ON EKINShI SÓZ

Kimde-kim jaqsy-jaman ghibadat qylyp jýrse, ony ol ghibadattan tyigha auzymyz barmaydy, әiteuir jaqsylyqqa qylghan niyetting jamandyghy joq qoy deymiz. Lәkiyn, sonday adamdar tolymdy ghibadatqa ghylymy jetpese de, qylsa eken. Biraq onyng eki sharty bar, sony bilse eken. Áueli - imannyng iyghtiqatyn mahkamlemek kerek, ekinshi - ýirenip jetkenshe osy da bolady ghoy demey, ýirene berse kerek. Kimde-kim ýirenip jetpey jatyp, ýirengenin qoysa, ony qúday úrdy, ghibadaty ghibadat bolmaydy. Ua-lәkiyn, kimde-kim imannyng neshe nәrse birlәn kәmәlәt tabatúghynyn bilmey, qansha jerden búzylatúghynyn bilmey, basyna shalma orap, birәdar atyn kóterip, orazashyl, namazshyl bolyp jýrgen kónilge qalyng bermey túryp, jyrtysyn salghangha úqsaydy. Kýzetshisiz, eskerusiz iman túrmaydy, yqylasymenen ózin-ózi andyp, shyn diny shynshyldap jany ashyp túrmasa, salghyrttyng imany bar dep bolmaydy.

ON ÝShINShI SÓZ

ON EKINShI SÓZ

Kimde-kim jaqsy-jaman ghibadat qylyp jýrse, ony ol ghibadattan tyigha auzymyz barmaydy, әiteuir jaqsylyqqa qylghan niyetting jamandyghy joq qoy deymiz. Lәkiyn, sonday adamdar tolymdy ghibadatqa ghylymy jetpese de, qylsa eken. Biraq onyng eki sharty bar, sony bilse eken. Áueli - imannyng iyghtiqatyn mahkamlemek kerek, ekinshi - ýirenip jetkenshe osy da bolady ghoy demey, ýirene berse kerek. Kimde-kim ýirenip jetpey jatyp, ýirengenin qoysa, ony qúday úrdy, ghibadaty ghibadat bolmaydy. Ua-lәkiyn, kimde-kim imannyng neshe nәrse birlәn kәmәlәt tabatúghynyn bilmey, qansha jerden búzylatúghynyn bilmey, basyna shalma orap, birәdar atyn kóterip, orazashyl, namazshyl bolyp jýrgen kónilge qalyng bermey túryp, jyrtysyn salghangha úqsaydy. Kýzetshisiz, eskerusiz iman túrmaydy, yqylasymenen ózin-ózi andyp, shyn diny shynshyldap jany ashyp túrmasa, salghyrttyng imany bar dep bolmaydy.

ON ÝShINShI SÓZ

Iman degen - alla tabaraka ua taghalanyng shәriksiyz, ghayypsyz birligine, barlyghyna ua әr týrli bizge payghambarymyz sallalahu ghalayhy uәssәllәm arqyly jibergen jarlyghyna, bildirgenine moyyn úsynyp, inanmaq. Endi búl iman derlik inanugha eki týrli nәrse kerek. Áueli - ne nәrsege iman keltirse, sonyng haqtyghyna aqyly birlәn dәlel jýrgizerlik bolyp, aqyly dәlel - ispat qylargha jarasa, múny yakiny iman dese kerek. Ekinshisi - kitaptan oqu birlәn yaky moldalardan estu birlәn iman keltirip, sol iman keltirgen nәrsesine sonshalyq berik bolargha kerek. Bireu óltiremin dep qorqytsa da, myng kisi myng týrli is kórsetse de, soghan ainyp, kónili qozghalmastay berik bolu kerek. Búl imandy iman taklidy deymiz.

Endi múnday iman saqtaugha qoryqpas jýrek, ainymas kónil, bosanbas buyn kerek eken. Yakiny imany bar deuge ghylymy joq, taklidy imany bar deuge beriktigi joq, ya aldaghangha, ya azghyrghangha, ya bir paydalanghangha qarap, aqty qara dep, ya qarany aq dep, ótirikti shyn dep ant etetúghyn kisini ne deymiz? Qúday taghala ózi saqtasyn. Árneshik bilmek kerek, jogharghy jazylmysh eki týrliden basqa iman joq. Imangha qarsy kelerlik orynda eshbir pende qúday taghala kenshiligimen keshedi daghy demesin, onyng ýshin qúday taghalanyng ghafuyna yaky payghambarymyzdyng shafaghatyna da syimaydy, mýmkin de emes. «Qylysh ýstinde sert joq» degen, «qúday taghalanyng keshpes kýnәsi joq» degen jalghan maqaldy quat kórgen múnday pendening jýzi qúrysyn.

ON ALTYNShY SÓZ

Qazaq qúlshylyghym qúdaygha layyq bolsa eken dep qam jemeydi. Tek júrt qylghandy biz de qylyp, jyghylyp, túryp jýrsek bolghany deydi. Saudager nesiyesin jiya kelgende «tapqanym osy, bittim dep, alsang - al, әitpese saghan bola jerden mal qazam ba?» deytúghyny bolushy edi ghoy. Qúday taghalany dәl sol saudagerdey qylamyn deydi. Tilin jattyqtyryp, dinin tazartyp, oilanyp, ýirenip әlek bolmaydy. «Bilgenim osy, endi qartayghanda qaydan ýirene alamyn» deydi. «Oqymadyng demese bolady daghy, tilimning kelmegenin qaytushy edi» deydi. Onyng tili ózge júrttan bólekshe jaratylyp pa?

JIYRMA JETINShI SÓZ

(Sokrat hakimning sózi)

Bir kýni Sokrat hakim bir Aristodim degen ghalym shәkirtine qúday tabaraka ua taghalagha qúlshylyq qylmaq turasynda aitqan sózi. Ol ózi qúlshylyq qylghandargha kýlushi edi.

- Áy, Aristodiym, eshbir adam bar ma, sening biluinshe, qylghan ónerleri sebepti adam tanyrqaugha layyqty? - dedi.

Ol aitty:

Tolyp jatyr, qaziret.

Birining atyn atashy, - deydi.

Gomerge bәiitshiligi sebepti, Sofoklge tragediyasy sebepti, yaghny bireuding syipatyna týspektik, Zevksiske suretshiligi sebepti tanyrqaymyn, - dep, soghan úqsaghan neshe onan basqa ónerleri әshkere bolghan jandardy aitty.

Olay bolsa, kim artyqsha ghajayyptanugha layyqty: jansyz, aqylsyz, qúr pishindi jasaytúghyn suretshi me? Ya jan iyesi, aqyl iyesi adamdy jaratushy ma? - deydi.

Songhysy layyqty, - deydi, - biraq ol jaratushy jaratty, ózdiginen kez kelip, solay bolyp ketpey, basynan bilip istegen hikmetimen bolsa, - deydi.

Jә, paydaly nәrse dýniyede kóp, birining paydasy kórinip, bilinip túrady. Keybirining paydasy anyq bilinbeydi. Sonyng qaysysyn hikmet kóresin? - dedi.

Áriyne, әshkere paydagha bola jaratylghanyn hikmet desek kerek deymin, - deydi.

Jә, olay bolsa, adamdy jaratushy hauasy hamsa zahry bergende, tahqiq oilap, olardyng paydasynyng barlyghy týgel oghan múqtaj bolarlyghyn bilip bergendigi әshkere túr ghoy. Áueli kózdi kórsin dep beripti, eger kóz joq bolsa, dýniyedegi kórikti nәrselerding kórkinen qaytyp lәzzat alar edik? Ol kóz ózi nәziktiginen keregine qaray ashyp, jauyp túruy ýshin qabaq beripti. Jelden, úshqynnan qagha bersin boluy ýshin kirpik beripti. Manday terini kózden qaghyp túrugha kerek bolghandyghynan, basqa taghy keregi bar qylyp qas beripti. Qúlaq bolmasa, ne qanghyr, ne dýngir, dauys, jaqsy ýn, kýi, әn - eshbirinen lәzzattanyp habar ala almas edik. Múryn iyis bilmese, dýniyede ne tәtti, ne qatty ne dәmdining qaysysynan lәzzat alar edik? Búlardyng bәri bizding paydamyz emes pe?

Kózdi, múryndy auyzgha jaqyn jaratypty, iship-jegen asymyzdyng tazalyghyn kórip, iyisin bilip, iship-jesin dep. Bizge keregi bar bolsa da, jiyirkenerlik jeri bar tesikterdi búl bastaghy ghaziz bilimdi jerimizden alys aparyp tesipti, múnyng bәri hikmetpen bilip istelgendigine dәlel emes pe? - depti.

Sonda Aristodim tahqiq oilap teksergende, adamdy jaratushy artyq hikmet iyesi ekendigine hәm mahabbatymenen jaratqandyghyna shýbәsi qalmady.

Olay bolghanda jәne ne oilaysyn, hәmma maqúlyhatty jas balalaryna eljiretip, ýiiriltip túruyn kórgende ua hәmma maqúlyhattyng ólimin jek kórip, tirshilikte kóp qalmaqshylyghyn tilep, ijtihad qyluyn kórgende, ósip-ónuining qamynda boludan basqa isti az oilamaqtary - búlarynyng bәri júrt bolsyn, óssin, ónsin ýshin. Solardyng bәrin jaratqanda kónilderin solaysha yntyqtandyryp qoyghandyghy hәm múnyng bәri jaqsy kórgendiginen ekenin bildirmey me? - deydi.

Ey, Aristodiym! Qalaysha sen bir ózinnen, yaghny adamnan basqada aqyl joq dep oilaysyn? - edi. - Adamnyng denesi ózing jýrgen jerding bir biytimdey qúmyna úqsas emes pe? Denende bolghan dymdar jerdegi sulardyng bir tamshysynday emes pe? Jә, sen búl aqylgha qaydan ie boldyn? Áriyne, qaydan kelse de, jan degen nәrse keldi de, sonan song ie boldyn. Búl ghalamdy kórdin, ólsheuine aqylyng jetpeydi, kelisti kórimdigine hәm qanday layyqty jarastyqty zakonimen
jaratylyp, onyng eshbirining búzylmaytúghynyn kóresin. Búlardyng bәrine tanghajayyp qalasyng hәm aqylyng jetpeydi, osylardyng bәri de kez kelgendikpen bir nәrseden jaralghan ba, yaky búlardyng iyesi bir ólsheusiz úly aqyl ma? Eger aqylmenen bolmasa, búlaysha búl esebine, ólsheuine
oy jetpeytúghyn dýnie әrbir týrli kerekke bola jaratylyp hәm bir-birine sebeppen baylanystyrylyp, pendening aqylyna ólsheu bermeytúghyn myqty kórkem zakonge qaratylyp jaratyldy, - deydi.

Ol aitty:

Tahqiq búl aitqanynnyng bәri ras, jaratushy artyq aqyl iyesi ekendigi maghlúm boldy. Ol qúdaydyng úlyqtyghyna inkәrim joq. Biraq sonday úlyq qúday mening qúlshylyghyma ne qylyp múqtaj bolady? - dedi.

Ey, Aristodiym! Qate aitasyn. Múqtaj bolmaghanda da, bireu sening qamyndy jese, sening oghan qaryzdar ekendigine de ústaz kerek pe? - dedi.

Aristodim aitty:

Ol mening qamymdy jeytúghynyn men qaydan bilem? - dedi.

Jә, olay bolsa hәmma maqúlyqqa da qara, ózine de qara, jandy bәrimizge de beripti. Jannyng jaryghyn bәrimizge de birdey úgharlyq qylyp berip pe? Adam aldyn, artyn, osy kýnin - ýsheuin de tegis oilap tekseredi. Hayuan artyn, osy kýnin de búldyr biledi, aldynghy jaghyn teksermekke tipti joq. Hayuangha bergen denege qara, adamgha bergen denege qara. Adam eki ayaghyna basyp tik túryp, dýniyeni tegis kórmekke, tegis teksermekke layyqty hәm ózge hayuandardy qúldanarlyq, paydasyn kórerlik layyghy bar. Hayuannyng biri ayaghyna senip jýr, bir ózindey hayuandy qúldanarlyq layyghy joq. Adam ózi ózine senbese, adamdy da hayuan sekildi qylyp jaratsa, eshnәrsege jaramas edi. Hayuangha adamnyng aqylyn berse, múnsha sheberlik, múnsha darkarlik, bir-birine ghylym ýireterlik sheshendik salahiyat ol denege layyqty kelmeydi. Qay ógiz shahar jasap, qúral jasap, neshe týrli sayman jasap, sypayylyq sheberlikting ýdesinen shygharlyq qisyny bar? Biraq adam balasy bolmasa, búl ghajayyp aqyldy jәne ghajayyppen jasaghan denege kirgizip, múnsha salahiyat iyesi qylghany hiyqmetpenen ózge hayuangha súltan qylghandyghyna dәlel emes pe? Ol dәlel bolsa, adam balasyn artyq kórip, qamyn әuelden allanyng ózi oilap jasaghanyna da dәlel emes pe? Endi adam balasynyng qúlshylyq qylmaqqa qaryzdar ekeni maghlúm bolmay ma? - depti.

JIYRMA SEGIZINShI SÓZ

Ey, músylmandar! Bireu bay bolsa, bireu kedey bolsa, bireu auru, bireu sau bolsa, bireu esti, bireu eser bolsa, bireuding kónili jaqsylyqqa meyildi, bireuding kónili jamanshylyqqa meyildi - búlar nelikten dese bireu, sizder aitasyzdar: qúday taghalanyng jaratuynan yaky búiryghynsha bolghan is dep. Jә, olay bolsa, biz qúday taghalany aiyby joq, mini joq, ózi әdil dep iman keltirip edik. Endi qúday taghala bir antúrghangha enbeksiz mal beredi eken. Bir qúdaydan tilep, adal enbek qylyp, payda izdegen kisining enbegin jandyrmay, qatyn-balasyn jóndep asyrarlyq ta qylmay, kedey qylady eken. Eshkimge zalalsyz bir momyndy auru qylyp, qor qylady eken. Qayda bir úry, zalymnyng denin sau qylady eken. Áke-sheshesi bir eki balanyng birin esti, birin eser qylady eken. Tamam júrtqa búzyq bolma, týzik bol dep jarlyq shashyp, jol salady eken. Týzikti beyishke shygharamyn dep, búzyqty tozaqqa salamyn dep aita túra, pendesining bireuin jaqsylyqqa meyildendirip, bireuin jamanshylyqqa meyildendirip, ózi qúdaylyq qúdiretimen bireuin jaqsylyqqa búryp, bireuin jamandylyqqa búryp jiberip túrady eken. Osynyng bәri qúday taghalanyng aiypsyz, minsiz ghafur rahimdyghyna, әdildigine layyq kele me? Júrt ta, mýlik te - bәri qúdaydyng óziniki. Búl qylghanyn ne dey alamyz? Óz mýlkin ózi ne qylsa qyla beredi. Ony aiypty bolady dey almaymyz desen, ol sózing qúday taghalanyng aiyby, mini joq emes, tolyp jatyr, biraq aitugha bata almaymyz degening emes pe? Olay bolghanda, pende óz tyrysqandyghymenen ne tabady? Bәrin qylushygha qyldyrushy ózi eken. Pende pendege ókpeleytúghyn eshnәrse joq. Kim jaqsylyq, kim jamandyq qylsa daghy qúdaydan kelgen jarlyqty qylyp jýr eken deymiz be? Qúday taghala әrbir aqyly bar kisige iman paryz, әrbir imany bar kisige ghibadat paryz degen eken. Jәne de әrbir ras is aqyldan qoryqpasa kerek. Jә, biz endi aqyldy erkine jibermesek, qúday taghalanyng aqyly bar kisige iman paryz degeni qayda qalady? «Meni tanyghan aqylmenen tanyr» degeni qayda qalady? Dinimizding bir jasyryn túrghan jalghany joq bolsa, aqyldy, ony oilama degenimizge pende bola ma? Aqyl toqtamaghan son, dinning ózi neden bolady. Áueli imandy týzetpey jatyp, qylghan ghibadat ne bolady? Joq, sen jaqsylyq, jamandyqty jaratqan - qúday, biraq qyldyrghan qúday emes, aurudy jaratqan - qúday, auyrtqan qúday emes, baylyqty, kedeylikti jaratqan - qúday, bay qylghan, kedey qylghan qúday emes dep, nanyp úqsang bolar, әitpese - joq.

«Abay-aqparat»