ىلكى داۋىردەگى تۇركىلەر تاسقا قاشالىپ تۇسىرىلگەن ويما جا­زۋمەن بىرگە سوعدا، ۇيعىر، براحمي، مانيحەي، تيبەت دەلىنەتىن ءار ءتۇرلى جازۋ ءۇل­گى­لە­رىن پايدالانىپ، كەيىننەن ءبىرجولا اراب الىپبيىنە كوشكەنى ءمالىم. وسى جازبا ءۇل­گى­لەرى نەگىزىندە جاساپ قالدىرعان تۇركىلىك جازبا مۇرالارىندا ولاردىڭ تالايعى تا­ريحى ايقىن ورنەكتەلىپ ساقتالعان. ال، بۇل دەرەكتەر ولاردىڭ ءيىرىمى مول مىڭ­دا­عان­ وقيعالارعا تولى عۇمىرىنىڭ كوركەم بەينەسى بولىپ تابىلاتىن جازبا مۇ­را­سى­، ياعني رۋحاني تاريحى دا كۇردەلى بولعاندىعىن، وزدەرىنە لايىق، دەربەس، جوعارى ءور­كەنيەتتى دەڭگەيىن كورسەتەتىن مادەنيەت ۇلگىلەرى جەتكىلىكتى دارەجەدە بولعان­دى­عىن­ پاش ەتەدى.

ىلكى داۋىردەگى تۇركىلەر تاسقا قاشالىپ تۇسىرىلگەن ويما جا­زۋمەن بىرگە سوعدا، ۇيعىر، براحمي، مانيحەي، تيبەت دەلىنەتىن ءار ءتۇرلى جازۋ ءۇل­گى­لە­رىن پايدالانىپ، كەيىننەن ءبىرجولا اراب الىپبيىنە كوشكەنى ءمالىم. وسى جازبا ءۇل­گى­لەرى نەگىزىندە جاساپ قالدىرعان تۇركىلىك جازبا مۇرالارىندا ولاردىڭ تالايعى تا­ريحى ايقىن ورنەكتەلىپ ساقتالعان. ال، بۇل دەرەكتەر ولاردىڭ ءيىرىمى مول مىڭ­دا­عان­ وقيعالارعا تولى عۇمىرىنىڭ كوركەم بەينەسى بولىپ تابىلاتىن جازبا مۇ­را­سى­، ياعني رۋحاني تاريحى دا كۇردەلى بولعاندىعىن، وزدەرىنە لايىق، دەربەس، جوعارى ءور­كەنيەتتى دەڭگەيىن كورسەتەتىن مادەنيەت ۇلگىلەرى جەتكىلىكتى دارەجەدە بولعان­دى­عىن­ پاش ەتەدى.

ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ ۇلتتىق ءبىتىمىن قالىپتاستىرۋدا ەلەۋلى ورنى بار ءتۇر­­كى جازبا مۇرالارىنىڭ عاسىرلار بويعى دامۋ بارىسىندا ەپيتافيالىق (قۇلپى­تاس­تىق) سيپاتتان شىن مانىندەگى ءتۇرلى عىلىم سالالارىنا سا­را­لان­عان­ ء(تىل ءبىلىمى، ءاد­ە­بيەت، ەپيستوليارلىق جازبا، استرونوميا، ماتەماتيكا، ت.ب.) كلاس­سي­كالىق ءما­دە­ني­ەت­ دەڭگەيىنە، سول كەزدەگى ەتولوندىق ساپادا بارىنشا قارقىندى دا­مى­عان كورشىلەس شى­عىس حالىقتارىمەن مادەني بايلانىسى ارقىلى قول جەتكەنى تا­لاس­ تۋدىرمايتىن تا­ريحي شىندىق. مۇنداي ديالەكتيكالىق بىرلىكتە دامىعان حا­لىق­­­­تاردىڭ ءما­دە­ني­ە­تىن­دەگى ءوزارا اسەر-ىقپالدىڭ ءتۇپ-توركىنى، ءجىتى دەن قويساق، سوناۋ، كونە ءداۋ­ىر­لەر­­­دە جات­قاندىعىن انىق بايقاي الامىز. اسىرەسە وسى الىس-بەرىس ءما­دەني قاتىناس ور­تا­عا­سىرلاردا ارابتاردىڭ ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ ءوڭتۇس­تىك­ بولىگىنە ءوز ءما­دەنيەتى مەن ادەبيەتىن، ءتىلى مەن ءدىنىن كەڭىنەن تاراتۋ جاع­دا­يىنان كەيىن مەي­لىن­شە­ قارقىندى دامىدى. ح-ءحىى عا­سىر­لار­دا­عى بۇل كەزەڭنىڭ ءتۇر­كى­لىك مادەنيەت تاريحىندا "مۇسىلمان ءداۋىرى" دەپ ايدار تا­عى­لا اتالۋىنىڭ ءبىر ۇشى،­ مىنە، وسىندا جاتسا كەرەك. ءحىى عاسىردا عۇمىر كەشكەن ورتاعاسىر عالىمى ءابۋ-ل-قاسىم ماح­مۇد يبن ومار جاراللا ءاز-ءزاماحشاريدىڭ „مۋكادديمات ءال-اداب" سوزدىگى. (بۇدان ءارى "مۋكادديمات") سوزدىگى جازىلۋ مەرزىمى جا­عى­نان وسى "مۇسىلمان ءدا­ۋ­ىرى" تۋىندىلارى قاتارىنا كىرەدى. بۇل كەزەڭ جالپى تۇركى حالىقتارىنىڭ جازبا تاريحىن تانۋداعى سىنا جازۋىنان كەيىنگى ەكىنشى ءبىر ۇلكەن كەزەڭ سانالادى.

الدىمەن زاماحشاري كىم، ءبىزدىڭ رۋحاني تاريحىمىزعا قانشالىقتى قاتىسى بار دەگەن ساۋالدار توڭىرەگىندە وي قوزعاعىمىز كەلەدى.

ءاز-زاماحشاري قازاقستان مەن ورتا ازياداعى ءارابتىلدى مادەنيەت تاريحىنان ويىپ ورىن الاتىن ورتا عاسىرلىق ءتىل ءبىلىمى عىلىمىنىڭ دامۋ­ى­نا­ ەرەكشە ۇلەسىن قوسقان، گرامماتيكا مەن لەكسيكوگرافيا، ستيليستيكا مەن­ ريتوريكا، پوەزيا مەن ەكزەگەتيكا جايىندا قوماقتى شىعارمالار جازعان، ءوز كەزەڭىنىڭ دا­رىندى اقىنى، قالامىن ارابشا، پارسىشا، تۇركىشە قاتار سىلتەگەن دارا تۇل­عا. ول 1075 جىلى حورەزم ولكەسىنىڭ زاماحشار دە­گەن جەرىندە تۋىپ، 1144-جىلى ۇرگەنىش قالاسىندا دۇنيە سالعان.

ءزاماحشاريدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى ءار ەڭبەكتەردە تام-تۇمداپ اي­تىل­عان­ ينەنىڭ جاسۋىنداي دەرەكتەردى ءبىر ىزگە ءتۇسىرىپ، تىرناقتاپ جيناپ، كەيىنگى ۇر­پاق­تىڭ­ كادەسىنە جاراتۋ بۇگىنگى كۇننىڭ كەلەلى مىندەتى. ويتكەنى, ەستە جوق ەسكى داۋىرلەردەن بەرى ءتول تاريحىمىز بەن­ قولتۋما مادەنيەتىمىزدىڭ ءوسىپ-جەتىلىپ دامۋىنا ورتا عاسىرلىق ورتاازيالىق ار­اب ءتىلدى عالىمداردىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى وراسان زور بولدى. كەرەكتى دارەجەدە زەرتتەلمەگەندىكتەن، وسى­ كۇنگە دەيىن ولاردىڭ كەيبىرەۋى تاريحتان وزىنە ءتيىستى لايىق ورنىن الا الماي ءجۇر­. سولاردىڭ ءبىرى - ءاز-زاماحشاري. ونىڭ "مۋكادديمات ءال-اداب" سوزدىگىن پرو­فەسسور ءا. قۇرىشجانوۆتان باسقا تۇركىتانۋشى قازاق عالىمدارى ول جايىندا ءالى­ كۇنگە ءتىس جارىپ ازدى-كوپتى پىكىر بىلدىرگەن ەمەس. مۇنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى جوق ەمەس. سونىڭ ءبىرىنشءىسى - جادىگەرلىكتىڭ جازىلۋ كەزەڭى مەن جەرىنە بايلانىستى.

قايسى ءبىر ءداۋىردىڭ تاريحي-الەۋمەتتىك بولمىسىن ەگجەي-تەگجەيلى بىلمەي تۇ­رىپ،­ سول كەزەڭ جازبا مۇرالارىنىڭ سىر-سيپاتىن، جازىلۋ سەبەبىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ ءاس­تە­ مۇمكىن ەمەس. اسىرەسە بۇرىن-سوڭدى وتاندىق ءباسپاسوز بەتىندە ءسوز ەتىلمەي، قازاقتىڭ ءتۇر­كىتانۋشى عالىمدارىنىڭ كوبىنىڭ نازارىنان تىس قالىپ، ءالى كۇنگە ەسكەرۋسىز جات­قان ورتا عاسىردىڭ ورتا تۇسىنداعى جازبا جادىگەرلىكتى ءسوز ەتكەندە، سول ءداۋ­ىر­دىڭ­ كەسكىن-كەلبەتىن اشاتىن كەي تاريحي جاعدايلارعا از-كەم توقتالا كەتكەن ءجون.

ءحى عاسىردىڭ باسىندا ەجەلگى تۇركىلەر سۋپەرەتنوس ساناتىندا سونە باستاپ، دالاداعى اسكەري-ساياسي جەتەكشىلىك بىرتە-بىرتە قىپشاق كونفەدەراتسياسىنداعى تاي­پالارعا كوشىپ، ولار "تۇركى" دەگەن جينالمالى ەتنونيمدى ىسىرىپ تاستاپ، ءوزى سۋ­پەر­ەتنوسقا - بارلىق تايپالاردىڭ جيىنتىق اتاۋىنا اينالعانى بەلگىلى. ءحى عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىندە قىپشاق تايپالارىنىڭ اقسۇيەكتەرى وعىز جاب­عىسىن سىرداريانىڭ ورتا جانە تومەنگى ساعاسىنان تىقسىرادى. وسىلايشا وسى اي­ماقتاعى ەتنيكالىق-ساياسي احۋالدىڭ وزگەرۋىنە سايكەس جازبا دەرەكتەردە اتالىپ كەل­گەن "وعىزدار دالاسىنىڭ" ("مافازات ءال-گۋز") ورنىنا، كەيىن "دەشتى قىپ­شاق" اتى پايدا بولادى. ماڭعىستاۋ مەن وعان تاياۋ جاتقان اۋماقتى ال­عان­نان­ سوڭ، قىپشاقتار ەندى حورەزم مەملەكەتىنىڭ تەرىسكەي شەبىنە كەلىپ جەتە­دى.

بۇل كەزدە ءامۋداريانىڭ تومەنگى ساعاسىنداعى اسا قۇنارلى توپىراقتى اي­ماق­تا­ ورنالاسقان حورەزم ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە اسا ماڭ­­ىز­دى­ ورىن الدى. ول 999 جىلى ساماندىقتار مەملەكەتىن كۇيرەتكەن، امۋگە دەي­ىن­گى جەر­گە­ يەلىك ەتكەن قاراحان مەملەكەتىنە دە، ءامۋدىڭ ارعى جاعىن جاۋلاعان عاز­نا­لىقتار مەم­­لەكەتىنىڭ دە قۇرامىنا كىرمەي، ءوز الدىنا جەكە دەربەس مەملەكەت بو­لىپ­ بولەك قۇرىلدى. وسىدان باستاپ ورتا ازيا مەن شىعىس ەۋروپا، قازاق­ستان­نىڭ كوش­­پەلى تايپالارى مەن قىتاي ەلدەرىن بايلانىستىرىپ جاتقان كە­رۋەن جول­­دارىنىڭ ناق ورتاسىندا، توعىز جولدىڭ تورابىندا تۇرعان حورەزم بىرتىندەپ نى­­عايا تۇسەدى. شىعىس ساياحاتشىلارى وزدەرىنىڭ جول جازبالارىندا حورەزمدى وتە­ باي،­­ ءىلىم-ءبىلىم، مادەنيەتى جوعارى دامىعان مەملەكەت رەتىندە سيپاتتايدى. ءما­سە­­لەن حو­رەزم تۋرالى ماكديسي: "بۇل قالالارى كوپ، شەكسىز ايماق. ونىڭ حالقى عى­لىم جو­لىنا جان-تانىمەن شىنايى بەرىلگەن بىلىكتىلەر" دەپ جازسا، "حۋدۋد ءال-الام" اۆتورى حورەزمدە ساۋ­دا-سات­تىق­تىڭ كەڭىنەن ورىن العانىن ايتادى.

712 جىلدان باستالعان اراب جاۋلاۋىنان كەيىن حورەزم ەكى ساياسي جىككە بولىنگەن. ءبىرى - قي­يات قالاسى ورتالىق بولعان وڭتۇستىك ايماق تا، ەكىنشىسى ─ ورتالىعى ۇرگەنىش بول­عان­ سولتۇستىك جاعى. ۇرگەنىشتى باسقارعان مامۋن يبن مۋحاممەد ەكى بولىنگەن ەلدى ءبىر­ ورتالىققا باعىندىرىپ، حورەزمدى ءبىرتۇتاس مەملەكەت ەتىپ، وزىنە "حورەزمشاح" دارەجە-لا­ۋ­­ازىمىن الادى.

كەيبىر دەرەكتەر حو­رە­زم­شاحتاردىڭ شىققان تەگى بۇل ارادا وعىزداردىڭ ورنىن باسقان قىپشاق كون­فە­دە­را­تسياسىنا كىرگەن تايپالاردىڭ بىرىنەن ەكەنىن كورسەتەدى. ماسەلەن، قىپشاقتار تۋ­را­لى ىرگەلى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن س. اقىنجانوۆ: "ناحودياس ۆ نەپوسرەد­ستۆەن­نوم­ بليزو­ستي­ س ەتيم كرۋپنەيشيم مۋسۋلمانسكوم گوسۋدارستۆوم ۆ سرەدنەي ازي، پلە­مەنا كيپ­چاكسكوگو وبيادينەنيا ۆىنۋجدەنى بىلي ۆتيانۋتسيا ۆ وربيتۋ يح ۆنە­ش­نە­-پو­لي­تي­چەس­كيح وتنوشەني، ي ناستولكو بىلي سۆيازانى س جيزنيۋ حورەزما، چتو، ۆوز­موجنو، يز­ كيپچاكسكيح ۆوجدەي ۆىشلا پوسلەدنيايا سامايا بلەستياششايا ديناستيا حو­رە­زم­شاحوۆ" - دەپ بايلام جاساۋى، ۆ.ۆ. بارتولدتىڭ: "...پوسلە وتۋرەچيۆانيا ستەپي حورەزم بولشە درۋگيح پود­ۆەرگ­سيا ۆلي­يانيۋ تۋرەتسكوگو ەلەمەنتا...پوسلەدنيە گودى ءحى ۆ. زدەس ۋتۆەرديلاس نا­سلەد­­ست­ۆەن­نايا ديناستيا حورەزمشاحوۆ، پرەدستاۆيتەلي كوتورىح پوچتي ۆسە نوسيلي تۋ­رەتسكيە يم­ە­نا" دەۋىمەن ۇندەس، سارىنداس شىعادى.

بۇل ايتىلعان دەرەكتەر حورەزم مەملەكەتىنىڭ دەشتى قىپشاق ەلىنىڭ تاريحىنا دا­ بەلگىلى دارەجەدە قاتىسى بار ەكەنىن راستايدى. شىققان تەگى قىپشاق، ايگىلى حو­رە­­زمشاح اتسىزدىڭ (الا-ۋدداۆل ابۋ-ل-مۋزافار اتسىز - 1128-1156 جج.) عۇلاما عا­لىم­­ ءاز-زاماحشاريگە ارابشا-پارسىشا-تۇركىشە سوزدىك جاساۋدى تاپسىرۋى تەگىن­نەن­-تەگىن ەمەس. وسى جازبا جادىگەردىڭ بۇقارادا ساقتالعان كوشىرمەسىنىڭ كى­رىسپەسىندە مۇنى جازۋىنا نە تۇرتكى بولعانىن زاماحشاري بىلايشا تۇسىندىرەدى (ا.ك. بوروۆكوۆتىڭ رەداكتسياسىمەن باسىلعان ورىسشا اۋدارماسىن ۇسىنامىز): "سلا­ۆا اللاحۋ، كوتورىي ۆوزۆىسيل ارابسكي يازىك سرەدي درۋگيح يازىكوۆ. ي پوسلە وك­ون­چانيا دەرجاۆى ارابوۆ بلاگورودنىە پاديشاحي پوددەرجالي ناۋكي ي اداب. ۆ نا­شە­ ۆرەميا ەمير ي كوماندۋيۋششي ۆويسكوم سىن دەرجاۆنوگو حورەزمشاحا ۆىسوكو چتيت ناۋ­كۋ ادابا، ۆسياچەسكي پوددەرجيۆاەت يزبراننىح پرەدستاۆيتەلەي ادابا ي ۆوسسەداەت س­ ني­مي نا سۆويح سوبرانياح. ي ون پوۆەلەل نام ناپيسات ۆ ودنوم ەكزەمپليارە كنيگۋ "مۋ­كادديمات ال-اداب" دليا سۆوەي بيبليوتەكي". ا.ك. بوروۆكوۆ وسى ءسوز ءۇزىندىسىن تۇسىندىرە كەلىپ: "زا­ماح­شا­ري­ يمەل ۆۆيدۋ بۋدۋششەگو حورەزمشاحا اتسىزا، پو پورۋچەنيۋ كوتوروگو بىلا سوز­دا­نا­ كنيگا" دەپ تۇسىنىك بەرىپ وتەدى.

قازاق ءتىلى ءبىلىمى تاريحىندا وزىنە ءتيىستى لايىق ورنىن تابا الماي كەلە جاتقان ءوز زامانىنىڭ عۇلاما عا­لى­مى ءاز-ءزاماحشاريدىڭ "مۋكادديمات ءال-اداب" سوزدىگى ءداۋىرى جاعىنان - ورتا (ەسكى) ءتۇر­كىلىك، جازىلعان جەرى جاعىنان - ورتا ازيالىق، ۋاقىتى جاعىنان - ورتا عا­سىر­لىق­ ء(حى-ءحىۋ عع.) جازبا مۇرالار قاتارىنا جاتادى. ول - ورتا ازيادا دەشتى قىپشاق، حورەزم، قاراحان، سەلجۇق سەكىلدى ءىرى ءبىر­لەستىكتەر مەن مەملەكەتتەردىڭ باسى تۇيىسكەن جەرىندە، دالىرەك ايتقاندا، ارال تەڭ­ىزىنىڭ ماڭى مەن سىردىڭ ورتا، تومەنگى ساعاسىنان وڭتۇستىك پەن باتىسقا قاراي اۋا­ كوشكەن وعىز تايپالارىنىڭ سوڭعى ساپى مەن ولاردىڭ ورنىن باسقان قىپشاق تاي­پالارىنىڭ الدىڭعى اۆانگارد توبى ءبىر-بىرىمەن ميداي ارالاسىپ، بىتە قايناسىپ كەت­كەن كەزدە، وسىنداعى جاندانعان بىرنەشە مادەنيەتتىڭ ءبىر ارناعا توعىسقان شا­عىن­دا جاسالىنعان مۇرا. ونى ورتا ازيانى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ بارىنە ءبىر­دەي­ ورتاق مۇرا دەيتىنىمىز سوندىقتان. بۇل تۋىندىنىڭ ءتۇپ-نۇسقاسى جوعالىپ كەت­كەن. الايدا ەكى كوشىرمە داناسى 1926 جىلى بۇقاراداعى ءابۋ ءالي يبن سينا ات­ىن­­داعى كىتاپحانادان كەزدەيسوق تابىلعاننان بەرى بەلگىلى. بۇقارادا تابىلعان ەكى قولجازبانىڭ ءبىرىن قىجرانىڭ 705-جى­لى (1305 ج.) حاتيب ("قولجازبالار ساقتاۋشى") حاميد حافيز كوشىرىپ جازعان. ون­دا تەك اراب، پارسى تىلدىك ماتەريالدارى جيناقتالعان. ال، ەكىنشى ءبىر اراب ءسوز­دە­رىن­ پار­سى­شا، تۇركىشە، كەيىننەن مونعولشا تارجىمالاعان كوشىرمەسى 893 جىلى (1492 ج.) حا­­تيب دەرۆيش مۋحاممەد دەگەن كىسى جاساعان. سوڭعىسىن كەزىندە ءوز­بەك­تەر­دى بي­لە­گەن­ ابدۋللا حاننىڭ (1557-1598 جج.) تۇسىندا عۇمىر كەشكەن قۇل-بابا كو­كىلتاش دەي­تىن كورنەكتى بەك بەلگىلى ءبىر كىتاپحاناعا مۇرا ەتىپ قالدىرسا كەرەك.

"مۋكادديمات ءال-ادابتى" ارنايى قا­راس­تىرعان زەرتتەۋشىلەر قۇرامى ونشا كوپ ەمەس. سولاردىڭ ىشىندە ن.ا. باس­كا­كوۆ،­ ۆ.ۆ. بارتولد، ا.ك. بوروۆكوۆتان باسقا، ە.ن.ءناجىپ، وزبەك عالىمى ب.ز. حالي­دوۆ­تى ايتۋعا بولادى. تۇركىمەن عالىمى ز.ب. مۋحامەدوۆا ءوزىنىڭ زەرتتەۋ جۇرگىزگەن نەگىزگى جۇمىستارىندا ءسوز­دىكتى سالىستىرما ءۇشىن قوسىمشا رەتىندە پايدالانىپ، ەسكەرتكىش ماتەريالدارىنىڭ تۇرك­ىمەن تىلىنە قاتىسىن عانا الىپ قاراستىرعان، باسقاشا ايتقاندا، تۇپنۇسقانى قايتا كوشىرۋشىلەر "تۇركىمەن تىلىنەن" دەپ بەلگى سوعىلعان سوزدەردى عانا ءوز جۇ­مىس­تا­رى­نا پايدالانعان سىڭايى بار. نەگىزىنەن "مۋكادديماتتى" العاش جان-جاقتى زەرت­تە­ۋ­شىلەردىڭ ءبىرى ورىس عالىمى نيكولاي نيكولاەۆيچ. پوپپە بولدى.

بۇل تۋىندىنىڭ تۇكىتانۋشى قازاق عالىمدارى نازارىنان تىس قالۋىنىڭ ەندىگى ءبىر سەبەبى - ونى زەرتتەگەن ن.ن. پوپپە ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى.

ءيىنى كەلگەندە ايتا كەتەرلىك جايت - ن.ن. پوپپە تۋرالى دا كەيبىر بىرەن-ساران ەڭبەكتەردە ءتيىپ-قاشتى پىكىرلەر اي­تىل­عا­نى­مەن وتاندىق ءتىلى ءبىلىمى عالىمدارى ونىڭ ءومىر جولىن، سىڭىرگەن ەڭبەگىن، عىلىمعا قوسقان ۇلەسىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولعا الىپ تياناقتى زەرتتەگەن ەمەس. بۇلاي نازاردان قالىس قا­لىپ، باعالانباۋدىڭ باستى سەبەبى وتكەن عاسىردىڭ 40-جىلدارى ن.ن. پوپپە­نىڭ­ باسىنا تۇسكەن تاعدىر-تالكەگىنەن شەت ەلگە كەتۋگە ءماجبۇر بولعان دە­سيدەنتتىك ءىس-ارەكەتى دەپ ويلايمىز. نيكولاي (نيكولاس) نيكولاەۆيچ پوپپە 1897 جىلى 8 تامىزدا قىتايدىڭ يانتاە (چيفۋ) قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن، 1991 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا اقش-تىڭ سيەتل قالاسىندا 94 جاسىندا قايتىس بولعان. لينگۆيست ءارى ەتنوگراف، موڭعولتانۋشى، التاي ءتىلىنىڭ مامانى، 1932 جىلدان كسرو عا-نىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى. 1921 جىلى پەتروگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قوعامدىق عىلىمدار فاكۋلتەتىنىڭ موڭعول بولىمىنە ءتۇسىپ، ونداعى ايگىلى ءتىل ماماندارى ا.د. رۋدنەۆ، ۆ.ل. كوتۆيچ، ا.ن. سامويلوۆيچ، س.ە. مالوۆ، ا.ۆ. بۋردۋكوۆتارمەن بىرگە وقيدى، عىلىمداعى العاشقى عىلىمي جەتەكشىسى اتاقتى ب.يا. ۆلاديميرتسوۆ بولعان. 1942 جىلى ن.ن. پوپپە قاراشاي اۋماعىندا (ميكويان-شاحار) باسىپ العان نەمىس باسقىنشىلارى جاعىنا ءوز ەركىمەن ءوتىپ، 1943 جىلى وتباسىمەن گەرمانياعا كوشەدى. سوعىستان كەيىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇرىعىنان تىعىلىپ، بىرنەشە جىل شىعارماشىلىقپەن استىرتىن اينالىسقان. 1949 جىلى ول اقش-قا قونىس اۋدارىپ، ۆاشينگتون شتاتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قيىر شىعىس فاكۋلتەتىندە پروفەسسور لاۋازىمىندا قىزمەت اتقارادى. 1968 جىلى «بونن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى دوكتورى» اتاعىنا يە بولادى، 1968 جانە 1977 جىلدارى فين عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانعان.

ساپتاياققا اس قۇيىپ، سابىنان قاراۋىل قا­را­عان­ سەزىكتەنگىش تە سەسكەنگىش، اتىن اتاۋ تۇگىلى ەڭبەگىن ءسوز ەتۋگە قورىققان سول ۋا­قىت­تاردان بەرى ول جونىندە ءتىل ماماندارى ءلام-ميم جاق اشپايدى. وسى سالقىندىق بەر­گى ۋاقىتتاردا "مۋكادديمات ءال-اداب»-تىڭ كەڭىنەن زەرتتەلۋىنە دە كەرى اسەرىن تيگىزگەن.

ن.ن. پوپپەنىڭ قولعا الىپ قاراستىرعانى سوزدىكتىڭ حاتيب دەرۆيش مۋحامەد جا­سا­عان كوشىرمەسى. ن.ن. پوپپە 1938 جىلى كسرو عىلىم اكادەمياسى باسپاسىندا جا­رىق­ كورگەن، اۋقىمدى ەكى بولىمنەن تۇراتىن ەڭبەگىن "مونگولسكي سلوۆار "مۋ­كا­­د­ديمات ال-اداب" دەپ اتاعان. ءبىرىنشى بولىمدە ءاز-زاماحشاري قولجازباسىندا كەل­تى­رىلگەن مونعول سوزدەرىنە فونەتيكالىق، مورفولوگيالىق تالداۋ جاساسا، ەكىنشى ءبو­لىمىندە مونعول جانە تۇركى سوزدەرىن ءبىر ىزگە ءتۇسىرىپ، ارابشا جازىلۋ تۇلعاسىن، لا­تىنشا ترانسكريپتسياسىن، ورىسشا اۋدارماسىن بەرگەن. تۇپنۇسقاداعى سوزدىكتىڭ ءاۋ­ەلگى قالپىن ساقتاماي، سوزدەردى قايتادان ءسۇزىپ قوتارىپ، الفاۆيت بويىنشا رەت-رە­تىنە تۇسىرگەن. سوزدىكتە كەلتىرىلگەن اۋىزەكى سويلەۋ نەگىزىندە جاسالعان تۇركى تىلدىك ماتەريالى جەكە-جەكە سوزدەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جەكە فرا­زا­لىق، كۇردەلى ءسوز تىركەستەرىنەن دە تۇرادى. ونىڭ ۇستىنە ي.پوپپە مونعول ءتىلىن قام­تيتىن بولىكتەگى سوزدەردىڭ دەنى ءحىىى-ءحىۋ عاسىرلاردا ورتا ازيادا قونىس تەپ­كەن­ جالايىر، بارلاس رۋلارىنىڭ تىلدەرىمەن توركىندەس، ۇقساس ەكەنىن باسا كورسەتىپ اي­تادى. بۇل ءوز الدىنا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ارقاۋى باسقا اڭگىمە. شىڭعىس حانعا بايلانىستى قوس مۇحتارىمىزدىڭ تاريح اقيقاتىن ايقىندايتىن ماسەلەگە تىكەلەي قاتىسى بار...

ەسكەرتكىش ءتىلىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى، ولاردىڭ ديالەكتىلىك ارا جىگى مەن اي­ىرماسى جونىندەگى وسى كۇنگى تۇركىتانۋشىلاردىڭ پىكىرىندە ءبىر ىزدىلىك جوق، الا-قۇ­لا. ن.ا. باسكاكوۆ سوزىنە قاراعاندا، ۆ.ۆ. بارتولد ونىڭ ءتىلىن ءحىى-ءحىىى عاسىر­لار­دا­عى ورتا ازيالىق تۇركى ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزىندە جازىلعاندىعىن ايتسا، ن.ا. باس­كا­كوۆ­تىڭ ءوزى ونى شاعاتاي ۇلىسىنىڭ ادەبي تىلىندە جازىلعان مۇرا دەپ تانىعان. ە.ن.­ ءناجىپ بۇل سوزدىكتىڭ لەكسيكاسى ءحىى عاسىرارداعى تۇركىلەردىڭ قالپىن كورسە­تە­دى­ دەيدى. ال ن.ا. سامويلوۆيچ ءحى-ءحىى عاسىرلار ارا­لى­عىن­داعى ءبىربۇتىن ورتا ازيالىق تۇركى ءتىلى دامۋىن ىشتەي ءوزارا ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ قا­راي­دى: بىرىنشىدەن - قاراحاندىق، مادەني ورتالىعى - قاشقار (حىع.); ەكىنشىدەن - وع­ىز-قىپشاقتىق، ورتالىعى - سىردىڭ ورتا، تومەنگى ساعاسى مەن حورەزم ء(حىى-ءحىۋ عع.);­ ۇشىنشىدەن - شاعاتايلىق، ورتالىعى - شاعاتاي ۇلىسىنىڭ وتىرىقشى ءبو­لى­گىن­دەگى بىرقاتار قالالار (حۋ-حۋىىىعع.).­ وسىلايشا جىكتەۋ تۇرعىسىنان العاندا، "مۋ­كادديمات" ەكىنشى - وعىز-قىپشاقتىق-حورەزمدىك كەزەڭگە كىرەدى.

"مۋكادديمات" دۇنيەگە كەلگەن ۋاقىت ورتا ازيادا تۇركى ادەبي تىلىنە نەگىز بول­عان قارلۇق، وعىز، قىپشاق تايپالارىنىڭ اۋماقتىق جانە تىلدىك جىكتەرى ءالى دە بول­سا تولىق انىقتالماعان، وزىندىك سيپات-بەلگىلەرى ەرەكشەلەنبەگەن، ياعني كونە ءتۇر­­كى داۋىرىندەگى "د" تىلدەن كەيىن، بىرتە-بىرتە رۋ-تايپالار ءتىلى "ز" جانە "ي" ءتىل­دە­رى­نە ەندى-ەندى اجىراي باستاعان كەز، ءسويتىپ، ادەبي تىلدە "ز", "ي" ديالەكتىلەرى ("ازاق", "اياق") قاتار ءجۇرىپ قولدانىلعان وتپەلى كەزەڭ ەدى. ديالەكتىلىك ەرەكشەلىگى جا­عىنان "مۋكادديمات" وسى وتپەلى كەزەڭنىڭ جەمىسى. سوندىقتان ءحىى-ءحىۋ عا­سىر­لار­داعى جادىگەرلىكتەر جايىنداعى "بارىنە بىردەي ورتاق ادەبي ءتىلدىڭ ءداستۇرلى ەرە­جە­سىنە لايىقتاپ جازىلعان مۇرالار، بەلگىلى ءبىر نورمانى مۇقيات ساقتاپ وتىرعان جاز­با ەسكەرتكىشتەر" دەيتىن سالماقتى پىكىردى ءاز-زاماحشاري سوزدىگىنە دە كەلتىرۋدى ورىندى سا­ناي­مىز.­

ورتاعاسىرلىق سوزدىكتەر - قازاقتىڭ مادەنيەتىنىڭ ناقتى اي­­ناسى، سارقىلماس بۇلاعى، قاينار كوزى رەتىندە تانىلۋى قاجەت. تۇركىلىك لەك­سي­كوگرافيانىڭ دامۋىنا نەگىز بولعان مۇنداي تۇركى تىلدەرىنىڭ تۇسىندىرمە ءسوز­دىك­تەرى ىشىندە بىرەگەيى دەپ ماحمۇد قاشقاريدىڭ "ديۋاني لۇعات يت-تۇرك" ء(حى ع.) ءسوز­دىگىن اتاساق، وعان جازىلۋ مەرزىمى جاعىنان ەڭ جاقىن تۇرعانى "مۋكادديمات" ەكە­نىن مويىنداعان ءلازىم. شىنىندا، ءحىى عاسىرداعى قوجا احمەد ياسساۋيدەن باس­تاۋ­ الاتىن ورتاعاسىرلىق جازبا مۇرالارى ىشىندە بۇل ەڭ بايىرعىسى دا.

بۇل ەڭبەكتىڭ وتاندىق ءتىل تاريحى ءۇشىن قانشالىقتى قۇندى ەكەنى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى. تۋما تiل - ءار حالىقتىڭ ءوز­گەدەن ەرەكشە ۇلتتىق تابي­عا­تىن، رۋ­حاني بايلىعىن تانىتاتىن اسىل مۇرا ەكەنىندە داۋ جوق. سوندىقتان دا ءار حالىقتىڭ رۋحاني دامۋ كوشiندە ءتىل ءما­سە­لە­سiنە ەر­ەك­شە­ كوڭ­iل ءبو­لiنiپ، قا­­­شان دا باستى نازار اۋدارىلىپ وتىرىلۋى زاڭدى قۇبىلىس. ۋا­قىت بە­دە­رi ءوز­گەر­گەن­­­ سايىن تiلدiڭ دە قولدانۋ اياسى كەڭەيىپ نە كەمىپ، كەي تىلدىك بەلگىلەر قولدانىستان شىعىپ، نە جاڭا سوزدەرمەن تولىعىپ، مولىعىپ وتىرادى.

حالىق تاريحىمەن اينالىسقان عالىمداردىڭ تىلگە ايرىقشا دەن قويىپ، ونى تا­­­ريحپەن شەندەستىرە وتىرىپ زەرتتەۋىنەن شىن مانىندە زور كەمەلدىكتىڭ بەلگىسىن اڭ­­دايمىز. اتاعى ايگىلى عالىمدار ۆ.ۆ. رادلوۆ پەن ا.ا. كۋنيكوۆتىڭ: "يستوريچەسكايا ەت­نوگرافيا دولجنا وسنوۆىۆاتسيا نا لينگۆيستيچەسكيح ناچالاح"; ك.ا.­ ين­و­ست­رانتسەۆتىڭ: "ۆ ەتنوگرافي ناستوياششەە ۆرەميا پريداياەتسيا يازىكۋ نە مەنەە، ەسلي دا­جە­ نە بولەە ۆاجنوە زناچەنيە"; ۆ.ۆ. بارتولدتىڭ: "نەكوتورىي ماتەريال دليا سۋجدەنيا و پروشلوم كوچەۆىح نا­رو­دوۆ،­ كاك ي ۆسياكيح درۋگيح، دايۋت لينگۆيستيچەسكيە فاكتى" سياقتى پايىمدى پىكىرلەرى ءوز­ى­نىڭ­ عىلىمي سالماعىن ءالى جويعان جوق. بۇل كەلتىرىلگەن تاريحي-ادىستەمەلىك قاعيدات اۋانىن اڭداتاتىن سوزدەر نەگىزىندە تاريح پەن ءتىلدىڭ جۇبىن جازباي زەرتتەۋ قا­جەت دەگەندى دىتتەيدى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە "مۋكادديماتتىڭ" سوزدىك قورى دا ءوز­ كەزەڭىنىڭ ءتۇرلى تاريحي بەلگىلەرىن مولىنان جيناپ، مىقتاپ ساقتاپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى، قازىرگى كۇنى قاتاردان شىعىپ قالعان سوزدەرگە قاتىستى. جاسىراتىن نە بار، كەيدە تەلەارنالارىنان تاتار ەلىنىڭ حابارىن تىڭدايتىن دا ادەتىمىز بار. ماقسات - ولاردا ءتىل احۋالى قالاي ەكەندىگىن بايقاۋ. ءار مىرزاسى وزىنشە شىرەنىپ، ءار اقساعى وزىنشە اقساعان، تەگىمىز ءبىر، قاتار جاتقان كورشى ەلمىز عوي. سالىستىرىپ باجايلاساق، كوش ىلگەرى ەكەنبىز. تاۋبە دەيىك. ايتسە دە ءبىزدىڭ دە ارعا - سىن، نامىسقا - سىزات تۇسىرەتىن اتتەگەن-ايلارىمىز دا جوق ەمەس ەكەن. ماسەلەن، قازىر ءتىس تازالايتىن قۇرالدى ء„تىس ششەتكاسى" دەپ ءجۇرمىز، „ششەتكا" دەگەن ورىس ءسوزىن قولدانامىز، ونى جارنامالاعاندا قۇلاعىنىز تۇنادى. بۇل ورىس ءتىلىنىڭ شاشباۋىن كوتەرۋ ەمەس پە؟ ەندى ورىستىڭ „كلادبيششە" دەگەن ءسوزى بار، بىزشە، „زيرات", قورىم" دەگەنگە كەلەدى. بىراق ءبىز قولداناتىن „زيرات" جالپىعا ەمەس، جالقى اتاۋعا يە، سول سياقتى „قورىم" دا بەلگىلى ءبىر اۋلەتتىڭ اتا-بابالارى ماڭگىلىك قونىس تەپكەن ناقتى قورىمى. ءاز-ءزاماحشاريدىڭ „مۋكادديمات ءال-اداب" سوزدىگىندە وسىلاردىڭ تۇركىشە ەسكى بالامالارى ساقتالعان. بۇل ەڭبەكتە قازىرگى قولدانىستان شىعىپ قالعان، ەسكىرسە دە ءسولى سەمبەگەن، قازىرگى تىلدىك قولدانىسقا سۇرانىپ تۇرعان سوزدەر قاتارى بارشىلىق. وندا ءتىس ششەتكاسى „ماسۋەك" دەلىنەدى، ال „كلادبيششە" ءسوزى - „كورستان". جاتىق، قازاقى سوزدەر. وسىنداي سوزدەردى تىلدىك قولدانىسقا نەگە ەنگىزبەسكە.

قوعامداعى سونى وزگەرiستەر مەن جاڭالىقتار ءتىل قورى­نا ور­ىن­­­­­دى ورنەك بو­­­­لىپ قوسىلىپ، اجارىن اشا تۇسەتىنى دە اقيقات. بۇل - ءتىل دامۋىنىڭ العى شارتتارىنىڭ ءبىرى. ەندەشە وسى تا­ري­­­­حي دا­­مۋ­دا­عى­ انا تiلiمiزدiڭ بار مۇمكiندiگi, كور­كەم­­دiك كەس­تەسi تولىعىمەن پاي­­­دانانىلسا عانا، ون­ىڭ مۇمكىندىك قۋاتى ارتا تۇسەتىنى كادىك­. وكiنiشكە ور­اي ارامىزدا تۋعان تi­لiن­ شۇ­بارلاپ، قويىرتپاقتاپ سويلەيتiن جاس تا، جاسامىس تا بارشىلىق. ءتىلىمىز كونەرگەن مۇلiكتەي قۇ­نى ءتۇ­سiپ، قو­­جىراي باس­تا­دى. تابيعي قالپى كۇن وتكەن سۇيىلىپ بارادى. كوركەمدىگى كەمۋدە. وسىنداي ورايدا انا تi­لiمiزدi تولىققاندى تiل­ رە­تiندە قايتادان قا­تار­عا قو­سۋ - بۇگiنگi كۇننiڭ باستى ماقساتتى دەسەك، سونىڭ ءبىرى كونەدەن جەتكەن جازبا جادىگەرلىكتەرىندە بەينەلەنىپ قالىنعان سوزدەردى قايتا قاتارعا قوسىپ، قايتا جاڭعىرتۋ بولىپ تابىلادى.

ەلەۋجان سەرىموۆ،

قاراعاندى قالاسى

«اباي-اقپارات»