqyt boyy qoyyldy.

Polisha dramaturgy E. Yurandetting «Zaman osynday» dramasy da Qayymnyng sәtti audarmalarynyng biri boldy.

A. Fadeevting «Jas gvardiya» romany jelisimen M. Grakov sahnalaghan dramany da audardy.

1968-jyly S. Anisimovpen birlesip «Jas shaghymnyng qalasy» degen kinossenariy jazdy. Ol Semeyding 250 jyldyghyna arnaldy. Sol mereke qarsanynda Abay múrajayyn әngimelegen jolbastaudy jazyp, ony orys tiline M. Shatalin audardy.

Qayym  teleklub sahnasynan  úly otandastary haqynda aiyna bir ret әngime ótkizip túrudy 1970-jyldan bastap, ol iygi isin birazgha deyin múqiyattap iske asyrdy.

Birneshe piesany, kóptegen ólendi qazaqshalaghan Qayym audarmashylyq әserimen ózi de piesalar jazdy. Úzyn sany jýzden asady. Biraq ol enbekteri әzirshe, ókinishke qaray, jeke kitap bolyp shyqqan joq, al shyqqandary «kýzeuge» úshyrady. Mysaly, Qazaqstan KP Ortalyq komiytetine 1981-jyly joldaghan ótinishinde (jogharyda atalghan)   M. Áuezovpen jazysqan hattaryn qaytaryp ala almay otyrghan haline kýiingenimen qatar mynaday joldar bar:

"...mnoy v 1978 godu sdan sbornik izbrannyh pies "Komissar Gabbasov", "Maydannan - maydanga", "Er Bilisay", "Perne", "Hadja Efendy jenitsya" v izdatelistvo "Jalyn". Odnako do sih por etot sbornik ne vypushen, a kakaya-to miyzernaya chasti ego obema, peredannaya izdatelistvom "Jalyn" v izdatelistvo "Oner", vyshla v etom godu v plachevno iskoverkannom viyde (sbornik "Volshebnyy zanaves", "Oner", 1981 g.). Grubo popiraya elementarnye normy y zakony ob avtorskom prave, izdateli, po sushestvu, zanyalisi nastoyashim izdevateliskim operirovaniyem glavnyh sujetnyh liniy, kluchevyh ssen, sentralinyh geroev proizvedeniya, v rezulitate daly jalkoe soznatelino-parodiynoe antipredstavlenie moemu tekstu".

Sol hatynda: «Shygharmalarymnyng taghdyry shyrghalangha úshyrap, janymdy auyrtyp jýr...» dese, әdeby múrasynyn  ol shyrghalannan qútyluy, arada ondaghan jyldar ótse de, әli kýnge deyin beymәlim. Oryn alghan qatelikter týzetilgen joq. Qayym Múhamedhanúlynyng әdebi, ghylymy enbekterine tekstologiyalyq zertteu jasaudy qolgha alghan da eshkim kórinbeydi.

IH tarau

«ADAM  BOLA  BILINDER»

Ózining qalauymen, әdetimen basynan asyp jatatyn júmysy Qayymgha jayshylyq jandardyng úghymyndaghy «jeke bas tirligi» degendi úmyttyryp jiberip, dem alugha da uaqytyn qaldyrmaytyn. Ýnemgi oy júmysy, oqu-jazular, ishki tolqynystar, dýdәmaldar, salystyrular ony jayshylyq toptan ekshep shygharghan edi. Áytkenmen, tóniregine ýniluge uaqyty bolmay jýretin  «tomagha túiyq» nemese «ózi men ózi әlek» dep kýlkige ainaldyrugha jatpaytyn ghalymnyng basynan kisi sengisiz hikayalar ótetin.

Qayym aghanyng asyl jary Farhiynúr oghan ýy ishining úsaq-týiek sharua ataulysyn jýktemeytin. Ýlken otbasyn asyrap-saqtaytyn qarjy tauyp jýrgenining ózi qanshalyq! Alayda, soghystan keyingi kez bolar, bir kýni dýkennen nan әkelu kerek bolyp, Qayym «men әkele qoyayyn» dep ketip, dýkenge baryp, satushydan bir kilo nan ólshep berudi ótinedi. San jyldar boyy nandy gramdap satyp alugha mәjbýr bolghan әdetinen әli janylmaghan aghanyng ol qylyghyna satushy mәz bolyp kýlip, bólke úsynypty.

Birde temekisi tausylyp qalady. Ol «Belomorkanal» degen shylymdy ghana shegedi eken jәne ony Farhinur apay әkelip jýredi eken. Ol joly apaydyng qoly tiymeydi de, ózi barugha jinalady. Qayym agha әmiyәn ústap kórmegen, ýige qajettining bәrin әieli, eresek balalary satyp alyp jýrgen. Temekisining bir qoraby qansha túratynyn biletin әieli sonsha aqshany  sanap ústatady da: «Baghasyn artyq-auyssyz tólegende, kerek nәrsendi kezeksiz-aq alauyna bolady», dep eskertedi. Biraz uaqyt ótedi. Erining istitutqa baratyn mezgili tayap qalady. Farhiynúr mazasyzdanyp, dýkenge barsa (dýken ózderi túratyn ýiding astynghy qabatynda eken), Qayymy balasha tympiyp, kezekte túr! «Kezeksiz alu ynghaysyz ghoy» dep kýnk etedi. Satushy eleng etip: «Agha keldi de  ýn-týnsiz túrdy, sizdi tosatyn shyghar dep oiladym, jalghyz qorap temeki alugha kelgenin bilmedim» deydi.

Otbasynda bolsyn, joldas-jora ortasynda bolsyn әrqashan sypayy, biyazy Qayym - on balanyng әkesi - barshagha bedeldi bolghan. Ýy ishinde renju, qatty sóileu degendi bilmegen.

Qayym balalarymen shýiirkelese, aqyldasa qalghan kezderinde: «Adal, әdil bolyndar. Adam bola  bilinder!» dep otyrady eken. Ol at-ataghyn, bedelin, enbegin, qyzmetin eshkimge, eshqashan púldap kórmegen. Bas paydasyn oilamaghan. Respublikagha enbegi singen zeynetker boluy sebepti mәrtebesi biyik emhanada qaraluyna, sonday auruhanada jatuyna  qúqy bolsa da, ony qúnttamaghan.

Múny oqyghanda keybireulerdin: «Ói, shirkin!» deuleri mýmkin. Al Qayym agha әu basta ózining aqyl-oyy qalyptastyrghan qarapayym qaghidasyn búzghan emes, adam bola bilu ústanymynan janylmady. Aqyn jerlesi Qalihan Altynbaev birde: «Qayym qay biyikke bolsyn entikpey shyghyp jýrdi...  Óituge ózgelerding jýregi shydamady» dedi. Múny Qayym aghanyng tabighi  sana-sezim tazalyghynan nәr, quat alghan jýregi myqty boldy dep úqqan jón bolar.

H tarau

BAURAP  ALATYN

«Jaqsyda jattyq joq» degendey, Qayym agha bir kórgen kisini jyly shyrayymen baurap alatyn. Tanysyp, bilisip, әngimeleri jarasa ketkende kóp jylghy dos-joldastarsha shýiirkelesetin. Onyng ýiinde keyde birli-jarymdy, keyde toptap meyman bolmaghan kýn siyrek shyghar. Qyzmettesteri, shәkirtteri, ony-múny sharuamen shalghaydan izdep kelgender...  Kóbinese býginde tarihta aty qalghan jaysandar: ataqty baluan Qajymúqan, jazushy Vsevolod Ivanov, aqyn Estay jii keletin.  M. Áuezovpen qarym-qatnasy óz aldyna, Jambyl, S. Múqanov, Gh. Mýsirepov, Á. Marghúlan, A. Júbanov,  J. Saiyn, E. Ysmayylov jәne basqalarmen aralasty. Alys-jaqyn qalalarda, jazushylar qauymynyng Kavkaz ben Qyrymdaghy, Mәskeu tóniregindegi shygharmashylyq ýilerinde, sanatoriylerde Farhiynúr ekeui bolghandarynda qalmaq әdebiyetining klassiygi  D. Qúghyltinovpen, әigili orys әrtister  E. Morgunov, S. Mishuliyn, E. Mironov jәne basqalarmen nebir kónildi sәtterdi birge ótkizdi. Kórkemdep jazylghan tartymdy, dәlme-dәl derekti hikayagha bergisiz estelikterinde  sol bir kýnder jayynda shertken syry bar.

***

1938-jyly býkil elimiz Jambyl Jabaevtyng shygharmashylyghyna 75 jyl toluyn toylaugha әzirlikti bastady. Semeyge Qazaqstan Jazushylar odaghy basqarmasynyng tóraghasy Sәbit Múqanov keldi. Ol toydyng qashan ótetinin, oghan jer-jerden kimderding qatysa alatynyn aitty. Bir janalyq: Jambylgha arnaghan әngimeleri, әn-kýileri, ólen-dastandary arnauly komissiyadan jaqsy bagha alghandar shaqyrylady eken. Ol bәigege Semey múghalimder institutynyng songhy kurs studenti Qayym Múhamedhanúly Jambyl» atty dastan-tolghauymen qatysyp, jýlde aldy. Halyq aqyndary men jyrshylarynyng óner jarysy 18-19-mamyr kýnderi bolyp, oghan Mәskeuden, Leningradtan meymandar qatysty. Múhtar Áuezov bayandama jasap, Isa Bayzaqov pen Nýrpeyis Bayghanin jyrdan shashu shashty. Ol jiyn resmy shara emes, halyqtyq toygha ainaldy.

19-mamyrda Jambyldyng Lenin ordenimen marapattalghany habarlandy da, qart jyraudy qúttyqtaugha Semeyden Almatygha baratyndardyng tizimi jasaldy. Ishinde Qayym bar. Olar qonyr qanyltyr shatyrly ýlken ýige at basyn tiregende Jambyldyng әdeby hatshysy top aldyna shyghyp, sәl bógele túrularyn ótindi. Jәkeng men Orynbay Taymanov (aqyn) namazgha jyghylghan eken.

Sәbit Múqanov Jambyldy jas aqyndar atynan qúttyqtaudy Qayymgha tapsyrypty.

Sol kýnder turaly Qayym Múhamedhanovtan estigen әngimeni «Abay» jornalynyng ghylymy qyzmetkeri M. Súltanbekov bylay bayandady:

«Jambyldy iydeologiyalyq jәne sayasy nasihattyng keyipkeri etkenderi jaramady. Ókinishti boldy. Al Jambyldyng namaz oqyghany, ózi jayyndaghy jelpindi sózge  elpildemegeni, joghary nagrada alghanyna mәn bermegeni meni tandandyrdy, men ishtey quandym. Ol aqyn  Orynbaygha qarap: «Osynyng bәri o dýniyede maghan qalay bolar eken?» dep basyn shayqady. Ókimet Áuliye-ata qalasyn «Jambyl qalasy» dep atau jóninde qauly shygharghanyn estigende  babalaryna jyr arnap, keshirim súrady. Al Stalinning qúttyqtaghany habarlanghanda uytty әjuamen jauap óleng aitty».

Sol tarihy kezdesu kýnderinde jas jazushylar qart Jambyldy ortagha ala suretke týsti. Jazushylar odaghynyng Jambylgha arnalghan saltanatty plenumy kezinde  (20-22-mamyrda) Qayym qazaq әdebiyetindegi qalamdas agha-inilerimen, qúrby-qúrdastastarymen de suretke týsip,  jyraugha arnaghan dastanyn biyik minberden oqydy. «Men dastanymdy oqyp bolyp, ony prezidiumda otyrghan Jambylgha aparyp úsyndym. Úly aqyn erekshe riza bolyp, qatty qúshaqtap, batasyn berdi, - dep eske alady Qayym agha. - Búrylyp kete bergenimde Sәbit Múqanov toqtatyp, ekeuimiz Semeyde týsken fotony qaltasynan alyp, syrtyna qolma-qol bir shumaq óleng jazyp, zaldaghylargha oqyp berdi de, fotony maghan silady. Ol shumaghyndaghy oi-tilek  Jambyldyn  shynshyl bolu, ólenning qadir-qasiyetin bilu turaly jyr-tilegimen  ýndes edi, tegi Sәbit sony eskergen de bolar.

Qayym odan keyingi saltanattarda: jazushylardyng qúryltaylarynda, aqyndar aitysynda  Jambylmen birneshe ret kezdesti, jyrlaryn tyndady. 1945-jyly Jәkendi aqtyq saparyna attandyrysty.

***

Jambylgha arnalyp ótkizilmek saltanatty jiyngha attanghan Qayym onda taghy bir qúrmetti kisimen - aqyn Júmaghaly Sainmen tanysamyn, odan aryda dos bolyp ketemiz dep, әriyne, oilaghan joq. 1938-jyldyng mamyrynda semeylikterding delegasiyasyn Almatyda Sain qarsy alyp, әr jerdegi kezdesulerde, jinalystarda - saltanatty sharalardyng bәrinde birge jýrdi. Jay ghana tanystyqtyng aqyry eki aqynnyng ózara týsinistigine, dostyghyna úlasty. Al bir jyldan son, 1939-jyldyng kókek aiynda, Jambyldyng eng daryndy shәkirti Sayadil Kerimbekov pen Júmaghaly Sain Semeyge keldi. Quana tabysqan sol kýnderding birinde Júmaghaly men Qayym qala syrtyna shyghyp  dem alyp qaytudy úigharysty. Tabighat jana oyanyp keledi. Keng dala busana kerilip jatyr. Tap-taza kógildir aspan sheksiz kýmbez tәrizdenip kóz tartady. Ýilesimdi  ghajap  kórinis  kónildi jelpip, qiyalyndy terbeydi. Bir sәtte Júmaghaly qaryndash súrap aldy da, birdizerley qalyp, aq paraqqa әldene jaza bastady. Sәlden song kóterilip, ol qaghazyn Qayymgha úsyndy. Óleng eken. Qayym qasterlep saqtaghan ol óleng minekiy:

QAYYMGhA

Qúlpyryp jastyq shaqta jaynap túrghan,

Aspanda altyn kýnge qúlash úrghan.

Qartayyp jas jetken song talay jýirik

Qaytadan keler me dep arman qylghan.

 

Bireuler ózi sýigen súludy aitqan,

Bireuler kóppen oinap-kýludi aitqan.

Bireuler qúrysh qanat kók dauylday,

Aspandap sharq úryp jýrudi aitqan.

Balghynday balausaly kezin aitqan,

Torghynday ýlbiregen aq maraldyn

Gauharday jaltyldaghan kózin aitqan.

 

Al, biz aitsaq qyzyl gýldey kýndi aitamyz,

Jýrekten aqtarylghan syrdy aitamyz.

Aqynnan Sayadildey tolqyp shyqqan,

Balauyz, shyryn dәmdi jyrdy aitamyz.

 

Semeyden Almatygha biz ketkende,

Saghynar, saghynysar kýn jetkende,

Qayym-au, sen de bizdi eske alarsyn,

Dosynmen jýrek syryn terbetkende.

 

Óren jýirik Sayadil, aqyn Qayym,

Ótkizgen biz búl jerde jazdyng aiyn

Ár kezde saghynyshpen oilasyn dep,

Óleng ghyp bir-eki auyz jazghan  -  Saiyn.

 

Júmaghaly SAIYN.

 

Semey, 28-kókek, 1939 j.

 

***

1939-jyly mausymnyng 21-inde Qazaqstan jazushylarynyng ekinshi qúryltayy ashyldy. Oghan respublika jazushylary ghana emes, Kenes Odaghynyng shartabynan meymandar keldi. Múhtar Áuezov, Ivan Shuhov, Leonid Sobolev qatysty.

Qúryltaygha Semey oblysy delegasiyasynyng qúramynda barghan Qayym Múhamedhanúlyna povlodarlyq aqyn Estay Berkimbaev erekshe әser etti. «Keng mandayly, kózine oy túnghan, qas-kirpigi qalyn, qiyaq múrtty, shoqsha saqaldy kisi eken, - dep jazypty  Qayym agha esteliginde. - Janyna jaqyn baru qiyn boldy. Delegattar, aqsaqal aqyn-jazushylar, әnshi-kýishiler,  jornalshylar qorshalap ala qoyady. Ol dombyrany kelistire tartyp, әn shyrqaydy...

Biz ýige qaytqanda bir poyyzda, bir vagonda boldyq. Jolaushy júrt jol boyy bizding vagongha jinalyp, Esekendi ortagha alyp, әngimelesip, әn salghyzyp mәz-mәirәm bolysty. Aqyn aqsaqal, jasy 70-te  bolsa da, jigitshe  kónildenip, kóriktenip otyrdy. Men odan Semeyde týsip, mening ýiimde biraz uaqyt meyman boludy ótindim. Ol kelisti.

Ýide ony sózben, әngimemen mazalaghan joqpyn. Dem aluyna, tynyghuyna jaghday jasadym. Óte qarapayym kisi eken. Kýi-kýtim talghaghan joq. Qonyr ýndi dombyrasyn anda-sanda qolyna alyp, bayaulata әn salady».

Áriyne, ekeui syrlasa әngimelesti de. Jas aqyn, ghalym Qayym ózine ghajap únaghan aghasynyng ómiri men shygharmashylyq jolyn biluge qúmartty. Birde eng alghashqy әni turaly aityp berudi ótindi. Estay sәl antarylyp, sodan keyin oigha shomyp biraz otyrdy da, pәsteu qonyr ýnmen әngimesin bastady. Qayymnyng esteligine ýnilelik: «Alghashqy әnimning aty  - «Horlan». 20 jasymda shyghardym. Ol ghashyqtyqtan tudy. Súnqar bolysyndaghy Qypshaq-órik ruy súltannyn  Horlan degen qyzy bar eken. Men ony bir toyda bayqap qaldym. Án shyrqap otyrghanmyn. Yntalana tyndaghan toptan erek eki qyzgha kózim týsti. Kórkemdeuining aty  Horlan eken. Toygha sinlisi ekeui kelipti. Men birden ghashyq bolyp qaldym. Sol keshte tanystyq, sóilestik. Ol da meni únatyp qalypty. Sóitip... ekeuimiz tabystyq. Ayrylmasqa serttestik. Kelesi jyly qyzdy alyp qashatyn boldym, sebebi mende  aittyrar mal joq. Biraq alyp qasha almadym. Ákesi qalayda bilip qoyyp,  basqa bireuge úzatyp jiberdi...».

Arada alty jyl ótkende Estay Horlandy әdeyilep izdep baryp, kórip qaytqan. Olar 1931-jyly, jastyqpen hosh aitysqan, kәrilikke ayaq basqan kezderinde, songhy ret kórisipti.

Estay  Qayymnyng ýiinde eki apta qúrmet-qoshemet kórip, ýiine kememen qaytqan. Ekeui sodan keyin 1945-jyly - Abaydyng 100 jyldyghyna arnalghan saltanatty jýzdesipti. Toydy ótkizu jónindegi komissiyanyng jauapty hatshysy Qayym ony qúrmetti meyman retinde әdeyilep shaqyrghan. Estay sol joly Qayymmen hoshtasu ólenin jәne fotosuretin keyin Ahmet Júbanovqa tabystap, olar sazgerding «Zamana búlbúldary» kitabyna engizilipti.

Qayym Estaymen kezdesulerin, onyng «Horlan» әnining tarihyn dos-joldastaryna aityp berip jýrgen. Sol әngimeleri bir kýni gәzette jariyalansyn.  Basqa bireu ózining kórip-bilgeni etip qymsynbastan jazypty. Ony estigen Qayym agha ashu shaqyrmay, sәl jymiyp: «E, meyli. Ánning shyghu tarihy júrtqa taray berse boldy emes pe?» dey salypty.

**

1948-jyldyng mausymy... Semeylik aqyn-jazushylardyng bir toby úshqyr qayyqqa otyryp, Ertisti órley әuejaygha jol tartty. Kórnekti orys jazushysy Vsevolod Ivanovty qarsy almaqshy. Qayyqtyng sonynda qaynaghanday búrqyrap qalyp jatqan sugha qyzygha qarap túrghandarynda  jolaushylardyng biri Vsevolodtyng Maksim Gorikiyge oqyp bergen birinshi әngimesi «Ertiste» dep atalghanyn eske aldy.

Olar keshikken úshaqty әuejayda úzaq kýtse de, qúrmetti meymandy quana qarsy aldy.

«Onyng sol alghashqy jýzdesudegi әlpeti maghan qalayda erekshe únap, ómir boyy kóz aldymda túrdy. Darhan dalanyng balasyna tәn kesek túlgha, keng manday, sәl tanqysh mol múryn, - dep jazypty Qayym agha, «Partizan hikayalarynyn» avtoryn eske aluynda. - Kózәinegi qalyng bolsa da, kózining kýlimdep túrghanyn  bayqadym. Ol bizben ózining jii kezdesip jýrgen bayyrghy tanystaryn kórgen kisishe jaydary amandasty. Jasy 53-te bolsa da,  jigitke tәn shalt qimyldy. Jaydary. Jýrisi shiraq».

Maldy auyldy, iri kәsiporyndardy aralaghanda, jergilikti gәzetterding redaksiyalarynda bolghanda, qysqasy: «sovet әdebiyetining tu ústaushylary» kóruge tiyis jerlerdegi kezdesulerding bәrinde Qayym Múhamedhanúly qúrmetti meymanmen birge jýrdi. Ol Semey qalasyn aralaghandaryn, әsirese múrajaylarda, onyng ishinde Abaydyng múrajayynda bolghandaryn erekshe iltipatpen eske alatyn edi. Óitpegende she?! Abay múrajayyn ashu ýshin úly aqynyng kiyim-keshegin, búiymdaryn, qoljazbalaryn izdestiruge qanshama uaqyt, qanshalyqty kýsh-jiger júmsaldy desenizshi! Múrajay shaghyn-shaghyn bes bólmesi bar aghash ýide ornalasqan. Ol kezinde kemenger aqyn Semeyge kelgeninde qonyp jýrgen ýy bolatyn. Vsevolod  Ivanov qyzygha, qúmarlana aralap kórdi. Alghan әserin keyin M. Áuezovtin  «Abay» romany haqynda jazghan maqalasynda túshyna aitypty.

Qadirli meymany men ekeuining qalanyng kórikti jerlerin aralap, kóp әngime-dýken qúrghandaryn Qayym rizashylyqpen eske alyp otyratyn.

«Dostoevskiy túrghan ýide bolghanymyzda, - deydi Qayym, - Vsevolod Vyacheslavúly maghan:

-Qayym, sen ghoy Abay múrajayynyng diyrektorysyn. Olay bolsa, sen Fedor Mihaylovichti úmytpaugha tiyissin. Ol Shoqan Uәlihanovtyng ómir boyghy dosy boldy emes pe? Qoljazbalaryn Shoqan sigha tartqan, tandauly qayyng tozynan jasalghan jәshikte saqtaghanyn bilesin, - dedi. Men ol jәitti bilmeytin edim, sәl abdyrap qaldym da:

-IYә, ekeui shynayy dos bolghan, - dedim.

-Búl ýidi múrajaygha ainaldyru kerek, men oblys basshylarymen sóileseyin, - dedi Vsevolod».

Qayyng tozynan jasalghan jәshik turaly maghlúmatty keyin, Anna Grigoriyqyzy Dostoevskayanyng esteliginen oqydym. Bolashaq әielimen әngime sәtterining birinde Fedor Mihaiylúly: «Myna ghajap jәshikti qarashy! Múny maghan sibirlik dosym Shoqan Uәlihanov silady. Búl - mening eng baghaly búiymym. Qoljazbalarymdy, hattardy, ózge de  qymbat nәrselerimdi osy jәshikte saqtap jýrmin», depti.

Vsevolod Vyacheslavúlynyng bir kórgenin, bir oqyghanyn esinde saqtau qabileti kýshti eken. Dostoevskiyding ýiin, jeraudarylghan petrashevshilerding ýilerin aralap shyghyp, telegraf ghimaratyna bet aldyq. Oghan jaqynday bergenimizde meymanym:

-Omby men Semeydi jalghastyrghan telegraf symy 1872-jyly tartyldy, - dedi...

Eki-ýsh kýnnen keyin Ertisti órlep, Óskemen qalasyna baryp qaytudy әngimeledik. Vsevolod sәl jymiyp otyryp:

-Semeyden Óskemenge, odan ary Zaysangha parohod alghash ret 1863-jyly jol tartqan bolatyn. Parohodtyng aty «Ura» edi. Qyzyq, ә?! «Ura», - dedi de, qarqyldap kýldi.

Vsevolod Ivanov Semeyde bolghan kýnderinde Qayymnyng ýiinde jatty. Farhiynúrdyng qolynan dәm tatyp, alty jastaghy Rozamen bala minezdene sóilesip jýrdi. Qayymnyng qúldyrandaghan qyzy aq-súr kostum kiygen, jymiyp otyratyn meymangha: «Mine, mening auylym. Mine, mening ýiim» dep bastalatyn әngimeni oqyp bergen-di.

Meyman meylinshe dem aldy. Al Qayym ekeuining әdebiyet, tariyh, kórkem óner jayyndaghy әngimeleri  tausylmastay bolatyn. Qayym ol turaly da jazypty:

«...ol bir keshte qazaq әdebiyetine qatysty oilaryn ortagha saldy. Beyimbet Mayliyn, Ghabit Mýsirepov ýsheuining «Amankeldi» filimining ssenariyin jazu jayynda pikirleskenderin eske aldy. Ózi turaly azdap aitty. «Men kózim jetpegen jәitti mandytyp jasa almaymyn...  Osy Semey oblysynda tuyp-óstim. Qazaq auyldaryna jii baryp jýrdim, qazaq balalarymen birge jýrip, birge oinadym. Ol kezde qazaqsha jap-jaqsy sóileytinmin... 1916-jylghy kóterilisti bilemin. Oghan qatysqandarmen sóilestim. Ol turady kitap jazugha da kiriskenmin...» dedi».

Ekeuining odan keyingi әngimesi qazaq jazushylarynyng shygharmalaryn orys tiline audaru jayyna oiysty. Vsevolod Vyacheslavúly jolma-jol audarma degendi  únatpaytynyn aitty. Ol audarmashy Marshakty erekshe qúrmetteydi eken. Marshak Shekspir men Bernsten audarma jasaghanda jolma-jol audarmany nege kerek etpedi? Al Abaydyng tuyndylary, birazyna aqynnyng ózi, keybirine basqalar әn shygharghan ghajap dýniyeleri de,  orys tiline  audarylmay, keng taramay jatyr...

Qayym Múhamedúlynyng aqjarqyn minezdi, bilimpaz әngimeshil Vsevolod Ivanovty kerimsal keyipker etken estelik-jazbalary meylinshe kórkem tilmen kósilte jazylghan, bas almastan oqisyn. Ony jazushynyng jary Tamara Vladimiyrqyzy Ivanova joghary baghalapty. Qayym aghany tughan kýnimen qúttyqtaghan jedelhatynan, Peredelkinogha dem alughy shaqyrghan hatynan  rizashylyghy anyq angharylady (Vs. Ivanovtyng semeylik dosy jazushylardyng Mәskeu manyndaghy Peredelkino shygharmashylyq ýiine bir baryp qaytugha uaqyt taba almady). Ayta otyrar bir jәit: T. Ivanovanyn  Qayym Múhamedhanúly enbekterine nazar audaryp jýrgendigi (Qayym agha onday  niyetti jerlesterinen de kórmegen). Ystyq iltipatqa bir kuә myna ýzindi:

"Pishu Vam vtoroe pisimo. Pervoe napisala, kogda doshla do menya "Zvezda Priirtyshiya" s Vashey statiey "Vsevolod Ivanov v Semipalatinske". A teperi pishu, prochitav Vashu statiu v gazete "Irtysh" - "Odnim dyhaniyem so stepiu", - dep jazypty  Tamara Vladimiyrqyzy 1973-jyly. - Ya Vas ot vsego serdsa blagodaru za obe ety statii, y mne ocheni, ocheni by hotelosi, chtoby, obediniv ih v odnu, Vy opublikovaly by svoy trud v jurnale... Takaya statiya byla by ocheni umestna na stranisah jurnala "Drujba narodov". Ya znakoma s glavnym redaktorom y mogla by predlojiti emu Vashu statiu, esly Vy etogo hotiyte y prishlete mne ee. Prostiyte, koly moe predlojenie ne k mestu..."

Ózimizding mәdeniyet qayratkerlerimizben, әdebiyetshilermen, tarihshy qauymmen әngimelerinde, súhbattarynda Qayym Múhamedhanúly ortagha salghan mәseleler, qamtyghan taqyryptar qyruar. Árqaysysy jeke-jeke zertteu júmystaryna arqau, ózek ekeni anyq. Bәri de kórkem tilmen tújyrymdy jazylghan.

Tóniregindegi kópshilik Qayymdy ghalym dep qana emes, Qazynany saqtaushy dep  te baghalaytyn. Basqalardyng ózinde saqtauly qoljazbalaryn ghylymy zertteulerge qajet qazyna dep Qayymsha kýtip ústaghan, úqyptap saqtaghan jan siyrek shyghar! Abay nemeresi Mәkenning (Túraghúlqyzy) ózderining atategi jazylghan kóne dәpterdi Qayym aghagha senip tapsyrghany sondyqtan dep oilaymyn. Ol kisi Qayym Múhamedhanúlyn kirshiksiz qadirleytin. Jasy seksenge tolghanda toyyn әdeyilep shaqyryp, qúrmettilerining qúrmettisi ete silap, qasyna otyrghyzyp, kópshilikke: «Mine mening janymda Qayym otyr, Gýlnәr Dәuletova otyr!» dep masattana jar salghany bar.

...Arada jyljyp jyldar ótti. Qayym agha estelik keyipkerine ainaldy. Onymen tanys-bilis, qyzmettes, saparlas bolghan adamdar ghajap qarapayym, kishipeyil, aq kónil ghalym-jazushynyng jýris-túrysyn, kisige qarasyn, jyly jymiysyn, әdeppen aqyryn ghana kýletin әsem әdetin, oilana sóileytin әrbir sózin  eske týsirip, saghynyshty sezimmen jazyp jýr. Qayym Múhamedhanúlynyng shaghyn da qarapayym beynesi býginde tautúlghagha ainalyp,  kóptegen shәkirterine shapaghatty ýlgi-ónege bola bastady. Búl qúbylys - mәdeniyetimizdin, әdebiyetimizding keshegi men býgingi, ertengi tarihyn ózara jalghap, toghystyryp túratyn setinemes órnek  deu lәzim.

***

OY  TÚJYRYMY

KÓNIL   KÓGINDEGI   SÚHBAT

Mening osynday súhbat jasau tilegime Qayym Múhamedhanúly qalay qarar edi degen oy keshtim. Onyng ózgelerden bir ereksheligi: oidyng ornyqtylyghyn, sózding naqtylyghyn, derekting barynsha dәleldiligin, shyndyqtyng shyraylylyghyn  qalaytyn. IYә... endi ortamyzda joq aqsaqalmen әngimelesu mýmkin emes. Alayda oilanyp kóruge bolady! Onyng tolyp jatqan ghylymy enbekteri, kósemsóz maqalalary, estelikteri, arakidik qaghaz betine týsire salyp jýrgen oy týiinderi - qanday súraghymyzgha bolsyn jauap tauyp alugha jәrdemdesetin baylyq kózi. Ras, kezinde kóp súraghymyzgha jauap alghanbyz. Degenmen,  alynbay qalghandar, býginge qajetter bar. Mәselen:

-Úzaq ta oi-shúnqyrly bolghan ótken jolynyzgha kóz jiberip otyryp, kórgen-bilgenderinizdi qorytyndylap bere alasyz ba?

-Ómirde әrkimning óz taghdyry, óz joly bar. Qorytyndy jasaytyn kez de kóp kýttire qoymaydy. Ókingenindi elemey jetedi...  Ghylymiy-zertteu jәne әdeby júmys auqymyndaghy enbegim az ba, kóp pe, sapaly ma, sapasyz ba, - oghan ózim tóreshi bola almaymyn. Desem de, aiyzymdy qandyra enbek etken jyldarym az emes siyaqty. Dýniyege qaqaghan qantarda kelsem de, ómirimde ayaz ben borannan góri jyly, sәuleli, núrly kýnderim kóp boldy.

-Nebir eleuli ghylymy enbekteriniz jetkilikti. Kóbi - akademiktik dengeydegi ghylymiy-zertteu júmystar.  Solay bola túrsa da, doktorlyq dissertasiya  qorghamaghanynyz  qalay?

-Oghan sebep te jetkilikti. Onyng neghúlym dәleldisin aitsam, ol:  oida joqta, jazyqsyzdan jazyqsyz repressiyagha úshyrap, janyma da, tәnime de tym auyr soqqy tiygeni; ghylymy jәne qoghamdyq júmystarymnyn  shamadan tys kóp bolghany; jastyn  da, densaulyqtyng da múrsha bermegeni; otbasyma qaraylap, on balamdy ósirip-jetkizuge kóp alandaghanym; KSRO Jazushylar odaghynyng mýshesi bolghan son, shygharmashylyq júmysqa den qoyghanym.

-Negizgi bolmasa da, qoyym qajet súraghym: etek-jeni jiylghan kóp te sanaluan enbekterinizdi ómir boyy nege jaryqqa shygharmay saqtadynyz? Ol әlde keyingiler kerek aqiqatyna kózderin jetkizgenshe izdesin dep «tyghyp qoyghan»  pedagogtik  bir tәsiliniz be?

-Qoljazbalar aqpardyng aqiqatyn anyqtau ýshin saqtaluy qajet.

-Abaydyng әdeby mektebin qalyptastyru, sonday-aq, úly aqynnyng shygharmashylyq múrasyn  adal, әdil zertteu jolynda ghylymiy-zertteushilik ústanymynyzdy dәleldeuge kóp jylynyzdy júmsadynyz. Sol ýshin Sizdi týrmede azaptady, qinady, lagerige aidady. Ghylymy iydeyalarynyzdyng ótemi sol bolghany  ma?

-Múhtar ekeuimiz iydeyamyzdy qorghay aldyq. Áriptesterimizdin, dos bolghandarymyzdyng kóbi satylyp, jalaqorgha ainaldy. Olar Múhtardyng otyz jyl boyghy enbegin joqqa shygharugha tyrashtandy; meni Áuezovting qúiyrshyghy dedi; Shәkәrimdi qaraqshy dedi. Taghdyr bizdi tókpeshtedi, biraq jasyta almady. Meni qoyshy...  Abay, Múhtar, alashordalyqtar әdiletsizdik tauqymetin kóp tartty. Ásirese Múhtar  pәleqor-jalaqor tobyrmen ómir boyy derlik  alysty-júlysty...   IYә, biz ghylymy iydeyamyzdan auytqymadyq. Uaqyt -tóreshi degen ras. Ol bәrin de óz ornyna qoydy. Bizding iydeyamyzdy býginde últymyz quattap, maqtanysh etip otyr.

-Zamana ózgerdi, janardy, jaqsardy. Abay men shәkirtterining shygharmalaryn jan-jaqty ghylymy zertteu endi әri keng týrde әri neghúrlym әdil jýrgiziletin bolar?

-Abay iydeologiyalyq maqsattargha paydalanylyp keldi. Úly aqynnyng filosofiyasy әli zettelip bolghan joq. Múhtar da joq. Keybir akademikter Abaydy әli kýnge týsine almay jýr. Mening tórtomdyq bolsyn degenim eskerilmey, ekitomdyghy shygharyldy. Áriyne, ghylymy týsiniktermen shyqty. Biraq  júmys әli kóp. Abaydy әbden bilu, jete týsinu qajet. Býgin de bar jalghan ghalymdyq janylystardy, búrmalaulardy týzetu ýshin zertteu ghylymynyn  ózin jetildiru shart. Abay: «adasqannyng aldy -jón, arty -soqpaq» degen. Ómir - aldamshy. Biz býgin qanday memleket qúrudamyz? IYdeologiyamyz qanday? Halqymyzdyng tarihy jazylyp jatyr...  Keybir rulardyng ómirde bolmaghan batyrlary oidan shygharylyp, betaldy әspettelude. Ondaylar shyn  batyrlardy kólenkelep, tarihty búrmalaugha jol ashty. Men tarihshy emespin, alayda últtyq әdebiyetimizding ózimiz ómir sýrip otyrghan dәuirdegi tarihyn taza jazugha ghalym qazaq retinde mindettimin. Bireuler  ótirikti jazady. Bireuler sol ótirikke senedi. Bireuler jalghan ataqqa qúmar. Sondaygha jol beruimiz halyqtyghymyzgha syn emes pe?

-Siz Abaygha qatystynyng bәrin biletin siyaqtysyz. Bәrin bolmasa da, kóbin bilesiz. Poetikalyq parasatty sóz әlemin Siz jaqsy kórip qana qoymay, jaqsy zerttep bilgensiz. Eger Úly jolbasshynyzgha  bir súraq qondyng sәti týsse, ol súraghynyz qanday bolar edi?

-Onda Abaygha qarapayym ghana súraqtyng birin: «Siz qalay aqyn boldynyz?» degendi qoyar edim, al ol kýlip: «Adam jýre aqyn bola almaydy, aqyn bolyp tuady» der edi.

-Baqyt degen ne? Siz onyng ne ekenin bilesiz  ghoy?

-Meninshe, naghyz baqyt - erkin, azat bolu, aqiqatty aitu, eshteneden, eshkimnen qoryqpau. Tek osylay ómir sýru kerek! Adam - osynday bolghanda ghana adam!

Alla BELYaKINA,

filolog, jornalshy.

Oryssha núsqasynan erkin audarghan -  Ghabbas QABYShÚLY,

jazushy, jornalshy.

«Abay-aqparat»