ءبىر ءوزى – ءبىر ينستيتۋت
ءVىىى -تاراۋ
ءبىر ءوزى - ءبىر ينستيتۋت
عالىم قايىم مۇحامەدحانۇلىنىڭ مۇراعاتجايىندا ساقتاۋلى كىتاپتارى مەن مونوگرافيالارىن، ماقالالارىن كورىپ، ونىڭ عىلىمي ەڭبەك باعىتىن ۇعىندىراتىن جۇزدەگەن پاپكا جازبالارىن شولىپ وتىرىپ، ءبىر ادامنىڭ تۇتاس ءبىر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىن تىندىرعانىنا قايران قالاسىڭ!
عىلىمعا العاش قادام باسقانىنان ىرگەلى ىستەرگە قۇلشىنۋلى قايىمدا كەزدەيسوقتىق دەر دانەڭە بولعان ەمەس، ءبارى دە جۇيەلەنگەن. كسرو عىلىم اكدەمياسىنىڭ قازاق بولىمشەسى اشىلعان 40-جىلداردىڭ باسىندا-اق وعان عىلىمي جازبا ەڭبەگىن تاپسىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان قايىم ۇلەسى ەرەكشە مول ەدى. ونىڭ: «قابانباي باتىر» جانە «بوگەنباي باتىر» (ارقايسىسى 4 باسپاتاباق، 1943-جىل); «ءارىپ اقىن» (25 باسپاتاباق، 1944-جىل); «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى» (32 باسپاتاباق), سونداي-اق: ابايدىڭ جاريالانباعان ولەڭدەرى مەن شەشەندىك سوزدەرى، شاكارىم مەن ءارىپ تۋرالى پايىمداۋ ەڭبەكتەرى جوعارى باعالانا قابىلدانىپتى.
ءVىىى -تاراۋ
ءبىر ءوزى - ءبىر ينستيتۋت
عالىم قايىم مۇحامەدحانۇلىنىڭ مۇراعاتجايىندا ساقتاۋلى كىتاپتارى مەن مونوگرافيالارىن، ماقالالارىن كورىپ، ونىڭ عىلىمي ەڭبەك باعىتىن ۇعىندىراتىن جۇزدەگەن پاپكا جازبالارىن شولىپ وتىرىپ، ءبىر ادامنىڭ تۇتاس ءبىر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىن تىندىرعانىنا قايران قالاسىڭ!
عىلىمعا العاش قادام باسقانىنان ىرگەلى ىستەرگە قۇلشىنۋلى قايىمدا كەزدەيسوقتىق دەر دانەڭە بولعان ەمەس، ءبارى دە جۇيەلەنگەن. كسرو عىلىم اكدەمياسىنىڭ قازاق بولىمشەسى اشىلعان 40-جىلداردىڭ باسىندا-اق وعان عىلىمي جازبا ەڭبەگىن تاپسىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان قايىم ۇلەسى ەرەكشە مول ەدى. ونىڭ: «قابانباي باتىر» جانە «بوگەنباي باتىر» (ارقايسىسى 4 باسپاتاباق، 1943-جىل); «ءارىپ اقىن» (25 باسپاتاباق، 1944-جىل); «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى» (32 باسپاتاباق), سونداي-اق: ابايدىڭ جاريالانباعان ولەڭدەرى مەن شەشەندىك سوزدەرى، شاكارىم مەن ءارىپ تۋرالى پايىمداۋ ەڭبەكتەرى جوعارى باعالانا قابىلدانىپتى.
قايىم 1945-جىلى «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» 1-تومىن دايىنداۋعا قاتىسقان. مۇحتار اۋەزوۆ وعان قازاقتىڭ وتكەن داۋىرلەردەگى ۇلتتىق باتىرلارى جايىن بايانداعان داستاندار ءبولىمىن تاپسىرىپتى. عالىم قولدا باردى سۇرىپتاپ (قابانباي، بوگەنباي جانە باسقا باتىرلار تۋرالىنى), قولدا جوقتى ىزدەستىرۋگە كىرىسكەن. ءوزىنىڭ، وزگە عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن ەكشەپ، كولەمدى قولجازبا جيناق ازىرلەگەن دە، ول 1948-جىلى كىتاپ بولىپ شىققان. قايىم ودان ءوزىنىڭ ماقالاسىن... تابا الماپتى. ول قالاي، قايدا كەتتى؟! «مەن تاڭدانىپ، مۇحتار اۋەزوۆكە باردىم. «مەنىڭ قولىمدا نە بار، جوعارىداعى باسشىلار: قابانبايلار مەن بوگەنبايلاردى ناسيحاتتاماڭدار دەپ الدىرىپ تاستاپتى، دەدى» دەپ ەسكە العان-دى قايىم اعا. مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ ءدال سول كەزدە «جۇمىستى اقساتتى» دەگەن ايىپپەن قىزمەتىنەن بوساتىلعانىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلگەن جوق ەدى.
ايتەۋىر، قايىمنىڭ ول عىلىمي-زەرتتەۋ ماقالاسى تۇبەگەيلى جىلى جابىلىپ قالمادى، ونداعان جىلداردان كەيىن جارىق كوردى.
اتاپ ايتار ءبىر ءجايت: ق. مۇحامەدحانۇلىنىڭ قالامىنان شىققان زەرتتەۋ ەڭبەكتەردىڭ كوبى قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنداعى جاڭالىق بولدى. ماسەلەن، بۇحار جىراۋدىڭ قايدا، قاشان تۋعاندىعىن ناقتى دالەلدەپ، وزىنە دەيىن سان جىلدار بويى جاسالعان دولبارلاردى تياناقتادى. نەمەسە ف. دوستوەۆسكي مەن ش. ءۋاليحانوۆ سۋرەتكە بىرگە تۇسكەن جىل 1856 دەلىنىپ كەلسە، قايىم ول ەكى تۇلعاعا قاتىستى قۇجاتتاردى: ومىردەرەكتەرىن، جازىسقان حاتتارىن عىلىمي تاسىلدەرمەن مۇقيات زەرتتەپ، سۋرەتتىڭ ەكى جىل كەيىندە تۇسىرىلگەنىن انىقتادى. ف. دوستوەۆسكيدىڭ سەمەيدەگى ادەبي مۇراجايىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ونىڭ ىزدەنىمپازدىعىنا ءدان ريزا بولدى.
تىزە بەرسەك، عالىمنىڭ زەرتتەۋشىلىككە ۇلگى مۇنداي ەڭبەكتەرى از ەمەس. ول ءاپ دەپ شۇعىلدانا باستاعانىنان بەرىدە: ك. رىلەەۆ، ۆ. دال، ل. تولستوي، ف. دوستوەۆسكي، ا. چەحوۆ، م. گوركي، ۆس. يۆانوۆ، ت. شەۆچەنكو، ع. توقاي، ك. ناسيري، ۋ. عادجيبەكوۆ، م. نالبانديان، س. ستالسكي، يا. راينيس، لۋ سين، ا. ميتسكەۆيچ، ە. يۋراندەت جانە باسقالاردىڭ شىعارماشىلىق قىرلارىن زەرتتەگەن ادەبي ماقالالار جازدى. بۇل ونىڭ ادەبيەتكە قاتىستى اڭگىمەدە ۇلتتىق وقشاۋلىقتا قالىپ قويۋ رۋحاني تىنىستى تارىلتاتىنىن جاقسى ءبىلىپ، باسقالاردىڭ وزىق تۋىندىلارىنان ءنار الىپ وتىرۋ قاجەتتىگىنە جۇگىنگەنىن كورسەتسە كەرەك.
ارينە، ول ەڭ الدىمەن قازاق مادەنيەتىنىڭ، ادەبيەتىنىڭ تاريحىن، تاعدىرىن بىلۋگە، ەگەر اسىرەلەپ ايتساق، عاشىقتىققا بەرگىسىز قۇشتارلىق سەزىممەن كىرىسكەن. «بۇحار جىراۋدىڭ ءومىربايانى جانە شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى»، «ماحامبەت شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى»، «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ عىلىمي-شىعارماشىلىق ءومىرى» دەپ اتالعان ەڭبەكتەرى بىردەن ءبىر دالەل. ابايدىڭ شاكىرتى ءۋايىس شوندىباەۆتىڭ تۋىندىلار جيناعىن باسپاعا ازىرلەۋى دە - سول سەزىمىنىڭ جانە ءبىر كورىنىسى.
قايىمنىڭ قالامىنان تۋعان عىلىمي ەڭبەكتەرگە تاعى ءبىر ۇڭىلسەك، وندا: امىرە قاشاۋباەۆ، ەستاي بەركىمباەۆ، سادىر مەن بەيسەنباي اقىن، شوقان مەن ماقى ءۋاليحانوۆتار، م. وتەمىسوۆ، م. داۋلەتباەۆ، جامبىل، ج. شانين، ك. بايسەيىتوۆا، ش. مۋسين، ج. ساين، س. سەيفۋللين، ءى. جانسۇگىروۆ، ب. مايلين، ى. التىنسارين، ت. جومارتباەۆ، م. دۋلاتوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، س. تورايعىروۆ، ت. حاسەنوۆ، ب. مومىشۇلى، ب. قاليەۆ، ت. جاروكوۆ، تاعى باسقالار جايىنداعى دەرەكتەرگە قانىعامىز. مۇحتار اۋەزوۆ، جامبىل، ەستاي، ج. ساين، ۆس. يۆانوۆ، قاجىمۇقان تۋرال ەستەلىكتەرى - قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ قورىنا قوسىلعان ناعىز سۇبەلى ۇلەس. ۇلتتىق تەاتر ونەرىمىزدىڭ تۋى، قالىپتاسۋى حاقىنداعى تولعانىستارى ءوز الدىنا ءبىر توبە...
شىنىندا، تىزە بەرسەڭ، تاۋىسقىسىز ەمەس پە؟ ءيا، بۇل ءبىر بولىگى عانا بولۋى دا مۇمكىن. 1977-جىلى تۇڭعىش قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 12 تومى جارىققا شىقتى. سونىڭ ارقايسىسىندا ق. مۇحامەدحانۇلى قالامىنىڭ ءىزى بار! حالىق ءومىرىنىڭ بارشا سالاسىن قامتىعان ماتەريالدارداعى كوپتەگەن فاكتىلەردى سۇرىپتاۋ، سالىستىرۋ، انىقتاۋ، تۇزەتۋ، تولىقتىرۋ جانە سونىڭ ءبارىن مۇراعاتجاي قورلارىنداعى دەرەكتەر نەگىزىندە جازۋ قانشاما ۋاقىتتى، قۇمارلىقتى، كۇش-قۋاتتى كەرەك ەتكەنىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن! قايىم اعا زەينەتكە شىققانىنا قاراماعان، تىنىش تىرلىكتى قالاماعان. اباي ەنتسيكلوپەدياسىن شىعارۋعا قام جاساسا ءجۇرىپ، قازاقستاندىق ءمانى بار تاريحي-ادەبي تاقىرىپ اتاۋلىنىڭ بارىندە قالام تارتقان.
ونىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنە بەرىلگەن ەڭ جوعارى باعا قازاق ادەبيەتىنىڭ ابىزى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ پىكىرى بولعانى ايان. تاعدىرلارى توعىسىپ، جولدارى قيىلىس كەلەدى. شاكىرتىنىڭ كانديداتتىق ەكى ديسسەرتاتسيا قورعاعانىنا كۋا ۇستازى ءبىر اڭگىمە كەزىندە: «سەنىڭ ەكى ديسسەرتاتسياڭ دا - عىلىمعا قوسىلعان مول ۇلەس. مازمۇندىلىعى مەن جاڭاشىلدىعى جاعىنان ەكەۋى دە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانىڭ تالايىنا تاتيدى. شەكتەۋلى ەرەجە شىركىن بولماسا، دوكتورلىق دارەجەنى الار ەدىڭ» دەپتى.
ءيا، ساياسي استاردى سىلتاۋ ەتپەگەننىڭ وزىندە، ونىڭ تەكستولوگيالىق ەڭبەكتەرىنە ءادىل باعانى م. اۋەزوۆتەن باسقا بەرە الار ەشكىم جوق تا ەدى. ديسسەرتاتسياسىن ورىس تىلىنە اۋدارىپ، ماسكەۋگە، باك-قا (بۇكىلوداقتىق اتتەستاتسيا كوميتەتىنە) جىبەرۋ شارت بولدى. ال ودان شاراپات كۇتۋدىڭ قيسىنى جوق. قۇنارلى دا باي ءوز تىلىڭدەگى دۇنيەنى ورەسى جەتپەس وزگە تىلگە اۋدارتۋ بوس اۋرەشىلىك قوي. وزگە ءتىل جازبا ەڭبەگىڭنىڭ مازمۇنىن، رۋحىن جەتكىزسە دە، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگى مەن ءسوز ۇيلەسىمدىلىگى جاراسىپ، كوڭىل پەرنەلەرىن ءدوپ باساتىن تالعامدى كوركەمدىگىن، نازىك تە قۋاتتى ناقىشىن يگەرە دە تانىتا المايدى. ال جالپى سوۆەتتىك ادەبيەتتانۋدا تەكستولوگيامەن اينالىسىپ جۇرگەن مامان ەكەۋ-اق: د. ليحاچەۆ پەن ي. جيرمۋنسكي. ولار دا ءورىستىلدى اۆتورلاردىڭ عانا ەڭبەكتەرىن كۇيتتەيدى. قازاقتىلدى ق. مۇحامەدحانۇلىنىڭ عىلىمي جۇمىسىن جان-جاقتى تالداۋشى بولا الۋلارى ەكىتالاي.
تىندىرىمدى عالىمنىڭ ۇلكەندى-كىشىلى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبارى دە - وتاندىق عىلىمعا قوسىلعان ادەبي-تاريحي ءمانى بار دۇنيە. ديسسەرتاتسيالارىنا ارقاۋ بولعان تاقىرىپتار دا، مارقۇمنىڭ مۇراسىندا قالعان جۇزدەگەن ماتەريال دا - ونىڭ شاكىرتتەرى زەرتتەر، ونەگە الار رۋحاني بايلىق. قايىم دەرەك جيناۋعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، ماقالالارىن زەرلەي جازعان. ءبىر ماقالانى جازۋ ءۇشىن ونىڭ كولەمىنەن الدەقايدا كوپ دەرەك جيناعان. ءبىر تاقىرىپتى جان- جاقتى يگەرىپ جازعان ماقالالارى ءبىر پاپكا دەسەك، وعان دايىندىق بارىسىندا جيناعان قۇجاتتار ون شاقتى پاپكا ەكەنىن كورەمىز. ول قولىنا تۇسكەننىڭ ءبارىن سان كوبەيتۋدى قۋىپ جازا بەرمەدى، اڭگىمە ارقاۋىن مەيلىنشە شيراتىپ، دەرەك كوزىن تاپ باسا مەيلىنشە ساپالى، قىسقا دا نۇسقا ەتىپ ۇسىندى.
ونىڭ جازعاندارى جاڭالىق بولۋشى ەدى دەدىك. شىن مانىندە سولاي. ول ءبىر جاڭالىقتىڭ شەتىن كورسە، ونى يگىلىككە جاراتۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ۋاقىتىن دا، كۇش-جىگەرىن دە، ءتىپتى قارجىسىن دا ايامايتىن. سونىڭ تۇپنۇسقاسىن تاپپاي تىنبايتىن. قۇداي بىلەدى دەپ ايتايىن: كەشەگى كەڭبايتاق ەلىمىزدىڭ ءباسپاسوز، كىتاپحانا، مۇراعاتجاي اتاۋلىسىندا، جازۋشى-اۋدارماشىلاردىڭ ءبىرازىنىڭ مۇراجايلارىندا قايىم مۇحامەدحانۇلىنان العان ماقالا، حات، تاپسىرىس دەگەندەي قۇجات بار. ءويتىپ ىزدەنبەيىنشە قاپىسىز جازۋ مۇمكىن ەمەستىگىنە ءمان بەرۋدىڭ ۇلگىسى.
جاڭاشىل عالىمنىڭ سول قىرىنان ءبىر مىسال - ءىلياس بوراگانسكيدىڭ كىم ەكەنىن انىقتاعانى. اباي ولەڭدەرىن العاش باسىپ شىعارعان ادامدى ىزدەۋ جۇمىسىن بىلايشا باياندايدى: «1966-جىلى ماسكەۋگە، كسرو-نىڭ لەنين وردەندى مەملەكەتتىك كىتاپحاناسىنا ءىلياس بوراگانسكيدىڭ كىم بولعانىن سۇراي حات جىبەردىم. ونداعىلار ەشقانداي دەرەك تابا الاماعان دا، مەنىڭ حاتىمدى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ ازيا حالىقتارى ينستيتۋتىنىڭ كىتاپحاناسىنا جولداعان. ولاردان دا كوپ كەشىكپەي كەلگەن جاۋاپتا ءى. بوراگانسكي جايىندا ەشقانداي ماتەريالدارى جوعى، مەنىڭ ءوتىنىشىمنىڭ شىعىستانۋشى پروفەسسور ب. دانتسيگكە جىبەرىلگەنى ايتىلىپتى. ب. دانتسيگ ماعان حات جازىپ، ازيا حالىقتارى ينستيتۋتىنىڭ لەنينگرادتاعى بولىمشەسىندە قىزمەت ىستەيتىن پروفەسسور كونونوۆپەن، سونداي-اق لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىندەگى نوۆيچوۆپەن حابارلاسۋعا كەڭەس بەرىپتى. ول كەلەسى حاتىندا بۇل ەكەۋىنىڭ ادرىستەرىن جازىپ جىبەردى دە، مەن اتالعان ەكەۋىنە حات اتتاندىردىم.
كونونوۆتان جاۋاپ حات كەلدى. ونىڭ تاپسىرۋى بويىنشا ىزدەۋ جۇرگىزگەن قىزمەتكەرى دۋلينانىڭ جولى بولىپتى. سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1855 - 1905-جىلدارداعى شولۋ قۇجاتتارى اراسىنان: «يلياس مىرزا بوراگانسكي س 20 اۆگۋستا 1898 گودا پرەپوداەت تۋرەتسكي يازىك...» دەگەن دەرەك قاعاز تابىلىپتى! بىراق، امال نە، ول جاق ودان باسقا ەشتەڭە تاۋىپ بەرە المادى دا، مەن تىعىرىققا تاعى تىرەلدىم.
«يلياس مىرزا...»
ارادا ەكى جىل ءوتتى. «قازاق ءتىلى» گازەتىنىڭ تىگىندىسىن قاراپ وتىرىپ، ونىڭ 1922-جىلعى قازان ايىنىڭ 28-ءى كۇنگى سانىنان ءىرى ءارىپتى: «بوراگانسكي - اقساقال» دەگەن تاقىرىپتى كورىپ ۇڭىلسەم، ول باشقۇرتستان ۇكىمەتىنىڭ ونى 70 جىلدىعىمەن قۇتتىقتاۋى ەكەن! بارەكەلدى، ەندى باشقۇرستانمەن حابارلاسۋىم كەرەك!
قۋانىشىم قوينىما سيماي، باشقۇرستاننىڭ ورتالىق كىتاپحاناسى مەن مۇراعاتجايىنا حات جىبەردىم. ولاردان قايىر بولمادى. ەشبىر دەرەك تابا الماپتى. سوندادا ءۇمىت ۇزبەدىم. باشقۇرت اقىن-جازۋشىلارىنىڭ بارىنە حات جازىپ، سۇراۋ سالدىم. قارت جازۋشى سايفي قۇداشتان كەلگەن جاۋاپتا ماعان قاجەت دەرەكتىڭ قاي كىتاپحانالاردا بولۋى مۇمكىن ەكەنى ايتىلىپتى. سودان سوڭ كسرو-نىڭ سول كىتاپحانالارىنا حات جازدىم. ءسويتىپ، 1970-جىلى بوراگانسكي تۋرالى ماقالا مەن ونىڭ پورترەتى باسىلعان جورنال قولىما ءتيدى!»
مىنە، ول بولماسا، كىم دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابى وسى ەمەس پە؟ ابايدىڭ العاشقى باسپاگەرىن ىزدەۋ، ول ىسكە قاشاما ۋاقىت، ءتوزىم، جۇيكە، قارجى جۇمساۋ قايىمنان باسقا كىمنىڭ قولىنان كەلەر ەدى؟ كەلگەن كۇننىڭ وزىندە زاۋقى بارلار تابىلار ما ەدى؟ الدەكىمدەر ءۇشىن ءمانى شامالى كورىنەر بۇل دەرەك قازاق تاريحىنىڭ اباي تاراۋىنا قاجەت ەكەنىن عالىم قايىم، زەرتتەۋشى قايىم ءتۇسىندى!
قاجۋدى بىلمەگەن قايىم اعانىڭ باستاعان ءىسىن اياعىنا جەتكىزۋ تالابى، تاباندىلىعى كىم-كىمدى بولسىن ەرىكسىز تاڭقالدىرارى جانە ءسوزسىز. ماسەلەن، ونىڭ وزىمىزدەن تىس جەرلەردەگى مۇراعاتجايلارعا، باسقا دا ورىندارعا جولداعان ءوتىنىش-سۇراق حاتتارىنا جاۋاپ: اراب، تاتار، باشقۇرت، ورىس، ت. ب. تىلدەردە كەلەدى. قايىم سولاردىڭ ءبارىن ءبىر ءوزى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، پالەنباي قىزمەتكەرى بار ۇجىمنىڭ جۇمىسىن جالعىز اتقاردى. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى: ول ءوزىنىڭ بۇكىل ەڭبەگىن، ونىڭ ىشىندە شاكىرتتەرىنىڭ، ستۋدەنتتەردىڭ جازبا جۇمىستارىنا بىلدىرگەن پىكىرى، بەرگەن باعاسى دا بار، ءارپىن مارجانداي ەتىپ قولمەن جازاتىن. سونداي-اق، قاي ماتەريالىنىڭ قاي پاپكادا جاتقانىنان جاڭىلىپ كورمەگەن. باسقا جاقتا جۇرگەنىندە ءبىر ماتەريالىنان دەرەك قاجەت بولا قالسا، ۇيىنە دەرەۋ تەلەفون شالىپ، ول ماتەريالدىڭ قاي پاپكادا جاتقانىن، ونىڭ نەشىنشى بەتىن قاراي قويۋدى وتىنەدى ەكەن جانە ەشقاشان قاتەلەسپەپتى. ۇستازىنىڭ ونداي وي سەرگەكتىگىنە ءتىپتى ول توسەك تارتىپ، ەكى ءومىردىڭ ورتاسىندا جاتقانىندا حال-احۋالىن بىلۋگە كەلگەن شاكىرتتەرى كۋا.
ول كىتاپتارداعى، گازەت-جورنالدارداعى وزىنە قاجەت ماقالالاردى قولىنا قارىنداش الىپ وتىرىپ وقىعان. قۇپ كورمەگەن قاتە تۇستارىنا سۇراق بەلگىسىن قويىپ، نەمەسە تۇزەتە تۇسىنىك جازىپ، اياماي «شيماي سالادى» ەكەن. گازەت ماقالالارىن قيىپ الىپ، سول تاقىرىپتاس ماتەريالدى جينايتىن پاپكاسىنا سالىپ قوياتىن، كەيىندە كەرەگىنە جاراتا سىلتەمە جاسايتىن بولعان.
ادەبي شىعارمانىڭ قادىر-قاسيەتىن ەرتە تۇسىنگەن، سول ىڭعايمەن بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرگەن، بويىندا قۇلشىنىس-تالاپ بار قايىم ايتۋلى اۋدارماشى دا ەدى. ونىڭ ادەبيەتكە بەت بۇرۋىنا اۋدارماشىلىق اسەر ەتتى دەۋگە دە بولار. 14 جاسىندا ءبىر كۇنى ىدىرىس مۇستامباەۆ ۇيىنە ەرتىپ بارىپ، اراب ارپىمەن جازىلعان قالىڭ قولجازبانى ۇستاتىپ: «مىنانى وقىپ كورشى»، - دەپتى. مۇحامەدحاننىڭ ۇيىندە ءجيى بولاتىن كىسىلەردىڭ ءبىرى ىدىرىس ەدى.
«بىرنەشە سويلەمدى مۇدىرمەي وقىپ بەردىم، - دەپ ەسكە الادى قايىم اعا. - سودان سوڭ ول:
-وسى قولجازبانى ارابشادان كيريليتساعا ءتۇسىرىپ بەرە الاسىڭ با؟ شاماڭ كەلە مە؟ - دەدى.
-كەلەدى، - دەدىم. قولجازبانى ۇيگە الىپ كەتىپ، كۇندىز-ءتۇنى دەرلىك اۋرە بولىپ، جيىرما كۇندە جاساپ، اپارىپ بەردىم.
-ۇقىپتى ەكەنسىڭ، جاقسى جاساپسىڭ، - دەدى ىدەكەڭ، شولىپ شىعىپ. شىنايى ريزا بولدى. قولىمدى قىسىپ، قۇشاقتاپ، ارقامنان قاقتى. كەتۋگە ىڭعايلانا بەرگەنىمدە كىدىرتىپ، اقشا ۇسىندى. مەن ىڭعايسىزدانىپ قالىپ، اقشانى الۋدان باس تارتىپ ەدىم، ول:
-مۇنىڭ جارامايدى. سەن ەڭبەك ەتتىڭ، ال ەڭبەكتىڭ اقىسى تولەنۋگە ءتيىس، - دەپ اقشانى الدىردى. مەنىڭ ەڭ ءبىرىنشى ەڭبەكاقىم سول بولعان».
ءسويتىپ ول قالامىن كاسىبي اۋدارماشالىققا دا بۇردى. ءازىربايجان ۋ. عادجيبەكوۆتىڭ «ارشين مال الان» مۋزىكالىق كومەدياسىن 1940-جىلى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، ونى سەمەيدىڭ قازاق دراما تەاترى قابىلداپ، ونەر كەستەسىنە ەنگىزدى. مەملەكەتتىك وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ ساحناسىنان دا بىرنەشە جىل بويى كورسەتىلدى.
قايىم اعا 1941-جىلى ا. س. پۋشكيننىڭ «رۋسالكاسىن» قازاقشالادى.
بومارشەنىڭ «فيگارونىڭ ۇيلەنۋىن» قازاق تىلىنە اۋدارۋعا رەسمي تاپسىرىس العانى جونىندەگى دەرەك تە وتباسىنىڭ مۇراعاتجايىندا ساقتاۋلى. ول اۋدارماسىنىڭ قولجازباسى دا ءوزى 1951-جىلى تۇتقىندالعاندا باسقا ەڭبەكتەرىمەن بىرگە تاركىلەنىپ، ول دا ءىز-تۇسسىز كەتتى. قايىم ونى كەيىن، تۇتقىننان بوساپ كەلگەن سوڭ، قايتادان اۋدارعان ەكەن، وكىنىشكە قاراي، قولجازباسىنىڭ ۇزىندىلەرى عانا تابىلدى.
لاگەردە جۇرگەنىندە «سورماڭداي ليزانى» اۋدارعانىن ايتتىق. ال 1955-جىلى قازاق مەملەكەتتىك ادەبيەت باسپاسىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا بوككاچچونىڭ «دەكامەرونىن» قازاقشالادى.
ول تاتار تىلىنەن 1973-جىلى اۋدارعان «قوجاناسىر ۇيلەنەدى» اتتى پەسا سەمەي ساحناسىندا ون جىلدان استام ۋاقىت بويى قويىلدى.
پولشا دراماتۋرگى ە. يۋراندەتتىڭ «زامان وسىنداي» دراماسى دا قايىمنىڭ ءساتتى اۋدارمالارىنىڭ ءبىرى بولدى.
ا. فادەەۆتىڭ «جاس گۆارديا» رومانى جەلىسىمەن م. گراكوۆ ساحنالاعان درامانى دا اۋداردى.
1968-جىلى س. انيسيموۆپەن بىرلەسىپ «جاس شاعىمنىڭ قالاسى» دەگەن كينوستسەناري جازدى. ول سەمەيدىڭ 250 جىلدىعىنا ارنالدى. سول مەرەكە قارساڭىندا اباي مۇراجايىن اڭگىمەلەگەن جولباستاۋدى جازىپ، ونى ورىس تىلىنە م. شاتالين اۋداردى.
قايىم تەلەكلۋب ساحناسىنان ۇلى وتانداستارى حاقىندا ايىنا ءبىر رەت اڭگىمە وتكىزىپ تۇرۋدى 1970-جىلدان باستاپ، ول يگى ءىسىن بىرازعا دەيىن مۇقياتتاپ ىسكە اسىردى.
بىرنەشە پەسانى، كوپتەگەن ولەڭدى قازاقشالاعان قايىم اۋدارماشىلىق اسەرىمەن ءوزى دە پەسالار جازدى. ۇزىن سانى جۇزدەن اسادى. بىراق ول ەڭبەكتەرى ازىرشە، وكىنىشكە قاراي، جەكە كىتاپ بولىپ شىققان جوق، ال شىققاندارى «كۇزەۋگە» ۇشىرادى. مىسالى، قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنە 1981-جىلى جولداعان وتىنىشىندە (جوعارىدا اتالعان) م. اۋەزوۆپەن جازىسقان حاتتارىن قايتارىپ الا الماي وتىرعان حالىنە كۇيىنگەنىمەن قاتار مىناداي جولدار بار:
"...منويۋ ۆ 1978 گودۋ سدان سبورنيك يزبراننىح پەس "كوميسسار گابباسوۆ", "مايداننان - مايدانگا", "ەر بيليساي", "پەرنە", "حادجا ەفەندي جەنيتسيا" ۆ يزداتەلستۆو "جالىن". ودناكو دو سيح پور ەتوت سبورنيك نە ۆىپۋششەن، ا كاكايا-تو ميزەرنايا چاست ەگو وبەما، پەرەداننايا يزداتەلستۆوم "جالىن" ۆ يزداتەلستۆو "ونەر", ۆىشلا ۆ ەتوم گودۋ ۆ پلاچەۆنو يسكوۆەركاننوم ۆيدە (سبورنيك "ۆولشەبنىي زاناۆەس", "ونەر", 1981 گ.). گرۋبو پوپيرايا ەلەمەنتارنىە نورمى ي زاكونى وب اۆتورسكوم پراۆە، يزداتەلي، پو سۋششەستۆۋ، زانياليس ناستوياششيم يزدەۆاتەلسكيم وپەريروۆانيەم گلاۆنىح سيۋجەتنىح ليني، كليۋچەۆىح ستسەن، تسەنترالنىح گەروەۆ پرويزۆەدەنيا، ۆ رەزۋلتاتە دالي جالكوە سوزناتەلنو-پارودينوە انتيپرەدستاۆلەنيە موەمۋ تەكستۋ".
سول حاتىندا: «شىعارمالارىمنىڭ تاعدىرى شىرعالاڭعا ۇشىراپ، جانىمدى اۋىرتىپ ءجۇر...» دەسە، ادەبي مۇراسىنىڭ ول شىرعالاڭنان قۇتىلۋى، ارادا ونداعان جىلدار وتسە دە، ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. ورىن العان قاتەلىكتەر تۇزەتىلگەن جوق. قايىم مۇحامەدحانۇلىنىڭ ادەبي، عىلىمي ەڭبەكتەرىنە تەكستولوگيالىق زەرتتەۋ جاساۋدى قولعا العان دا ەشكىم كورىنبەيدى.
ءىح تاراۋ
«ادام بولا بىلىڭدەر»
ءوزىنىڭ قالاۋىمەن، ادەتىمەن باسىنان اسىپ جاتاتىن جۇمىسى قايىمعا جايشىلىق جانداردىڭ ۇعىمىنداعى «جەكە باس تىرلىگى» دەگەندى ۇمىتتىرىپ جىبەرىپ، دەم الۋعا دا ۋاقىتىن قالدىرمايتىن. ۇنەمگى وي جۇمىسى، وقۋ-جازۋلار، ىشكى تولقىنىستار، ءدۇدامالدار، سالىستىرۋلار ونى جايشىلىق توپتان ەكشەپ شىعارعان ەدى. ايتكەنمەن، توڭىرەگىنە ۇڭىلۋگە ۋاقىتى بولماي جۇرەتىن «توماعا تۇيىق» نەمەسە «ءوزى مەن ءوزى الەك» دەپ كۇلكىگە اينالدىرۋعا جاتپايتىن عالىمنىڭ باسىنان كىسى سەنگىسىز حيكايالار وتەتىن.
قايىم اعانىڭ اسىل جارى فارحينۇر وعان ءۇي ءىشىنىڭ ۇساق-تۇيەك شارۋا اتاۋلىسىن جۇكتەمەيتىن. ۇلكەن وتباسىن اسىراپ-ساقتايتىن قارجى تاۋىپ جۇرگەنىنىڭ ءوزى قانشالىق! الايدا، سوعىستان كەيىنگى كەز بولار، ءبىر كۇنى دۇكەننەن نان اكەلۋ كەرەك بولىپ، قايىم «مەن اكەلە قويايىن» دەپ كەتىپ، دۇكەنگە بارىپ، ساتۋشىدان ءبىر كيلو نان ولشەپ بەرۋدى وتىنەدى. سان جىلدار بويى ناندى گرامداپ ساتىپ الۋعا ءماجبۇر بولعان ادەتىنەن ءالى جاڭىلماعان اعانىڭ ول قىلىعىنا ساتۋشى ءماز بولىپ كۇلىپ، بولكە ۇسىنىپتى.
بىردە تەمەكىسى تاۋسىلىپ قالادى. ول «بەلوموركانال» دەگەن شىلىمدى عانا شەگەدى ەكەن جانە ونى فارحينۋر اپاي اكەلىپ جۇرەدى ەكەن. ول جولى اپايدىڭ قولى تيمەيدى دە، ءوزى بارۋعا جينالادى. قايىم اعا ءاميان ۇستاپ كورمەگەن، ۇيگە قاجەتتىنىڭ ءبارىن ايەلى، ەرەسەك بالالارى ساتىپ الىپ جۇرگەن. تەمەكىسىنىڭ ءبىر قورابى قانشا تۇراتىنىن بىلەتىن ايەلى سونشا اقشانى ساناپ ۇستاتادى دا: «باعاسىن ارتىق-اۋىسسىز تولەگەندە، كەرەك نارسەندى كەزەكسىز-اق الاۋىڭا بولادى»، دەپ ەسكەرتەدى. ءبىراز ۋاقىت وتەدى. ەرىنىڭ يستيتۋتقا باراتىن مەزگىلى تاياپ قالادى. فارحينۇر مازاسىزدانىپ، دۇكەنگە بارسا (دۇكەن وزدەرى تۇراتىن ءۇيدىڭ استىڭعى قاباتىندا ەكەن), قايىمى بالاشا تىمپيىپ، كەزەكتە تۇر! «كەزەكسىز الۋ ىڭعايسىز عوي» دەپ كۇڭك ەتەدى. ساتۋشى ەلەڭ ەتىپ: «اعا كەلدى دە ءۇن-ءتۇنسىز تۇردى، ءسىزدى توساتىن شىعار دەپ ويلادىم، جالعىز قوراپ تەمەكى الۋعا كەلگەنىن بىلمەدىم» دەيدى.
وتباسىندا بولسىن، جولداس-جورا ورتاسىندا بولسىن ارقاشان سىپايى، بيازى قايىم - ون بالانىڭ اكەسى - بارشاعا بەدەلدى بولعان. ءۇي ىشىندە رەنجۋ، قاتتى سويلەۋ دەگەندى بىلمەگەن.
قايىم بالالارىمەن شۇيىركەلەسە، اقىلداسا قالعان كەزدەرىندە: «ادال، ءادىل بولىڭدار. ادام بولا بىلىڭدەر!» دەپ وتىرادى ەكەن. ول ات-اتاعىن، بەدەلىن، ەڭبەگىن، قىزمەتىن ەشكىمگە، ەشقاشان پۇلداپ كورمەگەن. باس پايداسىن ويلاماعان. رەسپۋبليكاعا ەڭبەگى سىڭگەن زەينەتكەر بولۋى سەبەپتى مارتەبەسى بيىك ەمحانادا قارالۋىنا، سونداي اۋرۋحانادا جاتۋىنا قۇقى بولسا دا، ونى قۇنتتاماعان.
مۇنى وقىعاندا كەيبىرەۋلەردىڭ: «ءوي، شىركىن!» دەۋلەرى مۇمكىن. ال قايىم اعا ءاۋ باستا ءوزىنىڭ اقىل-ويى قالىپتاستىرعان قاراپايىم قاعيداسىن بۇزعان ەمەس، ادام بولا ءبىلۋ ۇستانىمىنان جاڭىلمادى. اقىن جەرلەسى قاليحان التىنباەۆ بىردە: «قايىم قاي بيىككە بولسىن ەنتىكپەي شىعىپ ءجۇردى... ويتۋگە وزگەلەردىڭ جۇرەگى شىدامادى» دەدى. مۇنى قايىم اعانىڭ تابيعي سانا-سەزىم تازالىعىنان ءنار، قۋات العان جۇرەگى مىقتى بولدى دەپ ۇققان ءجون بولار.
ح تاراۋ
باۋراپ الاتىن
«جاقسىدا جاتتىق جوق» دەگەندەي، قايىم اعا ءبىر كورگەن كىسىنى جىلى شىرايىمەن باۋراپ الاتىن. تانىسىپ، ءبىلىسىپ، اڭگىمەلەرى جاراسا كەتكەندە كوپ جىلعى دوس-جولداستارشا شۇيىركەلەسەتىن. ونىڭ ۇيىندە كەيدە ءبىرلى-جارىمدى، كەيدە توپتاپ مەيمان بولماعان كۇن سيرەك شىعار. قىزمەتتەستەرى، شاكىرتتەرى، ونى-مۇنى شارۋامەن شالعايدان ىزدەپ كەلگەندەر... كوبىنەسە بۇگىندە تاريحتا اتى قالعان جايساڭدار: اتاقتى بالۋان قاجىمۇقان، جازۋشى ۆسەۆولود يۆانوۆ، اقىن ەستاي ءجيى كەلەتىن. م. اۋەزوۆپەن قارىم-قاتناسى ءوز الدىنا، جامبىل، س. مۇقانوۆ، ع. مۇسىرەپوۆ، ءا. مارعۇلان، ا. جۇبانوۆ، ج. ساين، ە. ىسمايىلوۆ جانە باسقالارمەن ارالاستى. الىس-جاقىن قالالاردا، جازۋشىلار قاۋىمىنىڭ كاۆكاز بەن قىرىمداعى، ماسكەۋ توڭىرەگىندەگى شىعارماشىلىق ۇيلەرىندە، ساناتوريلەردە فارحينۇر ەكەۋى بولعاندارىندا قالماق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى د. قۇعىلتينوۆپەن، ايگىلى ورىس ارتيستەر ە. مورگۋنوۆ، س. ميشۋلين، ە. ميرونوۆ جانە باسقالارمەن نەبىر كوڭىلدى ساتتەردى بىرگە وتكىزدى. كوركەمدەپ جازىلعان تارتىمدى، دالمە-ءدال دەرەكتى حيكاياعا بەرگىسىز ەستەلىكتەرىندە سول ءبىر كۇندەر جايىندا شەرتكەن سىرى بار.
***
1938-جىلى بۇكىل ەلىمىز جامبىل جاباەۆتىڭ شىعارماشىلىعىنا 75 جىل تولۋىن تويلاۋعا ازىرلىكتى باستادى. سەمەيگە قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى ءسابيت مۇقانوۆ كەلدى. ول تويدىڭ قاشان وتەتىنىن، وعان جەر-جەردەن كىمدەردىڭ قاتىسا الاتىنىن ايتتى. ءبىر جاڭالىق: جامبىلعا ارناعان اڭگىمەلەرى، ءان-كۇيلەرى، ولەڭ-داستاندارى ارناۋلى كوميسسيادان جاقسى باعا العاندار شاقىرىلادى ەكەن. ول بايگەگە سەمەي مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنىڭ سوڭعى كۋرس ستۋدەنتى قايىم مۇحامەدحانۇلى جامبىل» اتتى داستان-تولعاۋىمەن قاتىسىپ، جۇلدە الدى. حالىق اقىندارى مەن جىرشىلارىنىڭ ونەر جارىسى 18-19-مامىر كۇندەرى بولىپ، وعان ماسكەۋدەن، لەنينگرادتان مەيماندار قاتىستى. مۇحتار اۋەزوۆ بايانداما جاساپ، يسا بايزاقوۆ پەن نۇرپەيىس بايعانين جىردان شاشۋ شاشتى. ول جيىن رەسمي شارا ەمەس، حالىقتىق تويعا اينالدى.
19-مامىردا جامبىلدىڭ لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالعانى حابارلاندى دا، قارت جىراۋدى قۇتتىقتاۋعا سەمەيدەن الماتىعا باراتىنداردىڭ ءتىزىمى جاسالدى. ىشىندە قايىم بار. ولار قوڭىر قاڭىلتىر شاتىرلى ۇلكەن ۇيگە ات باسىن تىرەگەندە جامبىلدىڭ ادەبي حاتشىسى توپ الدىنا شىعىپ، ءسال بوگەلە تۇرۋلارىن ءوتىندى. جاكەڭ مەن ورىنباي تايمانوۆ (اقىن) نامازعا جىعىلعان ەكەن.
ءسابيت مۇقانوۆ جامبىلدى جاس اقىندار اتىنان قۇتتىقتاۋدى قايىمعا تاپسىرىپتى.
سول كۇندەر تۋرالى قايىم مۇحامەدحانوۆتان ەستىگەن اڭگىمەنى «اباي» جورنالىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى م. سۇلتانبەكوۆ بىلاي باياندادى:
«جامبىلدى يدەولوگيالىق جانە ساياسي ناسيحاتتىڭ كەيىپكەرى ەتكەندەرى جارامادى. وكىنىشتى بولدى. ال جامبىلدىڭ ناماز وقىعانى، ءوزى جايىنداعى جەلپىندى سوزگە ەلپىلدەمەگەنى، جوعارى ناگرادا العانىنا ءمان بەرمەگەنى مەنى تاڭداندىردى، مەن ىشتەي قۋاندىم. ول اقىن ورىنبايعا قاراپ: «وسىنىڭ ءبارى و دۇنيەدە ماعان قالاي بولار ەكەن؟» دەپ باسىن شايقادى. وكىمەت اۋليە-اتا قالاسىن «جامبىل قالاسى» دەپ اتاۋ جونىندە قاۋلى شىعارعانىن ەستىگەندە بابالارىنا جىر ارناپ، كەشىرىم سۇرادى. ال ءستاليننىڭ قۇتتىقتاعانى حابارلانعاندا ۋىتتى اجۋامەن جاۋاپ ولەڭ ايتتى».
سول تاريحي كەزدەسۋ كۇندەرىندە جاس جازۋشىلار قارت جامبىلدى ورتاعا الا سۋرەتكە ءتۇستى. جازۋشىلار وداعىنىڭ جامبىلعا ارنالعان سالتاناتتى پلەنۋمى كەزىندە (20-22-مامىردا) قايىم قازاق ادەبيەتىندەگى قالامداس اعا-ىنىلەرىمەن، قۇربى-قۇرداستاستارىمەن دە سۋرەتكە ءتۇسىپ، جىراۋعا ارناعان داستانىن بيىك مىنبەردەن وقىدى. «مەن داستانىمدى وقىپ بولىپ، ونى پرەزيديۋمدا وتىرعان جامبىلعا اپارىپ ۇسىندىم. ۇلى اقىن ەرەكشە ريزا بولىپ، قاتتى قۇشاقتاپ، باتاسىن بەردى، - دەپ ەسكە الادى قايىم اعا. - بۇرىلىپ كەتە بەرگەنىمدە ءسابيت مۇقانوۆ توقتاتىپ، ەكەۋىمىز سەمەيدە تۇسكەن فوتونى قالتاسىنان الىپ، سىرتىنا قولما-قول ءبىر شۋماق ولەڭ جازىپ، زالداعىلارعا وقىپ بەردى دە، فوتونى ماعان سيلادى. ول شۋماعىنداعى وي-تىلەك جامبىلدىڭ شىنشىل بولۋ، ولەڭنىڭ قادىر-قاسيەتىن ءبىلۋ تۋرالى جىر-تىلەگىمەن ۇندەس ەدى، تەگى ءسابيت سونى ەسكەرگەن دە بولار.
قايىم ودان كەيىنگى سالتاناتتاردا: جازۋشىلاردىڭ قۇرىلتايلارىندا، اقىندار ايتىسىندا جامبىلمەن بىرنەشە رەت كەزدەستى، جىرلارىن تىڭدادى. 1945-جىلى جاكەڭدى اقتىق ساپارىنا اتتاندىرىستى.
***
جامبىلعا ارنالىپ وتكىزىلمەك سالتاناتتى جيىنعا اتتانعان قايىم وندا تاعى ءبىر قۇرمەتتى كىسىمەن - اقىن جۇماعالي ساينمەن تانىسامىن، ودان ارىدا دوس بولىپ كەتەمىز دەپ، ارينە، ويلاعان جوق. 1938-جىلدىڭ مامىرىندا سەمەيلىكتەردىڭ دەلەگاتسياسىن الماتىدا ساين قارسى الىپ، ءار جەردەگى كەزدەسۋلەردە، جينالىستاردا - سالتاناتتى شارالاردىڭ بارىندە بىرگە ءجۇردى. جاي عانا تانىستىقتىڭ اقىرى ەكى اقىننىڭ ءوزارا تۇسىنىستىگىنە، دوستىعىنا ۇلاستى. ال ءبىر جىلدان سوڭ، 1939-جىلدىڭ كوكەك ايىندا، جامبىلدىڭ ەڭ دارىندى شاكىرتى ءسايادىل كەرىمبەكوۆ پەن جۇماعالي ساين سەمەيگە كەلدى. قۋانا تابىسقان سول كۇندەردىڭ بىرىندە جۇماعالي مەن قايىم قالا سىرتىنا شىعىپ دەم الىپ قايتۋدى ۇيعارىستى. تابيعات جاڭا ويانىپ كەلەدى. كەڭ دالا بۋسانا كەرىلىپ جاتىر. تاپ-تازا كوگىلدىر اسپان شەكسىز كۇمبەز تارىزدەنىپ كوز تارتادى. ۇيلەسىمدى عاجاپ كورىنىس كوڭىلدى جەلپىپ، قيالىڭدى تەربەيدى. ءبىر ساتتە جۇماعالي قارىنداش سۇراپ الدى دا، بىردىزەرلەي قالىپ، اق پاراققا الدەنە جازا باستادى. سالدەن سوڭ كوتەرىلىپ، ول قاعازىن قايىمعا ۇسىندى. ولەڭ ەكەن. قايىم قاستەرلەپ ساقتاعان ول ولەڭ مىنەكي:
قايىمعا
قۇلپىرىپ جاستىق شاقتا جايناپ تۇرعان،
اسپاندا التىن كۇنگە قۇلاش ۇرعان.
قارتايىپ جاس جەتكەن سوڭ تالاي جۇيرىك
قايتادان كەلەر مە دەپ ارمان قىلعان.
بىرەۋلەر ءوزى سۇيگەن سۇلۋدى ايتقان،
بىرەۋلەر كوپپەن ويناپ-كۇلۋدى ايتقان.
بىرەۋلەر قۇرىش قانات كوك داۋىلداي،
اسپانداپ شارق ۇرىپ ءجۇرۋدى ايتقان.
بالعىنداي بالاۋسالى كەزىن ايتقان،
تورعىنداي ۇلبىرەگەن اق مارالدىڭ
گاۋھارداي جالتىلداعان كوزىن ايتقان.
ال، ءبىز ايتساق قىزىل گۇلدەي كۇندى ايتامىز،
جۇرەكتەن اقتارىلعان سىردى ايتامىز.
اقىننان سايادىلدەي تولقىپ شىققان،
بالاۋىز، شىرىن ءدامدى جىردى ايتامىز.
سەمەيدەن الماتىعا ءبىز كەتكەندە،
ساعىنار، ساعىنىسار كۇن جەتكەندە،
قايىم-اۋ، سەن دە ءبىزدى ەسكە الارسىڭ،
دوسىڭمەن جۇرەك سىرىن تەربەتكەندە.
ورەن جۇيرىك ءسايادىل، اقىن قايىم،
وتكىزگەن ءبىز بۇل جەردە جازدىڭ ايىن
ءار كەزدە ساعىنىشپەن ويلاسىن دەپ،
ولەڭ عىپ ءبىر-ەكى اۋىز جازعان - ساين.
جۇماعالي ساين.
سەمەي، 28-كوكەك، 1939 ج.
***
1939-جىلى ماۋسىمنىڭ 21-ىندە قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ەكىنشى قۇرىلتايى اشىلدى. وعان رەسپۋبليكا جازۋشىلارى عانا ەمەس، كەڭەس وداعىنىڭ شارتابىنان مەيماندار كەلدى. مۇحتار اۋەزوۆ، يۆان شۋحوۆ، لەونيد سوبولەۆ قاتىستى.
قۇرىلتايعا سەمەي وبلىسى دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىندا بارعان قايىم مۇحامەدحانۇلىنا پوۆلودارلىق اقىن ەستاي بەركىمباەۆ ەرەكشە اسەر ەتتى. «كەڭ ماڭدايلى، كوزىنە وي تۇنعان، قاس-كىرپىگى قالىڭ، قياق مۇرتتى، شوقشا ساقالدى كىسى ەكەن، - دەپ جازىپتى قايىم اعا ەستەلىگىندە. - جانىنا جاقىن بارۋ قيىن بولدى. دەلەگاتتار، اقساقال اقىن-جازۋشىلار، ءانشى-كۇيشىلەر، جورنالشىلار قورشالاپ الا قويادى. ول دومبىرانى كەلىستىرە تارتىپ، ءان شىرقايدى...
ءبىز ۇيگە قايتقاندا ءبىر پويىزدا، ءبىر ۆاگوندا بولدىق. جولاۋشى جۇرت جول بويى ءبىزدىڭ ۆاگونعا جينالىپ، ەسەكەڭدى ورتاعا الىپ، اڭگىمەلەسىپ، ءان سالعىزىپ ءماز-ءمايرام بولىستى. اقىن اقساقال، جاسى 70-تە بولسا دا، جىگىتشە كوڭىلدەنىپ، كورىكتەنىپ وتىردى. مەن ودان سەمەيدە ءتۇسىپ، مەنىڭ ۇيىمدە ءبىراز ۋاقىت مەيمان بولۋدى ءوتىندىم. ول كەلىستى.
ۇيدە ونى سوزبەن، اڭگىمەمەن مازالاعان جوقپىن. دەم الۋىنا، تىنىعۋىنا جاعداي جاسادىم. وتە قاراپايىم كىسى ەكەن. كۇي-كۇتىم تالعاعان جوق. قوڭىر ءۇندى دومبىراسىن اندا-ساندا قولىنا الىپ، باياۋلاتا ءان سالادى».
ارينە، ەكەۋى سىرلاسا اڭگىمەلەستى دە. جاس اقىن، عالىم قايىم وزىنە عاجاپ ۇناعان اعاسىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق جولىن بىلۋگە قۇمارتتى. بىردە ەڭ العاشقى ءانى تۋرالى ايتىپ بەرۋدى ءوتىندى. ەستاي ءسال اڭتارىلىپ، سودان كەيىن ويعا شومىپ ءبىراز وتىردى دا، پاستەۋ قوڭىر ۇنمەن اڭگىمەسىن باستادى. قايىمنىڭ ەستەلىگىنە ۇڭىلەلىك: «العاشقى ءانىمنىڭ اتى - «حورلان». 20 جاسىمدا شىعاردىم. ول عاشىقتىقتان تۋدى. سۇڭقار بولىسىنداعى قىپشاق-ورىك رۋى سۇلتاننىڭ حورلان دەگەن قىزى بار ەكەن. مەن ونى ءبىر تويدا بايقاپ قالدىم. ءان شىرقاپ وتىرعانمىن. ىنتالانا تىڭداعان توپتان ەرەك ەكى قىزعا كوزىم ءتۇستى. كوركەمدەۋىنىڭ اتى حورلان ەكەن. تويعا ءسىڭلىسى ەكەۋى كەلىپتى. مەن بىردەن عاشىق بولىپ قالدىم. سول كەشتە تانىستىق، سويلەستىك. ول دا مەنى ۇناتىپ قالىپتى. ءسويتىپ... ەكەۋىمىز تابىستىق. ايرىلماسقا سەرتتەستىك. كەلەسى جىلى قىزدى الىپ قاشاتىن بولدىم، سەبەبى مەندە ايتتىرار مال جوق. بىراق الىپ قاشا المادىم. اكەسى قالايدا ءبىلىپ قويىپ، باسقا بىرەۋگە ۇزاتىپ جىبەردى...».
ارادا التى جىل وتكەندە ەستاي حورلاندى ادەيىلەپ ىزدەپ بارىپ، كورىپ قايتقان. ولار 1931-جىلى، جاستىقپەن حوش ايتىسقان، كارىلىككە اياق باسقان كەزدەرىندە، سوڭعى رەت كورىسىپتى.
ەستاي قايىمنىڭ ۇيىندە ەكى اپتا قۇرمەت-قوشەمەت كورىپ، ۇيىنە كەمەمەن قايتقان. ەكەۋى سودان كەيىن 1945-جىلى - ابايدىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان سالتاناتتى جۇزدەسىپتى. تويدى وتكىزۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ جاۋاپتى حاتشىسى قايىم ونى قۇرمەتتى مەيمان رەتىندە ادەيىلەپ شاقىرعان. ەستاي سول جولى قايىممەن حوشتاسۋ ولەڭىن جانە فوتوسۋرەتىن كەيىن احمەت جۇبانوۆقا تابىستاپ، ولار سازگەردىڭ «زامانا بۇلبۇلدارى» كىتابىنا ەنگىزىلىپتى.
قايىم ەستايمەن كەزدەسۋلەرىن، ونىڭ «حورلان» ءانىنىڭ تاريحىن دوس-جولداستارىنا ايتىپ بەرىپ جۇرگەن. سول اڭگىمەلەرى ءبىر كۇنى گازەتتە جاريالانسىن. باسقا بىرەۋ ءوزىنىڭ كورىپ-بىلگەنى ەتىپ قىمسىنباستان جازىپتى. ونى ەستىگەن قايىم اعا اشۋ شاقىرماي، ءسال جىميىپ: «ە، مەيلى. ءاننىڭ شىعۋ تاريحى جۇرتقا تاراي بەرسە بولدى ەمەس پە؟» دەي سالىپتى.
**
1948-جىلدىڭ ماۋسىمى... سەمەيلىك اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءبىر توبى ۇشقىر قايىققا وتىرىپ، ەرتىستى ورلەي اۋەجايعا جول تارتتى. كورنەكتى ورىس جازۋشىسى ۆسەۆولود يۆانوۆتى قارسى الماقشى. قايىقتىڭ سوڭىندا قايناعانداي بۇرقىراپ قالىپ جاتقان سۋعا قىزىعا قاراپ تۇرعاندارىندا جولاۋشىلاردىڭ ءبىرى ۆسەۆولودتىڭ ماكسيم گوركيگە وقىپ بەرگەن ءبىرىنشى اڭگىمەسى «ەرتىستە» دەپ اتالعانىن ەسكە الدى.
ولار كەشىككەن ۇشاقتى اۋەجايدا ۇزاق كۇتسە دە، قۇرمەتتى مەيماندى قۋانا قارسى الدى.
«ونىڭ سول العاشقى جۇزدەسۋدەگى الپەتى ماعان قالايدا ەرەكشە ۇناپ، ءومىر بويى كوز الدىمدا تۇردى. دارحان دالانىڭ بالاسىنا ءتان كەسەك تۇلعا، كەڭ ماڭداي، ءسال تاڭقىش مول مۇرىن، - دەپ جازىپتى قايىم اعا، «پارتيزان حيكايالارىنىڭ» اۆتورىن ەسكە الۋىندا. - كوزاينەگى قالىڭ بولسا دا، كوزىنىڭ كۇلىمدەپ تۇرعانىن بايقادىم. ول بىزبەن ءوزىنىڭ ءجيى كەزدەسىپ جۇرگەن بايىرعى تانىستارىن كورگەن كىسىشە جايدارى امانداستى. جاسى 53-تە بولسا دا، جىگىتكە ءتان شالت قيمىلدى. جايدارى. ءجۇرىسى شيراق».
مالدى اۋىلدى، ءىرى كاسىپورىنداردى ارالاعاندا، جەرگىلىكتى گازەتتەردىڭ رەداكتسيالارىندا بولعاندا، قىسقاسى: «سوۆەت ادەبيەتىنىڭ تۋ ۇستاۋشىلارى» كورۋگە ءتيىس جەرلەردەگى كەزدەسۋلەردىڭ بارىندە قايىم مۇحامەدحانۇلى قۇرمەتتى مەيمانمەن بىرگە ءجۇردى. ول سەمەي قالاسىن ارالاعاندارىن، اسىرەسە مۇراجايلاردا، ونىڭ ىشىندە ابايدىڭ مۇراجايىندا بولعاندارىن ەرەكشە ىلتيپاتپەن ەسكە الاتىن ەدى. ويتپەگەندە شە؟! اباي مۇراجايىن اشۋ ءۇشىن ۇلى اقىنىڭ كيىم-كەشەگىن، بۇيىمدارىن، قولجازبالارىن ىزدەستىرۋگە قانشاما ۋاقىت، قانشالىقتى كۇش-جىگەر جۇمسالدى دەسەڭىزشى! مۇراجاي شاعىن-شاعىن بەس بولمەسى بار اعاش ۇيدە ورنالاسقان. ول كەزىندە كەمەڭگەر اقىن سەمەيگە كەلگەنىندە قونىپ جۇرگەن ءۇي بولاتىن. ۆسەۆولود يۆانوۆ قىزىعا، قۇمارلانا ارالاپ كوردى. العان اسەرىن كەيىن م. اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانى حاقىندا جازعان ماقالاسىندا تۇششىنا ايتىپتى.
قادىرلى مەيمانى مەن ەكەۋىنىڭ قالانىڭ كورىكتى جەرلەرىن ارالاپ، كوپ اڭگىمە-دۇكەن قۇرعاندارىن قايىم ريزاشىلىقپەن ەسكە الىپ وتىراتىن.
«دوستوەۆسكي تۇرعان ۇيدە بولعانىمىزدا، - دەيدى قايىم، - ۆسەۆولود ۆياچەسلاۆۇلى ماعان:
-قايىم، سەن عوي اباي مۇراجايىنىڭ ديرەكتورىسىڭ. ولاي بولسا، سەن فەدور ءميحايلوۆيچتى ۇمىتپاۋعا ءتيىسسىڭ. ول شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءومىر بويعى دوسى بولدى ەمەس پە؟ قولجازبالارىن شوقان سيعا تارتقان، تاڭداۋلى قايىڭ توزىنان جاسالعان جاشىكتە ساقتاعانىن بىلەسىڭ، - دەدى. مەن ول ءجايتتى بىلمەيتىن ەدىم، ءسال ابدىراپ قالدىم دا:
-ءيا، ەكەۋى شىنايى دوس بولعان، - دەدىم.
-بۇل ءۇيدى مۇراجايعا اينالدىرۋ كەرەك، مەن وبلىس باسشىلارىمەن سويلەسەيىن، - دەدى ۆسەۆولود».
قايىڭ توزىنان جاسالعان جاشىك تۋرالى ماعلۇماتتى كەيىن، اننا گريگوريقىزى دوستوەۆسكايانىڭ ەستەلىگىنەن وقىدىم. بولاشاق ايەلىمەن اڭگىمە ساتتەرىنىڭ بىرىندە فەدور ميحايلۇلى: «مىنا عاجاپ جاشىكتى قاراشى! مۇنى ماعان سىبىرلىك دوسىم شوقان ءۋاليحانوۆ سيلادى. بۇل - مەنىڭ ەڭ باعالى بۇيىمىم. قولجازبالارىمدى، حاتتاردى، وزگە دە قىمبات نارسەلەرىمدى وسى جاشىكتە ساقتاپ ءجۇرمىن»، دەپتى.
ۆسەۆولود ۆياچەسلاۆۇلىنىڭ ءبىر كورگەنىن، ءبىر وقىعانىن ەسىندە ساقتاۋ قابىلەتى كۇشتى ەكەن. دوستوەۆسكيدىڭ ءۇيىن، جەراۋدارىلعان پەتراشەۆشىلەردىڭ ۇيلەرىن ارالاپ شىعىپ، تەلەگراف عيماراتىنا بەت الدىق. وعان جاقىنداي بەرگەنىمىزدە مەيمانىم:
-ومبى مەن سەمەيدى جالعاستىرعان تەلەگراف سىمى 1872-جىلى تارتىلدى، - دەدى...
ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن ەرتىستى ورلەپ، وسكەمەن قالاسىنا بارىپ قايتۋدى اڭگىمەلەدىك. ۆسەۆولود ءسال جىميىپ وتىرىپ:
-سەمەيدەن وسكەمەنگە، ودان ارى زايسانعا پاروحود العاش رەت 1863-جىلى جول تارتقان بولاتىن. پاروحودتىڭ اتى «ۋرا» ەدى. قىزىق، ءا؟! «ۋرا»، - دەدى دە، قارقىلداپ كۇلدى.
ۆسەۆولود يۆانوۆ سەمەيدە بولعان كۇندەرىندە قايىمنىڭ ۇيىندە جاتتى. فارحينۇردىڭ قولىنان ءدام تاتىپ، التى جاستاعى روزامەن بالا مىنەزدەنە سويلەسىپ ءجۇردى. قايىمنىڭ قۇلدىراڭداعان قىزى اق-سۇر كوستيۋم كيگەن، جىميىپ وتىراتىن مەيمانعا: «مىنە، مەنىڭ اۋىلىم. مىنە، مەنىڭ ءۇيىم» دەپ باستالاتىن اڭگىمەنى وقىپ بەرگەن-ءدى.
مەيمان مەيلىنشە دەم الدى. ال قايىم ەكەۋىنىڭ ادەبيەت، تاريح، كوركەم ونەر جايىنداعى اڭگىمەلەرى تاۋسىلماستاي بولاتىن. قايىم ول تۋرالى دا جازىپتى:
«...ول ءبىر كەشتە قازاق ادەبيەتىنە قاتىستى ويلارىن ورتاعا سالدى. بەيىمبەت مايلين، عابيت مۇسىرەپوۆ ۇشەۋىنىڭ «امانكەلدى» ءفيلمىنىڭ ستسەناريىن جازۋ جايىندا پىكىرلەسكەندەرىن ەسكە الدى. ءوزى تۋرالى ازداپ ايتتى. «مەن كوزىم جەتپەگەن ءجايتتى ماندىتىپ جاسا المايمىن... وسى سەمەي وبلىسىندا تۋىپ-ءوستىم. قازاق اۋىلدارىنا ءجيى بارىپ ءجۇردىم، قازاق بالالارىمەن بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە وينادىم. ول كەزدە قازاقشا جاپ-جاقسى سويلەيتىنمىن... 1916-جىلعى كوتەرىلىستى بىلەمىن. وعان قاتىسقاندارمەن سويلەستىم. ول تۋرادى كىتاپ جازۋعا دا كىرىسكەنمىن...» دەدى».
ەكەۋىنىڭ ودان كەيىنگى اڭگىمەسى قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن ورىس تىلىنە اۋدارۋ جايىنا ويىستى. ۆسەۆولود ۆياچەسلاۆۇلى جولما-جول اۋدارما دەگەندى ۇناتپايتىنىن ايتتى. ول اۋدارماشى مارشاكتى ەرەكشە قۇرمەتتەيدى ەكەن. مارشاك شەكسپير مەن بەرنستەن اۋدارما جاساعاندا جولما-جول اۋدارمانى نەگە كەرەك ەتپەدى؟ ال ابايدىڭ تۋىندىلارى، ءبىرازىنا اقىننىڭ ءوزى، كەيبىرىنە باسقالار ءان شىعارعان عاجاپ دۇنيەلەرى دە، ورىس تىلىنە اۋدارىلماي، كەڭ تاراماي جاتىر...
قايىم مۇحامەدۇلىنىڭ اقجارقىن مىنەزدى، ءبىلىمپاز اڭگىمەشىل ۆسەۆولود يۆانوۆتى كەرىمسال كەيىپكەر ەتكەن ەستەلىك-جازبالارى مەيلىنشە كوركەم تىلمەن كوسىلتە جازىلعان، باس الماستان وقيسىڭ. ونى جازۋشىنىڭ جارى تامارا ۆلاديميرقىزى يۆانوۆا جوعارى باعالاپتى. قايىم اعانى تۋعان كۇنىمەن قۇتتىقتاعان جەدەلحاتىنان، پەرەدەلكينوعا دەم الۋعى شاقىرعان حاتىنان ريزاشىلىعى انىق اڭعارىلادى (ۆس. يۆانوۆتىڭ سەمەيلىك دوسى جازۋشىلاردىڭ ماسكەۋ ماڭىنداعى پەرەدەلكينو شىعارماشىلىق ۇيىنە ءبىر بارىپ قايتۋعا ۋاقىت تابا المادى). ايتا وتىرار ءبىر ءجايت: ت. يۆانوۆانىڭ قايىم مۇحامەدحانۇلى ەڭبەكتەرىنە نازار اۋدارىپ جۇرگەندىگى (قايىم اعا ونداي نيەتتى جەرلەستەرىنەن دە كورمەگەن). ىستىق ىلتيپاتقا ءبىر كۋا مىنا ءۇزىندى:
"پيشۋ ۆام ۆتوروە پيسمو. پەرۆوە ناپيسالا، كوگدا دوشلا دو مەنيا "زۆەزدا پريرتىشيا" س ۆاشەي ستاتەي "ۆسەۆولود يۆانوۆ ۆ سەميپالاتينسكە". ا تەپەر پيشۋ، پروچيتاۆ ۆاشۋ ستاتيۋ ۆ گازەتە "يرتىش" - "ودنيم دىحانيەم سو ستەپيۋ", - دەپ جازىپتى تامارا ۆلاديميرقىزى 1973-جىلى. - يا ۆاس وت ۆسەگو سەردتسا بلاگوداريۋ زا وبە ەتي ستاتي، ي منە وچەن، وچەن بى حوتەلوس، چتوبى، وبەدينيۆ يح ۆ ودنۋ، ۆى وپۋبليكوۆالي بى سۆوي ترۋد ۆ جۋرنالە... تاكايا ستاتيا بىلا بى وچەن ۋمەستنا نا سترانيتساح جۋرنالا "درۋجبا نارودوۆ". يا زناكوما س گلاۆنىم رەداكتوروم ي موگلا بى پرەدلوجيت ەمۋ ۆاشۋ ستاتيۋ، ەسلي ۆى ەتوگو حوتيتە ي پريشلەتە منە ەە. پروستيتە، كولي موە پرەدلوجەنيە نە ك مەستۋ..."
ءوزىمىزدىڭ مادەنيەت قايراتكەرلەرىمىزبەن، ادەبيەتشىلەرمەن، تاريحشى قاۋىممەن اڭگىمەلەرىندە، سۇحباتتارىندا قايىم مۇحامەدحانۇلى ورتاعا سالعان ماسەلەلەر، قامتىعان تاقىرىپتار قىرۋار. ارقايسىسى جەكە-جەكە زەرتتەۋ جۇمىستارىنا ارقاۋ، وزەك ەكەنى انىق. ءبارى دە كوركەم تىلمەن تۇجىرىمدى جازىلعان.
توڭىرەگىندەگى كوپشىلىك قايىمدى عالىم دەپ قانا ەمەس، قازىنانى ساقتاۋشى دەپ تە باعالايتىن. باسقالاردىڭ وزىندە ساقتاۋلى قولجازبالارىن عىلىمي زەرتتەۋلەرگە قاجەت قازىنا دەپ قايىمشا كۇتىپ ۇستاعان، ۇقىپتاپ ساقتاعان جان سيرەك شىعار! اباي نەمەرەسى ماكەننىڭ (تۇراعۇلقىزى) وزدەرىنىڭ اتاتەگى جازىلعان كونە داپتەردى قايىم اعاعا سەنىپ تاپسىرعانى سوندىقتان دەپ ويلايمىن. ول كىسى قايىم مۇحامەدحانۇلىن كىرشىكسىز قادىرلەيتىن. جاسى سەكسەنگە تولعاندا تويىن ادەيىلەپ شاقىرىپ، قۇرمەتتىلەرىنىڭ قۇرمەتتىسى ەتە سيلاپ، قاسىنا وتىرعىزىپ، كوپشىلىككە: «مىنە مەنىڭ جانىمدا قايىم وتىر، گۇلنار داۋلەتوۆا وتىر!» دەپ ماساتتانا جار سالعانى بار.
...ارادا جىلجىپ جىلدار ءوتتى. قايىم اعا ەستەلىك كەيىپكەرىنە اينالدى. ونىمەن تانىس-ءبىلىس، قىزمەتتەس، ساپارلاس بولعان ادامدار عاجاپ قاراپايىم، كىشىپەيىل، اق كوڭىل عالىم-جازۋشىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن، كىسىگە قاراسىن، جىلى جىميىسىن، ادەپپەن اقىرىن عانا كۇلەتىن اسەم ادەتىن، ويلانا سويلەيتىن ءاربىر ءسوزىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ساعىنىشتى سەزىممەن جازىپ ءجۇر. قايىم مۇحامەدحانۇلىنىڭ شاعىن دا قاراپايىم بەينەسى بۇگىندە تاۋتۇلعاعا اينالىپ، كوپتەگەن شاكىرتەرىنە شاپاعاتتى ۇلگى-ونەگە بولا باستادى. بۇل قۇبىلىس - مادەنيەتىمىزدىڭ، ادەبيەتىمىزدىڭ كەشەگى مەن بۇگىنگى، ەرتەڭگى تاريحىن ءوزارا جالعاپ، توعىستىرىپ تۇراتىن سەتىنەمەس ورنەك دەۋ ءلازىم.
***
وي تۇجىرىمى
كوڭىل كوگىندەگى سۇحبات
مەنىڭ وسىنداي سۇحبات جاساۋ تىلەگىمە قايىم مۇحامەدحانۇلى قالاي قارار ەدى دەگەن وي كەشتىم. ونىڭ وزگەلەردەن ءبىر ەرەكشەلىگى: ويدىڭ ورنىقتىلىعىن، ءسوزدىڭ ناقتىلىعىن، دەرەكتىڭ بارىنشا دالەلدىلىگىن، شىندىقتىڭ شىرايلىلىعىن قالايتىن. ءيا... ەندى ورتامىزدا جوق اقساقالمەن اڭگىمەلەسۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا ويلانىپ كورۋگە بولادى! ونىڭ تولىپ جاتقان عىلىمي ەڭبەكتەرى، كوسەمسوز ماقالالارى، ەستەلىكتەرى، اراكىدىك قاعاز بەتىنە تۇسىرە سالىپ جۇرگەن وي تۇيىندەرى - قانداي سۇراعىمىزعا بولسىن جاۋاپ تاۋىپ الۋعا جاردەمدەسەتىن بايلىق كوزى. راس، كەزىندە كوپ سۇراعىمىزعا جاۋاپ العانبىز. دەگەنمەن، الىنباي قالعاندار، بۇگىنگە قاجەتتەر بار. ماسەلەن:
-ۇزاق تا وي-شۇڭقىرلى بولعان وتكەن جولىڭىزعا كوز جىبەرىپ وتىرىپ، كورگەن-بىلگەندەرىڭىزدى قورىتىندىلاپ بەرە الاسىز با؟
-ومىردە اركىمنىڭ ءوز تاعدىرى، ءوز جولى بار. قورىتىندى جاسايتىن كەز دە كوپ كۇتتىرە قويمايدى. وكىنگەنىڭدى ەلەمەي جەتەدى... عىلىمي-زەرتتەۋ جانە ادەبي جۇمىس اۋقىمىنداعى ەڭبەگىم از با، كوپ پە، ساپالى ما، ساپاسىز با، - وعان ءوزىم تورەشى بولا المايمىن. دەسەم دە، ايىزىمدى قاندىرا ەڭبەك ەتكەن جىلدارىم از ەمەس سياقتى. دۇنيەگە قاقاعان قاڭتاردا كەلسەم دە، ومىرىمدە اياز بەن بوراننان گورى جىلى، ساۋلەلى، نۇرلى كۇندەرىم كوپ بولدى.
-نەبىر ەلەۋلى عىلىمي ەڭبەكتەرىڭىز جەتكىلىكتى. كوبى - اكادەميكتىك دەڭگەيدەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستار. سولاي بولا تۇرسا دا، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاماعانىڭىز قالاي؟
-وعان سەبەپ تە جەتكىلىكتى. ونىڭ نەعۇلىم دالەلدىسىن ايتسام، ول: ويدا جوقتا، جازىقسىزدان جازىقسىز رەپرەسسياعا ۇشىراپ، جانىما دا، تانىمە دە تىم اۋىر سوققى تيگەنى; عىلىمي جانە قوعامدىق جۇمىستارىمنىڭ شامادان تىس كوپ بولعانى; جاستىڭ دا، دەنساۋلىقتىڭ دا مۇرشا بەرمەگەنى; وتباسىما قارايلاپ، ون بالامدى ءوسىرىپ-جەتكىزۋگە كوپ الاڭداعانىم; كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولعان سوڭ، شىعارماشىلىق جۇمىسقا دەن قويعانىم.
-نەگىزگى بولماسا دا، قويۋىم قاجەت سۇراعىم: ەتەك-جەڭى جيىلعان كوپ تە سانالۋان ەڭبەكتەرىڭىزدى ءومىر بويى نەگە جارىققا شىعارماي ساقتادىڭىز؟ ول الدە كەيىنگىلەر كەرەك اقيقاتىنا كوزدەرىن جەتكىزگەنشە ىزدەسىن دەپ «تىعىپ قويعان» پەداگوگتىك ءبىر ءتاسىلىڭىز بە؟
-قولجازبالار اقپاردىڭ اقيقاتىن انىقتاۋ ءۇشىن ساقتالۋى قاجەت.
-ابايدىڭ ادەبي مەكتەبىن قالىپتاستىرۋ، سونداي-اق، ۇلى اقىننىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن ادال، ءادىل زەرتتەۋ جولىندا عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك ۇستانىمىڭىزدى دالەلدەۋگە كوپ جىلىڭىزدى جۇمسادىڭىز. سول ءۇشىن ءسىزدى تۇرمەدە ازاپتادى، قينادى، لاگەرگە ايدادى. عىلىمي يدەيالارىڭىزدىڭ وتەمى سول بولعانى ما؟
-مۇحتار ەكەۋىمىز يدەيامىزدى قورعاي الدىق. ارىپتەستەرىمىزدىڭ، دوس بولعاندارىمىزدىڭ كوبى ساتىلىپ، جالاقورعا اينالدى. ولار مۇحتاردىڭ وتىز جىل بويعى ەڭبەگىن جوققا شىعارۋعا تىراشتاندى; مەنى اۋەزوۆتىڭ قۇيىرشىعى دەدى; شاكارىمدى قاراقشى دەدى. تاعدىر ءبىزدى توكپەشتەدى، بىراق جاسىتا المادى. مەنى قويشى... اباي، مۇحتار، الاشوردالىقتار ادىلەتسىزدىك تاۋقىمەتىن كوپ تارتتى. اسىرەسە مۇحتار پالەقور-جالاقور توبىرمەن ءومىر بويى دەرلىك الىستى-جۇلىستى... ءيا، ءبىز عىلىمي يدەيامىزدان اۋىتقىمادىق. ۋاقىت -تورەشى دەگەن راس. ول ءبارىن دە ءوز ورنىنا قويدى. ءبىزدىڭ يدەيامىزدى بۇگىندە ۇلتىمىز قۋاتتاپ، ماقتانىش ەتىپ وتىر.
-زامانا وزگەردى، جاڭاردى، جاقساردى. اباي مەن شاكىرتتەرىنىڭ شىعارمالارىن جان-جاقتى عىلىمي زەرتتەۋ ەندى ءارى كەڭ تۇردە ءارى نەعۇرلىم ءادىل جۇرگىزىلەتىن بولار؟
-اباي يدەولوگيالىق ماقساتتارعا پايدالانىلىپ كەلدى. ۇلى اقىننىڭ فيلوسوفياسى ءالى زەتتەلىپ بولعان جوق. مۇحتار دا جوق. كەيبىر اكادەميكتەر ابايدى ءالى كۇنگە تۇسىنە الماي ءجۇر. مەنىڭ تورتومدىق بولسىن دەگەنىم ەسكەرىلمەي، ەكىتومدىعى شىعارىلدى. ارينە، عىلىمي تۇسىنىكتەرمەن شىقتى. بىراق جۇمىس ءالى كوپ. ابايدى ابدەن ءبىلۋ، جەتە ءتۇسىنۋ قاجەت. بۇگىن دە بار جالعان عالىمدىق جاڭىلىستاردى، بۇرمالاۋلاردى تۇزەتۋ ءۇشىن زەرتتەۋ عىلىمىنىڭ ءوزىن جەتىلدىرۋ شارت. اباي: «اداسقاننىڭ الدى -ءجون، ارتى -سوقپاق» دەگەن. ءومىر - الدامشى. ءبىز بۇگىن قانداي مەملەكەت قۇرۋدامىز؟ يدەولوگيامىز قانداي؟ حالقىمىزدىڭ تاريحى جازىلىپ جاتىر... كەيبىر رۋلاردىڭ ومىردە بولماعان باتىرلارى ويدان شىعارىلىپ، بەتالدى اسپەتتەلۋدە. وندايلار شىن باتىرلاردى كولەڭكەلەپ، تاريحتى بۇرمالاۋعا جول اشتى. مەن تاريحشى ەمەسپىن، الايدا ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان داۋىردەگى تاريحىن تازا جازۋعا عالىم قازاق رەتىندە مىندەتتىمىن. بىرەۋلەر وتىرىكتى جازادى. بىرەۋلەر سول وتىرىككە سەنەدى. بىرەۋلەر جالعان اتاققا قۇمار. سوندايعا جول بەرۋىمىز حالىقتىعىمىزعا سىن ەمەس پە؟
-ءسىز ابايعا قاتىستىنىڭ ءبارىن بىلەتىن سياقتىسىز. ءبارىن بولماسا دا، كوبىن بىلەسىز. پوەتيكالىق پاراساتتى ءسوز الەمىن ءسىز جاقسى كورىپ قانا قويماي، جاقسى زەرتتەپ بىلگەنسىز. ەگەر ۇلى جولباسشىڭىزعا ءبىر سۇراق قويۋدىڭ ءساتى تۇسسە، ول سۇراعىڭىز قانداي بولار ەدى؟
-وندا ابايعا قاراپايىم عانا سۇراقتىڭ ءبىرىن: «ءسىز قالاي اقىن بولدىڭىز؟» دەگەندى قويار ەدىم، ال ول كۇلىپ: «ادام جۇرە اقىن بولا المايدى، اقىن بولىپ تۋادى» دەر ەدى.
-باقىت دەگەن نە؟ ءسىز ونىڭ نە ەكەنىن بىلەسىز عوي؟
-مەنىڭشە، ناعىز باقىت - ەركىن، ازات بولۋ، اقيقاتتى ايتۋ، ەشتەڭەدەن، ەشكىمنەن قورىقپاۋ. تەك وسىلاي ءومىر ءسۇرۋ كەرەك! ادام - وسىنداي بولعاندا عانا ادام!
اللا بەلياكينا,
فيلولوگ، جورنالشى.
ورىسشا نۇسقاسىنان ەركىن اۋدارعان - عابباس قابىشۇلى,
جازۋشى، جورنالشى.
«اباي-اقپارات»
