Ilki dәuirdegi týrkiler tasqa qashalyp týsirilgen oima ja­zumen birge soghda, úighyr, brahmi, maniyhey, tiybet delinetin әr týrli jazu ýl­gi­le­rin paydalanyp, keyinnen birjola arab әlipbiyine kóshkeni mәlim. Osy jazba ýl­gi­leri negizinde jasap qaldyrghan týrkilik jazba múralarynda olardyng talayghy ta­rihy aiqyn órnektelip saqtalghan. Al, búl derekter olardyng iyirimi mol myn­da­ghan­ oqighalargha toly ghúmyrynyng kórkem beynesi bolyp tabylatyn jazba mú­ra­sy­, yaghny ruhany tarihy da kýrdeli bolghandyghyn, ózderine layyq, derbes, joghary ór­keniyetti dengeyin kórsetetin mәdeniyet ýlgileri jetkilikti dәrejede bolghan­dy­ghyn­ pash etedi.

Ilki dәuirdegi týrkiler tasqa qashalyp týsirilgen oima ja­zumen birge soghda, úighyr, brahmi, maniyhey, tiybet delinetin әr týrli jazu ýl­gi­le­rin paydalanyp, keyinnen birjola arab әlipbiyine kóshkeni mәlim. Osy jazba ýl­gi­leri negizinde jasap qaldyrghan týrkilik jazba múralarynda olardyng talayghy ta­rihy aiqyn órnektelip saqtalghan. Al, búl derekter olardyng iyirimi mol myn­da­ghan­ oqighalargha toly ghúmyrynyng kórkem beynesi bolyp tabylatyn jazba mú­ra­sy­, yaghny ruhany tarihy da kýrdeli bolghandyghyn, ózderine layyq, derbes, joghary ór­keniyetti dengeyin kórsetetin mәdeniyet ýlgileri jetkilikti dәrejede bolghan­dy­ghyn­ pash etedi.

Últtyq mәdeniyetimizding últtyq bitimin qalyptastyruda eleuli orny bar týr­­ki jazba múralarynyng ghasyrlar boyghy damu barysynda epitafiyalyq (qúlpy­tas­tyq) sipattan shyn mәnindegi týrli ghylym salalaryna sa­ra­lan­ghan­ (til bilimi, әd­e­biyet, epistolyarlyq jazba, astronomiya, matematika, t.b.) klas­siy­kalyq mә­de­niy­et­ dengeyine, sol kezdegi etolondyq sapada barynsha qarqyndy da­my­ghan kórshiles shy­ghys halyqtarymen mәdeny baylanysy arqyly qol jetkeni ta­las­ tudyrmaytyn ta­rihy shyndyq. Múnday dialektikalyq birlikte damyghan ha­lyq­­­­tardyng mә­de­niy­e­tin­degi ózara әser-yqpaldyng týp-tórkini, jiti den qoysaq, sonau, kóne dәu­ir­ler­­­de jat­qandyghyn anyq bayqay alamyz. Ásirese osy alys-beris mә­deny qatynas or­ta­gha­syrlarda arabtardyng Orta Aziya men Qazaqstannyng ontýs­tik­ bóligine óz mә­deniyeti men әdebiyetin, tili men dinin keninen taratu jagh­da­yynan keyin mey­lin­she­ qarqyndy damydy. H-HII gha­syr­lar­da­ghy búl kezenning týr­ki­lik mәdeniyet tarihynda "músylman dәuiri" dep aidar ta­ghy­la ataluynyng bir úshy,­ mine, osynda jatsa kerek. HII ghasyrda ghúmyr keshken ortaghasyr ghalymy Ábu-l-Qasym Mah­múd ibn Omar Jaralla әz-Zamahshariyding „Mukaddimat әl-adab" sózdigi. (búdan әri "Mukaddimat") sózdigi jazylu merzimi ja­ghy­nan osy "músylman dә­u­iri" tuyndylary qataryna kiredi. Búl kezeng jalpy týrki halyqtarynyng jazba tarihyn tanudaghy syna jazuynan keyingi ekinshi bir ýlken kezeng sanalady.

Aldymen Zamahshariy kim, bizding ruhany tarihymyzgha qanshalyqty qatysy bar degen saualdar tónireginde oy qozghaghymyz keledi.

Áz-Zamahshary Qazaqstan men Orta Aziyadaghy arabtildi mәdeniyet tarihynan oiyp oryn alatyn orta ghasyrlyq til bilimi ghylymynyng damu­y­na­ erekshe ýlesin qosqan, grammatika men leksikografiya, stilistika men­ ritorika, poeziya men ekzegetika jayynda qomaqty shygharmalar jazghan, óz kezenining da­ryndy aqyny, qalamyn arabsha, parsysha, týrkishe qatar siltegen dara túl­gha. Ol 1075 jyly Horezm ólkesining Zamahshar de­gen jerinde tuyp, 1144-jyly Ýrgenish qalasynda dýnie salghan.

Zamahshariyding ómiri men qyzmeti turaly әr enbekterde tam-túmdap ai­tyl­ghan­ iynening jasuynday derekterdi bir izge týsirip, tyrnaqtap jinap, keyingi úr­paq­tyn­ kәdesine jaratu býgingi kýnning keleli mindeti. Óitkeni, este joq eski dәuirlerden beri tól tarihymyz ben­ qoltuma mәdeniyetimizding ósip-jetilip damuyna orta ghasyrlyq ortaaziyalyq ar­ab tildi ghalymdardyng sinirgen enbegi orasan zor boldy. Kerekti dәrejede zerttelmegendikten, osy­ kýnge deyin olardyng keybireui tarihtan ózine tiyisti layyq ornyn ala almay jýr­. Solardyng biri - әz-Zamahshari. Onyng "Mukaddimat әl-adab" sózdigin pro­fessor Á. Qúryshjanovtan basqa týrkitanushy qazaq ghalymdary ol jayynda әli­ kýnge tis jaryp azdy-kópti pikir bildirgen emes. Múnyng ózindik sebepteri joq emes. Sonyng birinshisi - jәdigerlikting jazylu kezeni men jerine baylanysty.

Qaysy bir dәuirding tarihiy-әleumettik bolmysyn egjey-tegjeyli bilmey tú­ryp,­ sol kezeng jazba múralarynyng syr-sipatyn, jazylu sebebin tereng týsinu әs­te­ mýmkin emes. Ásirese búryn-sondy otandyq baspasóz betinde sóz etilmey, qazaqtyng týr­kitanushy ghalymdarynyng kóbining nazarynan tys qalyp, әli kýnge eskerusiz jat­qan orta ghasyrdyng orta túsyndaghy jazba jәdigerlikti sóz etkende, sol dәu­ir­din­ keskin-kelbetin ashatyn key tarihy jaghdaylargha az-kem toqtala ketken jón.

HI ghasyrdyng basynda ejelgi týrkiler superetnos sanatynda sóne bastap, daladaghy әskeriy-sayasy jetekshilik birte-birte qypshaq konfederasiyasyndaghy tay­palargha kóship, olar "týrki" degen jinalmaly etnonimdi ysyryp tastap, ózi su­per­etnosqa - barlyq taypalardyng jiyntyq atauyna ainalghany belgili. HI ghasyrdyng ekinshi shiyreginde qypshaq taypalarynyng aqsýiekteri oghyz jab­ghysyn Syrdariyanyng orta jәne tómengi saghasynan tyqsyrady. Osylaysha osy ai­maqtaghy etnikalyq-sayasy ahualdyng ózgeruine sәikes jazba derekterde atalyp kel­gen "Oghyzdar dalasynyn" ("Mafazat әl-guz") ornyna, keyin "Deshti Qyp­shaq" aty payda bolady. Manghystau men oghan tayau jatqan aumaqty al­ghan­nan­ son, qypshaqtar endi Horezm memleketining teriskey shebine kelip jete­di.

Búl kezde Ámudariyanyng tómengi saghasyndaghy asa qúnarly topyraqty ai­maq­ta­ ornalasqan Horezm Orta Aziya men Qazaqstannyng ontýstik bóliginde asa man­­yz­dy­ oryn aldy. Ol 999 jyly Samandyqtar memleketin kýiretken, Ámuge dey­in­gi jer­ge­ iyelik etken Qarahan memleketine de, Ámuding arghy jaghyn jaulaghan Ghaz­na­lyqtar mem­­leketining de qúramyna kirmey, óz aldyna jeke derbes memleket bo­lyp­ bólek qúryldy. Osydan bastap Orta Aziya men Shyghys Europa, Qazaq­stan­nyng kósh­­peli taypalary men Qytay elderin baylanystyryp jatqan ke­ruen jol­­darynyng naq ortasynda, toghyz joldyng torabynda túrghan Horezm birtindep ny­­ghaya týsedi. Shyghys sayahatshylary ózderining jol jazbalarynda Horezmdi óte­ bay,­­ ilim-bilim, mәdeniyeti joghary damyghan memleket retinde sipattaydy. Mә­se­­len Ho­rezm turaly Makdisi: "Búl qalalary kóp, sheksiz aimaq. Onyng halqy ghy­lym jo­lyna jan-tәnimen shynayy berilgen biliktiler" dep jazsa, "Hudud әl-Alam" avtory Horezmde sau­da-sat­tyq­tyng keninen oryn alghanyn aitady.

712 jyldan bastalghan arab jaulauynan keyin Horezm eki sayasy jikke bólingen. Biri - Qi­yat qalasy ortalyq bolghan ontýstik aimaq ta, ekinshisi ─ ortalyghy Ýrgenish bol­ghan­ soltýstik jaghy. Ýrgenishti basqarghan Mamun ibn Muhammed eki bólingen eldi bir­ ortalyqqa baghyndyryp, Horezmdi birtútas memleket etip, ózine "horezmshah" dәreje-la­u­­azymyn alady.

Keybir derekter ho­re­zm­shahtardyng shyqqan tegi búl arada oghyzdardyng ornyn basqan qypshaq kon­fe­de­ra­siyasyna kirgen taypalardyng birinen ekenin kórsetedi. Mәselen, qypshaqtar tu­ra­ly irgeli zertteu jýrgizgen S. Aqynjanov: "Nahodyasi v neposred­stven­nom­ blizo­sti­ s etim krupneyshim musulimanskom gosudarstvom v Sredney Azii, ple­mena kiyp­chakskogo obiyadiyneniya vynujdeny byly vtyanutsya v orbitu ih vne­sh­ne­-po­liy­ti­ches­kih otnoshenii, y nastoliko byly svyazany s jizniu Horezma, chto, voz­mojno, iyz­ kipchakskih vojdey vyshla poslednyaya samaya blestyashaya dinastiya ho­re­zm­shahov" - dep baylam jasauy, V.V. Bartolidtyn: "...Posle oturechivaniya stepy Horezm bolishe drugih pod­verg­sya vli­yanii tureskogo elementa...poslednie gody HI v. zdesi utverdilasi na­sled­­st­ven­naya dinastiya horezmshahov, predstaviytely kotoryh pochty vse nosily tu­reskie iym­e­na" deuimen ýndes, saryndas shyghady.

Búl aitylghan derekter Horezm memleketining Deshti Qypshaq elining tarihyna da­ belgili dәrejede qatysy bar ekenin rastaydy. Shyqqan tegi qypshaq, әigili ho­re­­zmshah Atsyzdyng (Ala-uddavl Abu-l-Muzafar Atsyz - 1128-1156 jj.) ghúlama gha­lym­­ әz-Zamahshariyge arabsha-parsysha-týrkishe sózdik jasaudy tapsyruy tegin­nen­-tegin emes. Osy jazba jәdigerding Búqarada saqtalghan kóshirmesining ki­rispesinde múny jazuyna ne týrtki bolghanyn Zamahshary bylaysha týsindiredi (A.K. Borovkovtyng redaksiyasymen basylghan oryssha audarmasyn úsynamyz): "Sla­va allahu, kotoryy vozvysil arabskiy yazyk sredy drugih yazykov. Y posle ok­on­chaniya derjavy arabov blagorodnye padishahy podderjaly nauky y adab. V na­she­ vremya emir y komanduyshiy voyskom syn derjavnogo horezmshaha vysoko chtit nau­ku adaba, vsyachesky podderjivaet izbrannyh predstaviyteley adaba y vossedaet s­ niy­my na svoih sobraniyah. Y on povelel nam napisati v odnom ekzemplyare knigu "Mu­kaddimat ali-adab" dlya svoey bibliotekiy". A.K. Borovkov osy sóz ýzindisin týsindire kelip: "Za­mah­sha­ri­ iymel vvidu budushego horezmshaha Atsyza, po poruchenii kotorogo byla soz­da­na­ kniga" dep týsinik berip ótedi.

Qazaq tili bilimi tarihynda ózine tiyisti layyq ornyn taba almay kele jatqan óz zamanynyng ghúlama gha­ly­my әz-Zamahshariyding "Mukaddimat әl-adab" sózdigi dәuiri jaghynan - orta (eski) týr­kilik, jazylghan jeri jaghynan - orta aziyalyq, uaqyty jaghynan - orta gha­syr­lyq­ (HI-HIU ghgh.) jazba múralar qataryna jatady. Ol - Orta Aziyada Deshti Qypshaq, Horezm, Qarahan, Seljúq sekildi iri bir­lestikter men memleketterding basy týiisken jerinde, dәlirek aitqanda, Aral ten­izining many men Syrdyng orta, tómengi saghasynan ontýstik pen batysqa qaray aua­ kóshken oghyz taypalarynyng songhy sapy men olardyng ornyn basqan qypshaq tay­palarynyng aldynghy avangard toby bir-birimen miday aralasyp, bite qaynasyp ket­ken kezde, osyndaghy jandanghan birneshe mәdeniyetting bir arnagha toghysqan sha­ghyn­da jasalynghan múra. Ony Orta Aziyany mekendegen halyqtardyng bәrine bir­dey­ ortaq múra deytinimiz sondyqtan. Búl tuyndynyng týp-núsqasy joghalyp ket­ken. Alayda eki kóshirme danasy 1926 jyly Búqaradaghy Ábu Ály ibn Sina at­yn­­daghy kitaphanadan kezdeysoq tabylghannan beri belgili. Búqarada tabylghan eki qoljazbanyng birin qyjranyng 705-jy­ly (1305 j.) hatib ("qoljazbalar saqtaushy") Hamid Hafiz kóshirip jazghan. On­da tek arab, parsy tildik materialdary jinaqtalghan. Al, ekinshi bir arab sóz­de­rin­ par­sy­sha, týrkishe, keyinnen mongholsha tәrjimalaghan kóshirmesi 893 jyly (1492 j.) ha­­tib Dervish Muhammed degen kisi jasaghan. Songhysyn kezinde óz­bek­ter­di biy­le­gen­ Abdulla hannyng (1557-1598 jj.) túsynda ghúmyr keshken Qúl-Baba Kó­kiltash dey­tin kórnekti bek belgili bir kitaphanagha múra etip qaldyrsa kerek.

"Mukaddimat әl-adabty" arnayy qa­ras­tyrghan zertteushiler qúramy onsha kóp emes. Solardyng ishinde N.A. Bas­ka­kov,­ V.V. Bartolid, A.K. Borovkovtan basqa, E.N.Nәjip, ózbek ghalymy B.Z. Haliy­dov­ty aitugha bolady. Týrkimen ghalymy Z.B. Muhamedova ózining zertteu jýrgizgen negizgi júmystarynda sóz­dikti salystyrma ýshin qosymsha retinde paydalanyp, eskertkish materialdarynyng týrk­imen tiline qatysyn ghana alyp qarastyrghan, basqasha aitqanda, týpnúsqany qayta kóshirushiler "týrkimen tilinen" dep belgi soghylghan sózderdi ghana óz jú­mys­ta­ry­na paydalanghan synayy bar. Negizinen "Mukaddimatty" alghash jan-jaqty zert­te­u­shilerding biri orys ghalymy Nikolay Nikolaevich. Poppe boldy.

Búl tuyndynyn týkitanushy qazaq ghalymdary nazarynan tys qaluynyng endigi bir sebebi - ony zerttegen N.N. Poppe esimimen tikeley baylanysty.

IYini kelgende aita keterlik jayt - N.N. Poppe turaly da keybir biren-saran enbekterde tiyip-qashty pikirler ai­tyl­gha­ny­men otandyq tili bilimi ghalymdary onyng ómir jolyn, sinirgen enbegin, ghylymgha qosqan ýlesin kýni býginge deyin qolgha alyp tiyanaqty zerttegen emes. Búlay nazardan qalys qa­lyp, baghalanbaudyng basty sebebi ótken ghasyrdyng 40-jyldary N.N. Poppe­nin­ basyna týsken taghdyr-tәlkeginen shet elge ketuge mәjbýr bolghan de­siydenttik is-әreketi dep oilaymyz. Nikolay (Nikolas) Nikolaevich Poppe 1897 jyly 8 tamyzda Qytaydyng Yanitae (Chifu) qalasynda dýniyege kelgen, 1991 jyldyng mausym aiynda AQSh-tyng Sietl qalasynda 94 jasynda qaytys bolghan. Lingvist әri etnograf, mongholtanushy, altay tilining mamany, 1932 jyldan KSRO GhA-nyng korrespondent-mýshesi. 1921 jyly Petrograd uniyversiytetining qoghamdyq ghylymdar fakulitetining monghol bólimine týsip, ondaghy әigili til mamandary A.D. Rudnev, V.L. Kotvich, A.N. Samoylovich, S.E. Malov, A.V. Burdukovtarmen birge oqidy, ghylymdaghy alghashqy ghylymy jetekshisi ataqty B.Ya. Vladimirsov bolghan. 1942 jyly N.N. Poppe Qarashay aumaghynda (Mikoyan-Shahar) basyp alghan nemis basqynshylary jaghyna óz erkimen ótip, 1943 jyly otbasymen Germaniyagha kóshedi. Soghystan keyin kenes ýkimetining qúryghynan tyghylyp, birneshe jyl shygharmashylyqpen astyrtyn ainalysqan. 1949 jyly ol AQSh-qa qonys audaryp, Vashington shtaty uniyversiytetining Qiyr Shyghys fakulitetinde professor lauazymynda qyzmet atqarady. 1968 jyly «Bonn uniyversiytetining qúrmetti doktory» ataghyna ie bolady, 1968 jәne 1977 jyldary Fin Ghylym Akademiyasynyng mýshesi bolyp saylanghan.

Saptayaqqa as qúiyp, sabynan qarauyl qa­ra­ghan­ seziktengish te seskengish, atyn atau týgili enbegin sóz etuge qoryqqan sol ua­qyt­tardan beri ol jóninde til mamandary lәm-mim jaq ashpaydy. Osy salqyndyq ber­gi uaqyttarda "Mukaddimat әl-adab»-tyng keninen zertteluine de keri әserin tiygizgen.

N.N. Poppening qolgha alyp qarastyrghany sózdikting hatib Dervish Muhamed ja­sa­ghan kóshirmesi. N.N. Poppe 1938 jyly KSRO Ghylym Akademiyasy baspasynda ja­ryq­ kórgen, auqymdy eki bólimnen túratyn enbegin "Mongoliskiy slovari "Mu­ka­­d­dimat al-adab" dep ataghan. Birinshi bólimde әz-Zamahshary qoljazbasynda kel­ti­rilgen monghol sózderine fonetikalyq, morfologiyalyq taldau jasasa, ekinshi bó­liminde monghol jәne týrki sózderin bir izge týsirip, arabsha jazylu túlghasyn, la­tynsha transkripsiyasyn, oryssha audarmasyn bergen. Týpnúsqadaghy sózdikting әu­elgi qalpyn saqtamay, sózderdi qaytadan sýzip qotaryp, alfavit boyynsha ret-re­tine týsirgen. Sózdikte keltirilgen auyzeki sóileu negizinde jasalghan týrki tildik materialy jeke-jeke sózden ghana emes, sonymen qatar jeke fra­za­lyq, kýrdeli sóz tirkesterinen de túrady. Onyng ýstine IY.Poppe monghol tilin qam­tityn bóliktegi sózderding deni HIII-HIU ghasyrlarda Orta Aziyada qonys tep­ken­ jalayyr, barlas rularynyng tilderimen tórkindes, úqsas ekenin basa kórsetip ai­tady. Búl óz aldyna zertteudi qajet etetin arqauy basqa әngime. Shynghys hangha baylanysty qos Múhtarymyzdyng tarih aqiqatyn aiqyndaytyn mәselege tikeley qatysy bar...

Eskertkish tilining ózindik erekshelikteri, olardyng dialektilik ara jigi men ai­yrmasy jónindegi osy kýngi týrkitanushylardyng pikirinde bir izdilik joq, ala-qú­la. N.A. Baskakov sózine qaraghanda, V.V. Bartolid onyng tilin HII-HIII ghasyr­lar­da­ghy orta aziyalyq týrki әdeby tilining negizinde jazylghandyghyn aitsa, N.A. Bas­ka­kov­tyng ózi ony shaghatay úlysynyng әdeby tilinde jazylghan múra dep tanyghan. E.N.­ Nәjip búl sózdikting leksikasy HII ghasyrardaghy týrkilerding qalpyn kórse­te­di­ deydi. Al N.A. Samoylovich HI-HII ghasyrlar ara­ly­ghyn­daghy birbýtin orta aziyalyq týrki tili damuyn ishtey ózara ýsh kezenge bólip qa­ray­dy: birinshiden - Qarahandyq, mәdeny ortalyghy - Qashqar (HIgh.); ekinshiden - Ogh­yz-qypshaqtyq, ortalyghy - Syrdyng orta, tómengi saghasy men Horezm (HII-HIU ghgh.);­ ýshinshiden - Shaghataylyq, ortalyghy - Shaghatay úlysynyng otyryqshy bó­li­gin­degi birqatar qalalar (HU-HUIIIghgh.).­ Osylaysha jikteu túrghysynan alghanda, "Mu­kaddimat" ekinshi - oghyz-qypshaqtyq-horezmdik kezenge kiredi.

"Mukaddimat" dýniyege kelgen uaqyt Orta Aziyada týrki әdeby tiline negiz bol­ghan qarlúq, oghyz, qypshaq taypalarynyng aumaqtyq jәne tildik jikteri әli de bol­sa tolyq anyqtalmaghan, ózindik sipat-belgileri erekshelenbegen, yaghny kóne týr­­ki dәuirindegi "d" tilden keyin, birte-birte ru-taypalar tili "z" jәne "y" til­de­ri­ne endi-endi ajyray bastaghan kez, sóitip, әdeby tilde "z", "y" dialektileri ("azaq", "ayaq") qatar jýrip qoldanylghan ótpeli kezeng edi. Dialektilik ereksheligi ja­ghynan "Mukaddimat" osy ótpeli kezenning jemisi. Sondyqtan HII-HIU gha­syr­lar­daghy jәdigerlikter jayyndaghy "bәrine birdey ortaq әdeby tilding dәstýrli ere­je­sine layyqtap jazylghan múralar, belgili bir normany múqiyat saqtap otyrghan jaz­ba eskertkishter" deytin salmaqty pikirdi әz-Zamahshary sózdigine de keltirudi oryndy sa­nay­myz.­

Ortaghasyrlyq sózdikter - qazaqtyng mәdeniyetining naqty ai­­nasy, sarqylmas búlaghy, qaynar kózi retinde tanyluy qajet. Týrkilik lek­siy­kografiyanyng damuyna negiz bolghan múnday týrki tilderining týsindirme sóz­dik­teri ishinde biregeyi dep Mahmúd Qashqariyding "Diuany lúghat iyt-týrk" (HI gh.) sóz­digin atasaq, oghan jazylu merzimi jaghynan eng jaqyn túrghany "Mukaddimat" eke­nin moyyndaghan lәzim. Shynynda, HII ghasyrdaghy Qoja Ahmed Iassauiyden bas­tau­ alatyn ortaghasyrlyq jazba múralary ishinde búl eng bayyrghysy da.

Búl enbekting otandyq til tarihy ýshin qanshalyqty qúndy ekeni óz-ózinen týsinikti. Tuma til - әr halyqtyng óz­geden erekshe últtyq tabiy­gha­tyn, ru­hany baylyghyn tanytatyn asyl múra ekeninde dau joq. Sondyqtan da әr halyqtyng ruhany damu kóshinde til mә­se­le­sine er­ek­she­ kón­il bó­linip, qa­­­shan da basty nazar audarylyp otyryluy zandy qúbylys. Ua­qyt be­de­ri óz­ger­gen­­­ sayyn tilding de qoldanu ayasy keneyip ne kemip, key tildik belgiler qoldanystan shyghyp, ne jana sózdermen tolyghyp, molyghyp otyrady.

Halyq tarihymen ainalysqan ghalymdardyng tilge airyqsha den qoyyp, ony ta­­­rihpen shendestire otyryp zertteuinen shyn mәninde zor kemeldikting belgisin an­­daymyz. Ataghy әigili ghalymdar V.V. Radlov pen A.A. Kunikovtin: "Istoricheskaya et­nografiya doljna osnovyvatisya na lingvisticheskih nachalah"; K.A.­ IYn­o­st­ransevtin: "V etnografiy nastoyashee vremya pridayaetsya yazyku ne menee, esly da­je­ ne bolee vajnoe znacheniye"; V.V. Bartolidtyn: "Nekotoryy material dlya sujdeniya o proshlom kochevyh na­ro­dov,­ kak y vsyakih drugiyh, daiyt lingvisticheskie fakty" siyaqty payymdy pikirleri óz­i­nin­ ghylymy salmaghyn әli joyghan joq. Búl keltirilgen tarihiy-әdistemelik qaghidat auanyn andatatyn sózder negizinde tarih pen tilding júbyn jazbay zertteu qa­jet degendi ditteydi. Búl túrghydan kelgende "Mukaddimattyn" sózdik qory da óz­ kezenining týrli tarihy belgilerin molynan jinap, myqtap saqtap jatyr. Sonyng biri, qazirgi kýni qatardan shyghyp qalghan sózderge qatysty. Jasyratyn ne bar, keyde telearnalarynan tatar elining habaryn tyndaytyn da әdetimiz bar. Maqsat - olarda til ahualy qalay ekendigin bayqau. Ár myrzasy ózinshe shirenip, әr aqsaghy ózinshe aqsaghan, tegimiz bir, qatar jatqan kórshi elmiz ghoy. Salystyryp bajaylasaq, kósh ilgeri ekenbiz. Tәube deyik. Áytse de bizding de argha - syn, namysqa - syzat týsiretin әttegen-aylarymyz da joq emes eken. Mәselen, qazir tis tazalaytyn qúraldy „tis shetkasy" dep jýrmiz, „shetka" degen orys sózin qoldanamyz, ony jarnamalaghanda qúlaghynyz túnady. Búl orys tilining shashbauyn kóteru emes pe? Endi orystyng „kladbiyshe" degen sózi bar, bizshe, „zirat", qorym" degenge keledi. Biraq biz qoldanatyn „zirat" jalpygha emes, jalqy ataugha iye, sol siyaqty „qorym" da belgili bir әuletting ata-babalary mәngilik qonys tepken naqty qorymy. Áz-Zamahshariyding „Mukaddimat әl-adab" sózdiginde osylardyng týrkishe eski balamalary saqtalghan. Búl enbekte qazirgi qoldanystan shyghyp qalghan, eskirse de sóli sembegen, qazirgi tildik qoldanysqa súranyp túrghan sózder qatary barshylyq. Onda tis shetkasy „mәsuek" delinedi, al „kladbiyshe" sózi - „kórstan". Jatyq, qazaqy sózder. Osynday sózderdi tildik qoldanysqa nege engizbeske.

Qoghamdaghy sony ózgerister men janalyqtar til qory­na or­yn­­­­­dy órnek bo­­­­lyp qosylyp, ajaryn asha týsetini de aqiqat. Búl - til damuynyng alghy sharttarynyng biri. Endeshe osy ta­riy­­­­hy da­­mu­da­ghy­ ana tilimizding bar mýmkindigi, kór­kem­­dik kes­tesi tolyghymen pay­­­dananylsa ghana, on­yng mýmkindik quaty arta týsetini kәdik­. Ókinishke or­ay aramyzda tughan ti­lin­ shú­barlap, qoyyrtpaqtap sóileytin jas ta, jasamys ta barshylyq. Tilimiz kónergen mýliktey qú­ny tý­sip, qo­­jyray bas­ta­dy. Tabighy qalpy kýn ótken súiylyp barady. Kórkemdigi kemude. Osynday orayda ana ti­limizdi tolyqqandy til­ re­tinde qaytadan qa­tar­gha qo­su - býgingi kýnning basty maqsatty desek, sonyng biri kóneden jetken jazba jәdigerlikterinde beynelenip qalynghan sózderdi qayta qatargha qosyp, qayta janghyrtu bolyp tabylady.

Eleujan Serimov,

Qaraghandy qalasy

«Abay-aqparat»