اباي قۇنانبايۇلى. قاراسوزدەر
ون ەكىنشى ءسوز
كىمدە-كىم جاقسى-جامان عيبادات قىلىپ جۇرسە، ونى ول عيباداتتان تىيۋعا اۋزىمىز بارمايدى، ايتەۋىر جاقسىلىققا قىلعان نيەتتىڭ جاماندىعى جوق قوي دەيمىز. لاكين، سونداي ادامدار تولىمدى عيباداتقا عىلىمى جەتپەسە دە، قىلسا ەكەن. بىراق ونىڭ ەكى شارتى بار، سونى بىلسە ەكەن. اۋەلى - يماننىڭ يعتيقاتىن ماحكاملەمەك كەرەك، ەكىنشى - ۇيرەنىپ جەتكەنشە وسى دا بولادى عوي دەمەي، ۇيرەنە بەرسە كەرەك. كىمدە-كىم ۇيرەنىپ جەتپەي جاتىپ، ۇيرەنگەنىن قويسا، ونى قۇداي ۇردى، عيباداتى عيبادات بولمايدى. ۋا-لاكين، كىمدە-كىم يماننىڭ نەشە نارسە ءبىرلان كامالات تاباتۇعىنىن بىلمەي، قانشا جەردەن بۇزىلاتۇعىنىن بىلمەي، باسىنا شالما وراپ، ءبىرادار اتىن كوتەرىپ، ورازاشىل، نامازشىل بولىپ جۇرگەن كوڭىلگە قالىڭ بەرمەي تۇرىپ، جىرتىسىن سالعانعا ۇقسايدى. كۇزەتشىسىز، ەسكەرۋسىز يمان تۇرمايدى، ىقىلاسىمەنەن ءوزىن-ءوزى اڭدىپ، شىن ءدىني شىنشىلداپ جانى اشىپ تۇرماسا، سالعىرتتىڭ يمانى بار دەپ بولمايدى.
ون ءۇشىنشى ءسوز
ون ەكىنشى ءسوز
كىمدە-كىم جاقسى-جامان عيبادات قىلىپ جۇرسە، ونى ول عيباداتتان تىيۋعا اۋزىمىز بارمايدى، ايتەۋىر جاقسىلىققا قىلعان نيەتتىڭ جاماندىعى جوق قوي دەيمىز. لاكين، سونداي ادامدار تولىمدى عيباداتقا عىلىمى جەتپەسە دە، قىلسا ەكەن. بىراق ونىڭ ەكى شارتى بار، سونى بىلسە ەكەن. اۋەلى - يماننىڭ يعتيقاتىن ماحكاملەمەك كەرەك، ەكىنشى - ۇيرەنىپ جەتكەنشە وسى دا بولادى عوي دەمەي، ۇيرەنە بەرسە كەرەك. كىمدە-كىم ۇيرەنىپ جەتپەي جاتىپ، ۇيرەنگەنىن قويسا، ونى قۇداي ۇردى، عيباداتى عيبادات بولمايدى. ۋا-لاكين، كىمدە-كىم يماننىڭ نەشە نارسە ءبىرلان كامالات تاباتۇعىنىن بىلمەي، قانشا جەردەن بۇزىلاتۇعىنىن بىلمەي، باسىنا شالما وراپ، ءبىرادار اتىن كوتەرىپ، ورازاشىل، نامازشىل بولىپ جۇرگەن كوڭىلگە قالىڭ بەرمەي تۇرىپ، جىرتىسىن سالعانعا ۇقسايدى. كۇزەتشىسىز، ەسكەرۋسىز يمان تۇرمايدى، ىقىلاسىمەنەن ءوزىن-ءوزى اڭدىپ، شىن ءدىني شىنشىلداپ جانى اشىپ تۇرماسا، سالعىرتتىڭ يمانى بار دەپ بولمايدى.
ون ءۇشىنشى ءسوز
يمان دەگەن - اللا تاباراكا ۋا تاعالانىڭ شاريكسيز، عايىپسىز بىرلىگىنە، بارلىعىنا ۋا ءار ءتۇرلى بىزگە پايعامبارىمىز ساللالاھۋ عالايھي ءۋاسساللام ارقىلى جىبەرگەن جارلىعىنا، بىلدىرگەنىنە مويىن ۇسىنىپ، ينانماق. ەندى بۇل يمان دەرلىك ينانۋعا ەكى ءتۇرلى نارسە كەرەك. اۋەلى - نە نارسەگە يمان كەلتىرسە، سونىڭ حاقتىعىنا اقىلى ءبىرلان دالەل جۇرگىزەرلىك بولىپ، اقىلى دالەل - يسپات قىلارعا جاراسا، مۇنى ياكيني يمان دەسە كەرەك. ەكىنشىسى - كىتاپتان وقۋ ءبىرلان ياكي مولدالاردان ەستۋ ءبىرلان يمان كەلتىرىپ، سول يمان كەلتىرگەن نارسەسىنە سونشالىق بەرىك بولارعا كەرەك. بىرەۋ ولتىرەمىن دەپ قورقىتسا دا، مىڭ كىسى مىڭ ءتۇرلى ءىس كورسەتسە دە، سوعان اينىپ، كوڭىلى قوزعالماستاي بەرىك بولۋ كەرەك. بۇل يماندى يمان تاكليدي دەيمىز.
ەندى مۇنداي يمان ساقتاۋعا قورىقپاس جۇرەك، اينىماس كوڭىل، بوسانباس بۋىن كەرەك ەكەن. ياكيني يمانى بار دەۋگە عىلىمى جوق، تاكليدي يمانى بار دەۋگە بەرىكتىگى جوق، يا الداعانعا، يا ازعىرعانعا، يا ءبىر پايدالانعانعا قاراپ، اقتى قارا دەپ، يا قارانى اق دەپ، وتىرىكتى شىن دەپ انت ەتەتۇعىن كىسىنى نە دەيمىز؟ قۇداي تاعالا ءوزى ساقتاسىن. ارنەشىك بىلمەك كەرەك، جوعارعى جازىلمىش ەكى تۇرلىدەن باسقا يمان جوق. يمانعا قارسى كەلەرلىك ورىندا ەشبىر پەندە قۇداي تاعالا كەڭشىلىگىمەن كەشەدى داعى دەمەسىن، ونىڭ ءۇشىن قۇداي تاعالانىڭ عافۋىنا ياكي پايعامبارىمىزدىڭ شافاعاتىنا دا سىيمايدى، مۇمكىن دە ەمەس. «قىلىش ۇستىندە سەرت جوق» دەگەن، «قۇداي تاعالانىڭ كەشپەس كۇناسى جوق» دەگەن جالعان ماقالدى قۋات كورگەن مۇنداي پەندەنىڭ ءجۇزى قۇرىسىن.
ون التىنشى ءسوز
قازاق قۇلشىلىعىم قۇدايعا لايىق بولسا ەكەن دەپ قام جەمەيدى. تەك جۇرت قىلعاندى ءبىز دە قىلىپ، جىعىلىپ، تۇرىپ جۇرسەك بولعانى دەيدى. ساۋداگەر نەسيەسىن جيا كەلگەندە «تاپقانىم وسى، ءبىتتىم دەپ، الساڭ - ال، ايتپەسە ساعان بولا جەردەن مال قازام با؟» دەيتۇعىنى بولۋشى ەدى عوي. قۇداي تاعالانى ءدال سول ساۋداگەردەي قىلامىن دەيدى. ءتىلىن جاتتىقتىرىپ، ءدىنىن تازارتىپ، ويلانىپ، ۇيرەنىپ الەك بولمايدى. «بىلگەنىم وسى، ەندى قارتايعاندا قايدان ۇيرەنە الامىن» دەيدى. «وقىمادىڭ دەمەسە بولادى داعى، ءتىلىمنىڭ كەلمەگەنىن قايتۋشى ەدى» دەيدى. ونىڭ ءتىلى وزگە جۇرتتان بولەكشە جاراتىلىپ پا؟
جيىرما جەتىنشى ءسوز
(سوكرات حاكىمنىڭ ءسوزى)
ءبىر كۇنى سوكرات حاكىم ءبىر اريستوديم دەگەن عالىم شاكىرتىنە قۇداي تاباراكا ۋا تاعالاعا قۇلشىلىق قىلماق تۋراسىندا ايتقان ءسوزى. ول ءوزى قۇلشىلىق قىلعاندارعا كۇلۋشى ەدى.
- ءاي، اريستوديم، ەشبىر ادام بار ما، سەنىڭ بىلۋىڭشە، قىلعان ونەرلەرى سەبەپتى ادام تاڭىرقاۋعا لايىقتى؟ - دەدى.
ول ايتتى:
تولىپ جاتىر، قازىرەت.
ءبىرىنىڭ اتىن اتاشى، - دەيدى.
گومەرگە بايىتشىلىگى سەبەپتى، سوفوكلگە تراگەدياسى سەبەپتى، ياعني بىرەۋدىڭ سىيپاتىنا تۇسپەكتىك، زەۆكسيسكە سۋرەتشىلىگى سەبەپتى تاڭىرقايمىن، - دەپ، سوعان ۇقساعان نەشە ونان باسقا ونەرلەرى اشكەرە بولعان جانداردى ايتتى.
ولاي بولسا، كىم ارتىقشا عاجايىپتانۋعا لايىقتى: جانسىز، اقىلسىز، قۇر ءپىشىندى جاسايتۇعىن سۋرەتشى مە؟ يا جان يەسى، اقىل يەسى ادامدى جاراتۋشى ما؟ - دەيدى.
سوڭعىسى لايىقتى، - دەيدى، - بىراق ول جاراتۋشى جاراتتى، وزدىگىنەن كەز كەلىپ، سولاي بولىپ كەتپەي، باسىنان ءبىلىپ ىستەگەن حيكمەتىمەن بولسا، - دەيدى.
ءجا، پايدالى نارسە دۇنيەدە كوپ، ءبىرىنىڭ پايداسى كورىنىپ، ءبىلىنىپ تۇرادى. كەيبىرىنىڭ پايداسى انىق بىلىنبەيدى. سونىڭ قايسىسىن حيكمەت كورەسىڭ؟ - دەدى.
ارينە، اشكەرە پايداعا بولا جاراتىلعانىن حيكمەت دەسەك كەرەك دەيمىن، - دەيدى.
ءجا، ولاي بولسا، ادامدى جاراتۋشى حاۋاسي حامسا زاھري بەرگەندە، تاحقيق ويلاپ، ولاردىڭ پايداسىنىڭ بارلىعى تۇگەل وعان مۇقتاج بولارلىعىن ءبىلىپ بەرگەندىگى اشكەرە تۇر عوي. اۋەلى كوزدى كورسىن دەپ بەرىپتى، ەگەر كوز جوق بولسا، دۇنيەدەگى كورىكتى نارسەلەردىڭ كوركىنەن قايتىپ ءلاززات الار ەدىك؟ ول كوز ءوزى نازىكتىگىنەن كەرەگىنە قاراي اشىپ، جاۋىپ تۇرۋى ءۇشىن قاباق بەرىپتى. جەلدەن، ۇشقىننان قاعا بەرسىن بولۋى ءۇشىن كىرپىك بەرىپتى. ماڭداي تەرىنى كوزدەن قاعىپ تۇرۋعا كەرەك بولعاندىعىنان، باسقا تاعى كەرەگى بار قىلىپ قاس بەرىپتى. قۇلاق بولماسا، نە قاڭعىر، نە دۇڭگىر، داۋىس، جاقسى ءۇن، كۇي، ءان - ەشبىرىنەن ءلاززاتتانىپ حابار الا الماس ەدىك. مۇرىن ءيىس بىلمەسە، دۇنيەدە نە ءتاتتى، نە قاتتى نە ءدامدىنىڭ قايسىسىنان ءلاززات الار ەدىك؟ بۇلاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ پايدامىز ەمەس پە؟
كوزدى، مۇرىندى اۋىزعا جاقىن جاراتىپتى، ءىشىپ-جەگەن اسىمىزدىڭ تازالىعىن كورىپ، ءيىسىن ءبىلىپ، ءىشىپ-جەسىن دەپ. بىزگە كەرەگى بار بولسا دا، جيىركەنەرلىك جەرى بار تەسىكتەردى بۇل باستاعى عازيز ءبىلىمدى جەرىمىزدەن الىس اپارىپ تەسىپتى، مۇنىڭ ءبارى حيكمەتپەن ءبىلىپ ىستەلگەندىگىنە دالەل ەمەس پە؟ - دەپتى.
سوندا اريستوديم تاحقيق ويلاپ تەكسەرگەندە، ادامدى جاراتۋشى ارتىق حيكمەت يەسى ەكەندىگىنە ءھام ماحابباتىمەنەن جاراتقاندىعىنا ءشۇباسى قالمادى.
ولاي بولعاندا جانە نە ويلايسىڭ، ءھامما ماقۇلىحاتتى جاس بالالارىنا ەلجىرەتىپ، ءۇيىرىلتىپ تۇرۋىن كورگەندە ۋا ءھامما ماقۇلىحاتتىڭ ءولىمىن جەك كورىپ، تىرشىلىكتە كوپ قالماقشىلىعىن تىلەپ، يجتيھاد قىلۋىن كورگەندە، ءوسىپ-ءونۋىنىڭ قامىندا بولۋدان باسقا ءىستى از ويلاماقتارى - بۇلارىنىڭ ءبارى جۇرت بولسىن، ءوسسىن، ءونسىن ءۇشىن. سولاردىڭ ءبارىن جاراتقاندا كوڭىلدەرىن سولايشا ىنتىقتاندىرىپ قويعاندىعى ءھام مۇنىڭ ءبارى جاقسى كورگەندىگىنەن ەكەنىن بىلدىرمەي مە؟ - دەيدى.
ەي، اريستوديم! قالايشا سەن ءبىر وزىڭنەن، ياعني ادامنان باسقادا اقىل جوق دەپ ويلايسىڭ؟ - ەدى. - ادامنىڭ دەنەسى ءوزىڭ جۇرگەن جەردىڭ ءبىر بيتىمدەي قۇمىنا ۇقساس ەمەس پە؟ دەنەڭدە بولعان دىمدار جەردەگى سۋلاردىڭ ءبىر تامشىسىنداي ەمەس پە؟ ءجا، سەن بۇل اقىلعا قايدان يە بولدىڭ؟ ارينە، قايدان كەلسە دە، جان دەگەن نارسە كەلدى دە، سونان سوڭ يە بولدىڭ. بۇل عالامدى كوردىڭ، ولشەۋىنە اقىلىڭ جەتپەيدى، كەلىستى كورىمدىگىنە ءھام قانداي لايىقتى جاراستىقتى زاكونىمەن
جاراتىلىپ، ونىڭ ەشبىرىنىڭ بۇزىلمايتۇعىنىن كورەسىڭ. بۇلاردىڭ بارىنە تاڭعاجايىپ قالاسىڭ ءھام اقىلىڭ جەتپەيدى، وسىلاردىڭ ءبارى دە كەز كەلگەندىكپەن ءبىر نارسەدەن جارالعان با، ياكي بۇلاردىڭ يەسى ءبىر ولشەۋسىز ۇلى اقىل ما؟ ەگەر اقىلمەنەن بولماسا، بۇلايشا بۇل ەسەبىنە، ولشەۋىنە
وي جەتپەيتۇعىن دۇنيە ءاربىر ءتۇرلى كەرەككە بولا جاراتىلىپ ءھام ءبىر-بىرىنە سەبەپپەن بايلانىستىرىلىپ، پەندەنىڭ اقىلىنا ولشەۋ بەرمەيتۇعىن مىقتى كوركەم زاكونگە قاراتىلىپ جاراتىلدى، - دەيدى.
ول ايتتى:
تاحقيق بۇل ايتقانىڭنىڭ ءبارى راس، جاراتۋشى ارتىق اقىل يەسى ەكەندىگى ماعلۇم بولدى. ول قۇدايدىڭ ۇلىقتىعىنا ىڭكارىم جوق. بىراق سونداي ۇلىق قۇداي مەنىڭ قۇلشىلىعىما نە قىلىپ مۇقتاج بولادى؟ - دەدى.
ەي، اريستوديم! قاتە ايتاسىڭ. مۇقتاج بولماعاندا دا، بىرەۋ سەنىڭ قامىڭدى جەسە، سەنىڭ وعان قارىزدار ەكەندىگىڭە دە ۇستاز كەرەك پە؟ - دەدى.
اريستوديم ايتتى:
ول مەنىڭ قامىمدى جەيتۇعىنىن مەن قايدان بىلەم؟ - دەدى.
ءجا، ولاي بولسا ءھامما ماقۇلىققا دا قارا، وزىڭە دە قارا، جاندى بارىمىزگە دە بەرىپتى. جاننىڭ جارىعىن بارىمىزگە دە بىردەي ۇعارلىق قىلىپ بەرىپ پە؟ ادام الدىن، ارتىن، وسى كۇنىن - ۇشەۋىن دە تەگىس ويلاپ تەكسەرەدى. حايۋان ارتىن، وسى كۇنىن دە بۇلدىر بىلەدى، الدىڭعى جاعىن تەكسەرمەككە ءتىپتى جوق. حايۋانعا بەرگەن دەنەگە قارا، ادامعا بەرگەن دەنەگە قارا. ادام ەكى اياعىنا باسىپ تىك تۇرىپ، دۇنيەنى تەگىس كورمەككە، تەگىس تەكسەرمەككە لايىقتى ءھام وزگە حايۋانداردى قۇلدانارلىق، پايداسىن كورەرلىك لايىعى بار. حايۋاننىڭ ءبىرى اياعىنا سەنىپ ءجۇر، ءبىر وزىڭدەي حايۋاندى قۇلدانارلىق لايىعى جوق. ادام ءوزى وزىنە سەنبەسە، ادامدى دا حايۋان سەكىلدى قىلىپ جاراتسا، ەشنارسەگە جاراماس ەدى. حايۋانعا ادامنىڭ اقىلىن بەرسە، مۇنشا شەبەرلىك، مۇنشا داركارلىك، ءبىر-بىرىنە عىلىم ۇيرەتەرلىك شەشەندىك سالاحيات ول دەنەگە لايىقتى كەلمەيدى. قاي وگىز شاھار جاساپ، قۇرال جاساپ، نەشە ءتۇرلى سايمان جاساپ، سىپايىلىق شەبەرلىكتىڭ ۇدەسىنەن شىعارلىق قيسىنى بار؟ بىراق ادام بالاسى بولماسا، بۇل عاجايىپ اقىلدى جانە عاجايىپپەن جاساعان دەنەگە كىرگىزىپ، مۇنشا سالاحيات يەسى قىلعانى حيقمەتپەنەن وزگە حايۋانعا سۇلتان قىلعاندىعىنا دالەل ەمەس پە؟ ول دالەل بولسا، ادام بالاسىن ارتىق كورىپ، قامىن اۋەلدەن اللانىڭ ءوزى ويلاپ جاساعانىنا دا دالەل ەمەس پە؟ ەندى ادام بالاسىنىڭ قۇلشىلىق قىلماققا قارىزدار ەكەنى ماعلۇم بولماي ما؟ - دەپتى.
جيىرما سەگىزىنشى ءسوز
ەي، مۇسىلماندار! بىرەۋ باي بولسا، بىرەۋ كەدەي بولسا، بىرەۋ اۋرۋ، بىرەۋ ساۋ بولسا، بىرەۋ ەستى، بىرەۋ ەسەر بولسا، بىرەۋدىڭ كوڭىلى جاقسىلىققا مەيىلدى، بىرەۋدىڭ كوڭىلى جامانشىلىققا مەيىلدى - بۇلار نەلىكتەن دەسە بىرەۋ، سىزدەر ايتاسىزدار: قۇداي تاعالانىڭ جاراتۋىنان ياكي بۇيرىعىنشا بولعان ءىس دەپ. ءجا، ولاي بولسا، ءبىز قۇداي تاعالانى ايىبى جوق، ءمىنى جوق، ءوزى ءادىل دەپ يمان كەلتىرىپ ەدىك. ەندى قۇداي تاعالا ءبىر انتۇرعانعا ەڭبەكسىز مال بەرەدى ەكەن. ءبىر قۇدايدان تىلەپ، ادال ەڭبەك قىلىپ، پايدا ىزدەگەن كىسىنىڭ ەڭبەگىن جاندىرماي، قاتىن-بالاسىن جوندەپ اسىرارلىق تا قىلماي، كەدەي قىلادى ەكەن. ەشكىمگە زالالسىز ءبىر مومىندى اۋرۋ قىلىپ، قور قىلادى ەكەن. قايدا ءبىر ۇرى، زالىمنىڭ دەنىن ساۋ قىلادى ەكەن. اكە-شەشەسى ءبىر ەكى بالانىڭ ءبىرىن ەستى، ءبىرىن ەسەر قىلادى ەكەن. تامام جۇرتقا بۇزىق بولما، تۇزىك بول دەپ جارلىق شاشىپ، جول سالادى ەكەن. تۇزىكتى بەيىشكە شىعارامىن دەپ، بۇزىقتى توزاققا سالامىن دەپ ايتا تۇرا، پەندەسىنىڭ بىرەۋىن جاقسىلىققا مەيىلدەندىرىپ، بىرەۋىن جامانشىلىققا مەيىلدەندىرىپ، ءوزى قۇدايلىق قۇدىرەتىمەن بىرەۋىن جاقسىلىققا بۇرىپ، بىرەۋىن جاماندىلىققا بۇرىپ جىبەرىپ تۇرادى ەكەن. وسىنىڭ ءبارى قۇداي تاعالانىڭ ايىپسىز، ءمىنسىز عافۋر راحيمدىعىنا، ادىلدىگىنە لايىق كەلە مە؟ جۇرت تا، مۇلىك تە - ءبارى قۇدايدىڭ وزىنىكى. بۇل قىلعانىن نە دەي الامىز؟ ءوز مۇلكىن ءوزى نە قىلسا قىلا بەرەدى. ونى ايىپتى بولادى دەي المايمىز دەسەڭ، ول ءسوزىڭ قۇداي تاعالانىڭ ايىبى، ءمىنى جوق ەمەس، تولىپ جاتىر، بىراق ايتۋعا باتا المايمىز دەگەنىڭ ەمەس پە؟ ولاي بولعاندا، پەندە ءوز تىرىسقاندىعىمەنەن نە تابادى؟ ءبارىن قىلۋشىعا قىلدىرۋشى ءوزى ەكەن. پەندە پەندەگە وكپەلەيتۇعىن ەشنارسە جوق. كىم جاقسىلىق، كىم جاماندىق قىلسا داعى قۇدايدان كەلگەن جارلىقتى قىلىپ ءجۇر ەكەن دەيمىز بە؟ قۇداي تاعالا ءاربىر اقىلى بار كىسىگە يمان پارىز، ءاربىر يمانى بار كىسىگە عيبادات پارىز دەگەن ەكەن. جانە دە ءاربىر راس ءىس اقىلدان قورىقپاسا كەرەك. ءجا، ءبىز ەندى اقىلدى ەركىنە جىبەرمەسەك، قۇداي تاعالانىڭ اقىلى بار كىسىگە يمان پارىز دەگەنى قايدا قالادى؟ «مەنى تانىعان اقىلمەنەن تانىر» دەگەنى قايدا قالادى؟ ءدىنىمىزدىڭ ءبىر جاسىرىن تۇرعان جالعانى جوق بولسا، اقىلدى، ونى ويلاما دەگەنىمىزگە پەندە بولا ما؟ اقىل توقتاماعان سوڭ، ءدىننىڭ ءوزى نەدەن بولادى. اۋەلى يماندى تۇزەتپەي جاتىپ، قىلعان عيبادات نە بولادى؟ جوق، سەن جاقسىلىق، جاماندىقتى جاراتقان - قۇداي، بىراق قىلدىرعان قۇداي ەمەس، اۋرۋدى جاراتقان - قۇداي، اۋىرتقان قۇداي ەمەس، بايلىقتى، كەدەيلىكتى جاراتقان - قۇداي، باي قىلعان، كەدەي قىلعان قۇداي ەمەس دەپ، نانىپ ۇقساڭ بولار، ايتپەسە - جوق.
«اباي-اقپارات»
