Marapat atauly soghan layyq azamatqa berilip jatsa, kәnekey! Onday kezde erding de, elding de mereyi ósedi, abyroyy artady ghoy. Kimning kim ekenin, qanday enbegi baryn bas tóreshi, ainalayyn, halyq biledi. «Halyq – Qúdaydyng bir aty!» deytinimiz sondyqtan. Talanty, daryny, iskerligi, myqtylyghyn halyq әldeqashan moyyndap qoyghan sonday berenning biri – belgili ghalym, Syr boyynyng ən, kýi, maqam múrasyn ghylymy negizdep, joghary oqu orny baghdarlamalaryna engizgen foliklorist, etnomuzykatanushy, epikalyq jyrshylyq dəstýrding qaytalanbas ókili, dəulesker dombyrashy, kəsiby ədistemelik təsili qalyptasqan maman pedagog, «Qazaqstandaghy etnostardyng muzykalyq múralaryn» 3 tilde sóiletip, qos tomdyq antologiya etip jaryqqa shygharghan elimizdegi birden-bir maman Berik Myrzalyúly Jýsipov.

Berik bauyrymyz Jalaghashta orta mektep bitirip, 1987–1995 jyldary Qúrmanghazy atyndaghy Almaty memlekettik konservatoriyasyn, 2008–2010 jyldary Qorqyt atyndaghy Qyzylorda memlekettik uniyversiytetin bitirgen. Qazaq radiosynyng Altyn qorynda «Miras», «Kənekey, tilim, sóileshi» atty 100-ge tarta avtorlyq baghdarlamasy saqtalghan. «Daryn» memlekettik jastar syilyghynyn, halyqaralyq TÝRIKSOY-dyng «Múrager» syilyghynyng laureaty. Elbasy, Resey Federasiyasy Mədeniyet ministrining Qúrmet Gramotasymen marapattalghan. Filologiya ghylymdarynyng kandidaty, ónertanu boyynsha dosent. Konservatoriyanyng «Qúrmetti professory». Dəris konserttermen Germaniya, Beligiya, Qytay, Niyderlandy korolidigi, Týrkiya, Amerika, Iran, Resey, Ózbekstan, Qyrghyzstan memleketterinde bolghan.

Bekeng 300-ge tarta ghylymi, tanymdyq maqala, «Myrzastaghy jyr mektebi», «Jiydeli Baysyn kýileri», «Kýretamyr», «Jyrdariya», «Oytúmar», Sýleyler», «Adyrna», «Epikalyq jyrshylyq dәstýr: reproduktiyv-tuyndatpa, kreatiyv-shygharmashylyq egiz qosarlanu mәselesi» atty zertteu enbekter jazghan. «Syr sýleyin súrasan», «Manghystaudyng muzykalyq múrasy», «Qaytalanbas dauystar» (qazaq, orys tilderinde) siyaqty muzykalyq antologiyalardyng avtory, ghylymiy-tanymdyq, kórkem qoyylymdy «Jyrau», «Qaharman», «Aqshataudy asqaqtatqan asyl ruh» filim-portret jobalarynyng jetekshisi.

Osynsha eseli enbek elenbese, elge syn. Al elenip, azamaty qúrmettelip jatsa, taghy da sol elding mereyi, keyingi úrpaqqa ýlgi. Eng bastysy búl – kisining boyyndaghy izgilikti oyatudyng eng ontayly qúraly bolmaq. Osy túrghydan kelgende audan basshylarynyng Berik bauyrymyzdy qos audan – Aral men Jalaghashtyng «Qúrmetti azamaty» atandyruy óte oryndy boldy. IYesin tapqan ataq dep osyndaydy aitsa kerek. Áriyne, búl marapatty onyng әldeqashan alatyn reti bar edi. Biraq tughan topyraghy arda úlyn qúrmetteymin dese qay kezde de kesh emes qoy. Men audandyq mәdeniyet bólimining basshysy qyzmetinde jýrgende onymen etene aralastym. Tikeley basshym boldy, bir-birimizdi sol kezde tanyp, bilip, syilasyp, әueli agha-ini, keyin dos bolyp kettik. Kórgeni kóp, kókiregi oyau, tanymy teren, zerdesi joghary ghalymdyghyn syilaghandyqtan jasy kishi bolsa da agha túttyq.

Keyin ol qyzmet babymen aldymen Astanagha, sosyn Almatygha auysty. Sonau bala kezinen kónekózderdi jaghalap, jyr-shejire jinap, ghylym-bilim jolyna týsken kókiregi danghyl Bekenmen keng otyryp bir әngime-dýken qúrmaq oiym bar edi. Sabaqty iyne sәtimen degendey, sonyng orayy jaqynda týsti. Ekeumizding súhbatymyz biraz jaydan habar beredi. Birinshiden, búl bizding tarihymyz. Ekinshiden, Beriktey arda úldy, onyng el ýshin ne tyndyrghanynyng shet-shepirin zamandastary men keyingi buyn úrpaqtyng bilip jýrui kerek degen maqsat boldy mende. Sonymen, әlqissa!

Túraq ADIYSÚLY:

– Beke, ekeuara әngimemizding keyingiler ýshin mәndi dýnie bolatynyna senemin. Degenmen, kelisip alayyqshy, shyndyqty ghana aitsanyz. Qazir júrt әsire dýniyelerden jalyqty, әlgindey nәrseler oqylmaydy. Halyq shynayylyq belgisin kórgisi keledi. Sizding týp negiziniz – ata-babanyz ósip-óngen jeri Aral óniri ekenin kópshilik biledi. Degenmen jalaghashtyq aghayyndar da, «Oy, ol bizding Berik qoy!» dep ózinizben maqtanady. Al endi eki audannyng tól perzenti retinde qay jaghyna býireginiz kóbirek búrady? Ángimeni osydan bastayyqshy.

Berik JÝSIPOV:

– Jasyratyny joq, Aral – kindik qanym tamghan, ata-babamnyng asyl sýiegi qalghan jer. Alayda Jalaghash – topyraghynyng nәri men sólin bergen, alau shaghym ótken, aqjeleng kýnimning beder, belgisi qalghan, ósken jerim ghoy. Onyng ýstine ómirdegi qimastarym mәngilik bayyz tauyp jatqan qasiyetti kýreng topyraq jayynda ne deuge bolady? Sondyqtan da men qos audan ýshin «tól» perzentten góri tel perzent sanatyna jatatyn shygharmyn.

Adam balasy әueli Allanyng búiryghymen, sodan song ata-ananyng yqylasymen jaryq dýniyening didaryn kóredi. Sol eki asyldyng qaysysyn janyna jaqyn tútyp, aiyryp jaqsy kóruge bolady? Búl túrghydan kelgende Aral – әkemdey, Jalaghash – anamday! Bәlkim, búl teneudi kerisinshe qoldanugha da bolatyn shyghar. Jaratqan iyening pendesin eki býirekpen jarylqaghanyna shýkir. Jalghyz bolsa qayter edim, bir jaghyna tartyp ketui de mýmkin ghoy. Sol ýshin de bizdi qos eneni tel emgen arda qataryna qossa da, eki kempirding ortasynda shalqyp ósken erke balagha tengerse de әrkimning erki ózinde. Áyteuir ekijaqty bolyp ketken eshtenem joq. Tughan jer, ósken elim jayyndaghy jaltaghy joq, әsire maqtausyz sózim kerek desen, osy.

Túraq ADIYSÚLY:

– Qayran ata-babadan qalghan jer úlan baytaq qoy. Bir oblystyng ana sheti men myna sheti jýirik degen poyyzgha bir kýnshilik jer. Qasiyetti Aral men qút qonghan kiyeli Jalaghashtyng qanday erekshelikterin aitar ediniz?

Berik JÝSIPOV:

– Ekeui de balghyn shaghyma kuә bolghan jer. Men ýshin ýlken erekshelik joq, әuelgi kezde kóship kelgen araldyq aghayyndy jergilikti júrttyng Aqúday atandyrghany bolmasa. Keyin kelin alyp, qyz berip degendey, bәri óz qalpyna kelip, araqatynas tenesip ketti ghoy. Degenmen, mening tabighatym jalaghashtyq bolyp qalyptasty. Minezim de solay. Oghan araldyqtar ókpeley qoymas. Men Araldyq aghayynmen keyin qauyshtym. Ol da onay aiyrmashylyq emes, Túreke.

Aqbastyda dýniyege kelip, 6 jasqa deyin sonda túrdym. Álgi alty belesten búl kýnde esimde búlynghyr birdeneler ghana qalghan. Bir jyly marqúm anam Úlmeken qatty nauqastanyp, ony sanaviasiyamen audan ortalyghyna alyp ketipti. Imandy bolghyr, sol kezde auyldyq auruhanada sanitarka bolyp júmys jasaytyn. Sheshesining qyr izinen bir eli qalmaytyn jalang bút, jalang bas bala kýnde anasyn izdep, anyrap auruhanagha baratyngha, sóitip jylay-jylay sharshap, qúmashaqtyng ýstinde úiyqtap qalatyngha úqsaydy. Sheshemdi biletin әielder meni mýsirkep, kóterip alyp, ýige әkelip tastaydy. Sodan song ózara «Anasy az uaqytqa ketkendegi jaghdayyn, bolyp jýrgenin qarashy? Qúday betin әri qylsyn, jetim qalsa, myna qasqa balanyng jaghdayy ne bolady?» dep jylaydy eken.

Nege ekenin bilmedim, osy bir suret jadymda erekshe saqtalyp qalypty. Kip-kishkentay kekildi Berikting ýnemi týie jetektep jýretini emis-emis esimde. Bala bolsam da Kishi Araldyng tolqyndaryn, «týie japyraq» dep atalatyn erte kóktemde shyghyp, mamyrgha qaray joq bolyp ketetin shópti, qúmaytta ósetin jabayy sәbizding týri – kósik pen sarghaldaq gýldi úmytqan joqpyn. Kóp nәrse keyin esimnen shyghyp, kónerip ketken boluy da ghajap emes. Adam balasynyng jady qyzyq qoy, keyde mәlimet ataulynyng bәrin birdey saqtay bermeydi. Ózinen ózi óship, ónip ketetin nәrseler kóp. Sonyng arasynda keybiri sana týkpirinde yqtiyarsyz qalyp qoyady eken.

Ol kezde kýndelikti aua rayy men balalardyng mektepke baruynyng jayyn Ádilhan Qúdaybergenov degen aghamyz qabyrghada iluli túratyn jergilikti radiotoraby arqyly qúlaghdar etip otyratyn. Sol kisining habarlamasynan song meni Aqbastyda birinshi synypqa alyp barghanyn bilemin. Shamasy, sol kezde mektepke barugha jasym da tolmaghan bolu kerek. Biraq, tezirek mektep tabaldyryghynan attaghym keledi. Sondaghy ýstime kiygen qonyr kostum-shalbar men ayaghymdaghy rezenke botidy úmytpaymyn. Kekildi kezimde anammen jәne Baqytjan degen aghayymmen birge týsken eski suret jadymda túr. Boldy, qalghan mәlimet óship ketken.

Túraq ADIYSÚLY:

– Kóz kórgen aghalarym ótken ghasyrdyng 70 jyldary sol kezdegi sharuashylyqtyng qajettiligi me, sayasat pa, әiteuir Aral audanynan birneshe ondaghan otbasynyng Jalaghashqa qonys audarghanyn aityp otyratyn. Sol dýrmekpen Myrzaly aqsaqaldyng әuleti de Jalaghashqa keldi ghoy. Osylaysha balalyq bal dәuren osy topyraqta jalghasty emes pe? Jalpy sizdi ýlken óner jolyna qanat qaqtyrghan da Jalaghash dep oilaymyn.

Berik JÝSIPOV:

– IYә, bәri de sol Kishi Aral ekologiyasynyng saldary. Bizding janúyamyz múnda 1976 jyly kóship kelgen eken. Sol kezdegi audandyq partiya komiytetining birinshi hatshysy Qonysbek Qazantaev qazynadan qarjy bólip, búrynghy PMK–14 mekemesining basshysy Jasaghanbergen Qúlnazarov kólikpen qamtamasyz etip, maqsatty týrde kóshirgen ghoy. Sol dýrmekti bastap kelgen bizding әkey bolatyn. Qazirgi Dәuimbaydaghy M. Gorkiy atyndaghy kóshe boyyndaghy № 3 ýy bizge keyin tiyesili bolghan. Álgi ýide túryp 10-shy synypty bitirdim. Alghash kelgen uaqytta taban tiregen jeri – Jalaghashtyng ortalyghy, úmytpasam, «Zavodskaya» kóshesi bolu kerek. Ákem Myrzalynyng sol jerde shaghyn qora-jayy, jelide jatatyn elden alyp kelgen mal-tegi, azyn-aulaq týie, jylqy, siyr, jandyghy boldy.

Jaryqtyq, oisylqara túqymy aqyry basqa topyraqty jersinbey, teniz jaghasynan kelgen týie toghayshylyq jerding masa-sonasyna kónbey qoydy. Sol kezde úry-qary da kóp, qylqúiryqtyng denin solar – Shaymaghambet, Tóleutay, Múqash degen shaldar qoldy qyldy. Biraq әkem әlgilerding birine emes, bәrine de kenshilik jasady. Bala da bolsam bilemin, әiteuir, qyzyl jaghalylar tintip, isti bolghan biri joq. «Qaytqan malda qayyr bar» dep, týligining qaytyp qolyna tiygen basyna shýkirlik etti de qoydy. Áytpese, sol kezdegi audandyq ishki ister bólimining basshysy Arystan Ashirov bizding әkeyding bir sózin eki etpeytin. Ortalyqta túrghan kezimde az uaqyt balabaqshagha alyp barghanyn, biraq oghan kónbegenimdi bilemin. Sodan song birjola Dәuimbaygha kóship kettik. Balalyq shaqtyng qalghan 11 jylyn osy auyldyng may shandaghynda ótkizdik.

Túraq ADIYSÚLY:

– Beke, jas kezinizde shataqtau bolghanynyzdy esitemin, birbetkey qalyp sotqar balalyqtan qalyptasqan minez be, әlde beride, ortagha baylanysty payda bolghan qospa ma?

Berik JÝSIPOV:

– Jasyratyny joq, balalyq minezden qúr alaqan bolmaghan siyaqtymyz. Oqu bólimining basshysy Bazargýl Ýsenova keyde әieldigine salyp, «...osy Jýsipov adam bolsa ma?!» dep qylghynyp jatatyn. Al mektep diyrektory Ály Erkebaev bolsa, «Bizding Berik aqyldy tentek qoy!» dep arqamnan qaghatyn. Keyde birinshi sabaqtan keshiguim mindetti týrde Ály aghaydyng júmysqa kele jatqan sәtine tap keletinin qaytersin. Imandy bolghyr, sonday ynghaysyz týiisulerde, «Osy mektepting diyrektory sen be, әlde men be?» dep, jenil túqyrtyp, әzilmen jelpip óte shyghatyn. Sodan keyin qorytyndy shygharmay kór.

Pedagogikanyng kórgendi qaghidalary sýiegine sinip ketken jandar ghoy. Júbayy Rәziya apay bizge sabaq berdi, keng pishilgen, jaysang jan edi. Ály aghamyz keyde ýiine shaqyryp, mayda-shýide júmystaryn tapsyrady. Ol kezde qazirgidey «oqushyny jeke mýddene júmsaugha bolmaydy» degen qotyr týsinik joq. Áke-sheshemiz de «Aghang ghoy, júmsaghan jerine bar, tilazar bolma. Bir kýn sharuasyna qolqabys tiygizgennen neng ketedi?» dep otyratyn, jaryqtyqtar. Júmystyng sonyna qaray Rәziya apa shay qoyyp, jyly-júmsaghyn aldyna tosady. Ol kisi mektepte qataldau bolyp kóringenimen, otbasynda shuaghyn tógip jýretin. Tughan balasyn olay kýtpes. Al Álekeng bolsa, dastarqan basyna kelgennen әngime tiyegin aghytady deysin. Sauatty tarihshy edi ghoy. Mine, bayqap otyrsyz ba, qarghaday oqushynyng darday mektep diyrektorymen osynday tamyrlyghy da bolghan.

Túraq ADIYSÚLY:

– Beke, Jalaghashtyng kiyeli sahnasy talay talant pen daryndy týletkenin bilemiz. Sizdi de óner aidynyna qanat qaqtyrghan osy sahna emes pe?

Berik JÝSIPOV:

– IYә, mening alghash shyqqan pirli sahnam – Jalaghash audandyq Mәdeniyet ýiining tóri. Marqúm Maqashu – Múhamediyar Ábjanov № 202 orta mektep diyrektory Ály Erkebaevty arnayy izdep kelip, rúqsatyn alyp, meni attay qalap, súrap alyp ketkeni esimde. Sol kýnnen bastap biz audandyq «Altyn aray» әn-by ansamblining qúramynda audan men oblys kóleminde óner kórsete bastadyq. El ónerining tútqasyn ústaghan Tynymbay Mәdiyev, Júmabek Aqqúlov, Júma Danilov, Qaly Ybyraev, Rәsh Otyzbaeva, Mәlik Syzdyqov, Tórebek Baqtybaev, Roza Boranbaeva, Jorabek Smayylov, Nikolay Soy, Galina Higay siyaqty myqtylarmen sahnalas boldyq.

Ol kezde újymda kәris últynyng ókili kóp. Qaraqúmgha, malshy qauymgha konsert qonggha jii shyghamyz. Rulide Feruza Kenjebaeva apamyz. Alys shaqyrymdardy enserip, qara joldyng shanyn budaqtatyp kele jatady. Shalghayda jatqan shopandargha jetkenshe, odan elge qaytqansha, aramyzda neshe týrli әngime, anekdot, bir sózben aitqanda bitpeytin kýlki-duman, riyasyz oiyn-sauyq. Audandyq kórkemónerpazdar újymynyng konserti bitken son, keshki qonaghasy ýstinde de enbekshi qauym taghy da óner kórsetudi súraydy. Endi kәrisindi kәitsin, olargha maqpal maqammen sylqyldatyp soghyp otyratyn Syr sýleylerining sózi qajet. Aq dombyrany bauyrgha alyp, sharta jýginip otyryp men kirisemin. Sodan tang qylang bergenshe jyrlaysyn. Sol kezding ózinde bir kýn, bir týndi býkteytin repertuarym bar edi. Tomaghamdy alyp topqa týsip, alqagha jyr aituym osy kezde bastaldy. Shamamen 8–9 synypta oqimyn. Álgindey sapardyng birinen keyin Qaraqúmnan bir jýk kóligine 20 bas jandyq tiyep, 1 taylaq artyp jiberdi. Búl – men jyr aitqan shanyraq iyelerining «jyrau balagha» sýleyler ruhy ýshin ataghandary edi. Zeynetker ata-anamdy sóitip bir shala «bayytyp» tastaghanmyn.

Túraq ADIYSÚLY: 

– Beke, taghy bir súraqtyng reti kelip túr. Bәrimiz de ústazdan tәlim aldyq. Oqytty, toqytty, tәrbiyeledi degendey. Shynyn aitu kerek, mektep ekinshi ýiimiz boldy. Búl súhbat barysynda ústazdar qauymyn eske almasaq dúrys bolmas.

Berik JÝSIPOV:

– Áriyne, bizdi oqytqan múghalimderding birqatary qazir baqilyq bolyp ketti. Solardyng key sózi men әdetterin úmytqan joqpyn. Ádebiyet pәninen dәris bergen marqúm Núrtaza Núryldaev ýnemi «arystanym, jolbarysym» dep ainalyp-tolghanyp jýretin. Onyng sózin enbek pәnining múghalimi, synyp jetekshisi bolghan Ábilhayyr Eraliyev qaytalap, «Áy, nan jaughyrlar!» dep túzdyqtaytyn. Syzu sabaghynan dәris bergen Bektas Japaqov óte sabyrly adam edi. Áyeli Ajar da bizge әdebiyetten sabaq berdi, ýnemi bor jep otyratyn. Qazaq tili pәnin ýiretken Izetkýl Rahmanqúlova oqushylargha «kenkeles» dep kenmen ótti. Soghan qaraghanda, tentektik jaghynan menen basqalary da jetisip túrmany ghoy. Tarih pәnining múghalimi Ospan Esenaliyev pen Núrjamal apay bizding kóz aldymyzda shanyraq kóterdi. Bala deymiz-au, bәle ghoy shetinen. Ekeuining «neteyin» dep jýrgenin Ospan aghaydyng su jana kostum-shalbar kiyip kelgeninen bayqaghanbyz. Alghashqy әskery dayyndyq pәnining múghalimi Jaqsylyq Jaqiyaev júdyryqpen týiip qalyp, týiildirip tastaudyng sheberi edi. Aghylshyn pәnining múghalimasy Ayghanym Baysaqalova saqinamen úru men qúlaqtan tartudan aldyna jan salmaytyn. Mektep tabaldyryghyn attatqan Qarlyghash Núrghaliyevanyng partagha otyrghyzyp, 42 әripti ýiretip, «Qolyndy bylay qoyyp otyrasyn. Oqushy solay otyrady. Týsindinder me, balalar?» degen sózi qúlaghymnyng týbinde әli sanqyldap túr. Orys tili pәninen dәris bergen Valentina Ivanovna Suzdelevagha «Qazaqqa Pushkinning keregi joq, Abay túrghanda» dep qarsylyq kórsetip, aqyry dedektetip, diyrektordyng aldynan bir-aq shygharghany bar. Mine, osynday detalidar esimde qalyp qoyypty. Búl da bir altyn úyana, sondaghy dәris berip, qanatyndy qataytqan ústazdar qauymyna degen erekshe saghynyshtyng týri bolsa kerek.

Túraq ADIYSÚLY:

– Beke, siz osy ózimizding Elenamen qúrdas emessiz be, búl qaryndasymyz da qazir elding maqtanyshyna ainaldy. Ekeuiniz de ýlken ónerge Jalaghashtan qanat qaqtynyzdar-au?

Berik JÝSIPOV:

– Áriyne, qazaq ónerinde Elenanyng orny bólek qoy. Jalaghashtyq oqushylar arasynda qúrdasym hәm ónerdegi jaqattasym әnshi, aqyn, kompozitor, ghalym Elena Ábdiqalyqova ekeumizding atymyz qatar shyqty. Sol kezding ózinde Elena audandyq «Janadariya» gazetine maqala jazyp túratyn. Mening respublika júrtshylyghyna tanyluym aqyn Fariza Ongharsynova basqaratyn «Pioner» jurnalyna ónerim jayynda aqyn Aysúlu Rýstemova jazghan maqaladan keyin bastaldy. Ol kezde audandyq komsomol komiytetining tóraghasy Túrsynbek Túrlashev aghamyz synyptasym Áliakbar ekeumizding «oqushygha say emes qylyq jasap», dosym tәrtip saqshylarynyng qolyna týsip, komsomol qatarynan shygharghan «auyr jazany» keshirip, komsomol biyletin qaytyp bergen uaghy. Sonyng aldynda ghana Elena, Áliakbar ýsheumiz oblystyq komsomol jastary aitysyna qatysyp, óz baghytymyz boyynsha jýldeli birinshi oryndy alyp, dýrildep túrghan shaghymyz ghoy. Qayran, jastyq desenshi!

1987 jyly Jalaghashtan tura Almaty memlekettik konservatoriyasyna jol tarttym. Sonyng aldynda bir jyl búryn audangha halyq múrasynyng janashyry, Syr boyy foliklorynyng jinaushysy Mardan Bәidildaev kelip, 60 jyldyq mereytoyy tughan auyly Aqqoshqarda atalyp ótip, maghan Almatygha kelu jayynda kenes berip, erekshe yqylas tanytyp ketken. Sol saparda aqyn Saghy Jiyenbaev, Iranbek Orazbaev, Qomshabay Sýienishevter tilektestigin bildirip, aq jol tilegen. Sóitip, jyr jamylghan Jalaghash bizding qanatymyzdy qataytyp, belimizdi buyp, shet-shegi joq óner men ghylym jolyna elding batasymen shygharyp salghan. Men sol ýshin de qayran Jalaghashymdy erekshe jaqsy kóremin. Qúrmetim de solay, topshymdy bekitken kýreng topyraqqa tәu etuden bir tanghan emespin. Layym solay bola bergey!

Túraq ADIYSÚLY:

– Beke, balalyq shaqtan biraz jaydy habardar ettiniz, búl taqyrypqa ynghayy kelgende qayta ainalyp sogharmyz. Ekeumiz birtalay jyl bir salada qyzmet atqardyq, oblysta ýlken bir salanyng basshysy boldynyz. Meni bir qyzyqtyrghany, sonda bir bayqalghan jayt qatarynyzdan әldeqayda eresek kórinesiz. Bolmysynyzda zamannyng janalyqtary men «jaqsylyqtaryna» qaraghanda kónekózderge degen qúrmet sezilip túrady. Búl atanyng qanymen, tәrbiyesimen, ananyng aq sýtimen boygha singen qasiyet pe, әlde basqasha bir sebepteri bar ma?

Berik JÝSIPOV:

– Jasyratyny joq tym erte eseydik, oghan sebep kóp. Zamannyng janalyqtary men jaqsylyghynan da kende qalghan jerimiz joq. Bizdi ónerde de, ghylymda da novator qataryna jatqyzatynyn biletin shygharsyz. Biraq bizding boyymyzgha bitken qasiyetting әueldegi asyl tósegi eski. Ol endi pendening qalauymen bolatyn zattyq sipattaghy nәrse emes dep oilaymyn. Sodan keyin taghdyr degenning әuelde peshenege jazylatynyna senbey kór. Jalpy maghan dýnie esigin ashqanda Syr boyynyng әdebiyeti, foliklory, muzykalyq múrasyn jýieleuge oray erekshe bir amanat jýktelgen bolu kerek. Áytpese tabighy qabiletimdi basqa salagha baghyttasa menen tәp-tәuir dәriger, bilikti auyl sharuashylyghy mamany, ekonomist nemese zanger de shyghuy mýmkin edi. Osy saladaghy ghylym týrlerine ter tóksem de elge paydam shash etekten bolary sózsiz. Óitkeni, atalmysh salanyng qay-qaysysyna da ket әri emespiz. Beyimdilik degendi sodan bayqaymyn. Biraq amal qansha, bizding taghdyrymyzdy mýldem basqa arnagha búrghan Allanyng qúdiretine ne shara?

Túraq ADIYSÚLY:

– Sonda balalyq, bozbala, jigittik kezende osy kәsippen, foliklortanu ghylymymen ainalysamyn dep ózinizdi dayyndadynyz ba, Beke?

Berik JÝSIPOV:

– Joq, foliklortanu, etnografiya, tariyh, muzykatanu, mәdeniyettanu, jurnalistika salasymen shúghyldanu degen oy әuelde ýsh úiyqtasam týsime kirip-shyqqan emes. «Kim bolasyn?» degen erkin taqypqa «Shashtaraz bolamyn!» dep shygharma jazghanym kýni keshegidey esimde. Mektep qabyrghasynda jýrgende óleng jazdym, biraq aqyn boludy armandaghan joqpyn. Esil-dertim kóne dýniyege – Syr sazdaryna aua berdi. Shaldardyng qonyr dauysyna esim ketip yntyzar boldym. Bar yntam sýleylerding asyl jyryna jyghyldy. Sóitip jýrip sóz ónerining «dertine» shaldyqtym, esti әngimening sonynan kettim, erkimdi basqa bir tylsymgha biylettim. Tipti, keyde jer basyp jýrgenimdi sezbeytin edim, ýnemi qalyqtap úshyp jýretin tәrizdimin. Boyymdy sonday bir alapat kýsh biyledi. Sol sezim ómiri sónbeytindey, әlsirep, azaymaytynday kóretin. Tek «bir jerde sonday kónekóz bar eken» degendi estisem boldy, qalay da qasynan tabylyp, kókiregindegi qazynasyn qaughalap otyrghanym. Dýniyening boyauy da bólek bolyp kórinetin. Adam balasynyng sonday bir altyngha aiyr bastaghysy kelmeytin kezderi bolady eken, Túreke.

Kýn sanap solardyng tylsym әlemine sine bastadyq. Oghan ózim sonday qayyl boldym, sol syrgha malshynghan raqat әlemnen shyqqym kelmedi. Sóitip jýrip balalyqtyng ne ekenin týsinbey qaldyq. Múnym «balalyghym, shalalyghym bolghan joq, elden erekshe edim» degen sózim emes, әriyne. Qateligim Qap tauynan da zor, bilmestigim Oman dariyasynan da teren. Amal qansha, endi ne aitqanda onyng qaytyp oralmaytyn kýnder qataryna ótip ekenin jaqsy bilemin. Endi tek ishtegi býkpeni retine qaray syrtqa shygharudan basqa amal joq. Syr boyynyng kýreng topyraghy bizdi shaldar kiygen kónetoz shapannyng shalghayyna salyp ósirdi. Ol kezde men myna jaryq jalghanynda solardyng aitqan sózi, salghan әni, tartqan kýii, tolghaghan jyry, móldiretip iyirgen maqamynan artyq qyzyq pen baylyq bar dep oilaghan joqpyn. Ony ajyrata alatyn halde de emes edim. Bizding balalyq shaqtyng darigha-dәureni osylay ótti.

Túraq ADIYSÚLY:

– Beke, búl ózi dert qoy, iyә? Kәduilgi, ónerge shyn ghashyq jannyng derti emes pe?! Ghashyqtar dýniyeden bezip, yntyzarynyng sonynda baz keship ketedi eken. Sizge de búl dertten arylu ýshin bir әreket jasau kerek bolghan shyghar?

Berik JÝSIPOV:

– Shejire, jyrgha degen shólimdi basyp, meyirimdi qandyru ýshin 12–13 jasymda el aralap, foliklor jinaugha bekindim. Ákem marqúm bir zeynetaqysyna «Romantiyk» degen magnitofon satyp alyp bergen. Júrttyng balasy sonday tehnikany by alanyna sýirelep, iytindegen birdenelerdi tyndap jýrgende, biz qayda, qanday kempir-shal bar dese, solardyng esigin tozdyryp, balalyq quat kózining nәrin múra jinaugha júmyldyrdyq. Saqaly beluardan keletin sol jaryqtyqtar meni jatyrqaghan joq, kerisinshe, tughan balasyna aitpaghan syry men shynyn menen ayamady, appaq peyilderin tosty. Qiyalymnyng bir búryshynda bilimge qatysty búlynghyr birdene jylt ete qalghan kýnnen bastap foliklor jinaugha qúnyghuym ýdey týsti. Dúrys pa, joq pa, ajyratyp jatqan men joq, basy-kózine qaramay jinay berdim. Sóitsem, Alla ózi pendesin baghyttap otyrady eken ghoy. Sol bala kýngi jighan-tergen materialdarym әlemdik foliklortanuda qalyptasqan múra jinau men qoljazba hattau zandylyghynyng izinen onsha auytqy qoymapty. Álgindey týisigime keyin ózim de tanghaldym.

Túraq ADIYSÚLY:

– Keremet, Beke! Bizding auyl – Aqqyr jaqtaghy Bayniyaz, Janatalaptaghy Abay, Matay, Mәlik, Mәdeniyettegi Qitarbek aqsaqaldardyng dauysyn búryn-sondy taspagha týsirgen eshkim bolmady. Jaryqtyqtar, tandy tangha úlastyryp jyrlaytyn edi-au. Bizding auylgha Qarmaqshydan Shamshat apamyz kelip, ýige týsip, bir týn jyrlaghanyn kózim kórdi. Sol jyrshylardy auyldaghy eti tiri aghalarymyz bayaghy sovet zamanyndaghy stoldyng ýstinde túratyn ýlken magnitafongha jazyp alyp jýretin. Onday qúral ekining birinde joq, sanauly ghana ýide bolatyn. Biraq solar jazyp alghandaryn keyin iske asyra aldy ma, joq pa, bilmedim. Ár jerde qaldy-au, shamasy. Kózi ketkesin, balalar qaytsin ondaydy.

Berik JÝSIPOV:

– Túreke, búl Jalaghashta mening barmaghan jerim, baspaghan belim, derek almaghan adamym siyrek. Sol Aqqyrdaghy Bayniyaz Jelderbaev, Janatalaptaghy Abay Álishbekov, Matay Ghaniyev, Mәlik Toghyzbaev, Mәdeniyettegi әigili Dәuimshar biyding jiyeni Rahmet pen Qitarbek (Sary), Tandaghy Áubәkir Esjanov, Qaraketkendegi Jadyrasyn Tasbergenov, Jәniyis Núrbaev, Kalinindegi Qúlmyrat Mysataev, Ábjan Sharapov, Aqqúmdaghy shejireshi Álmesh, Ibәn Aralbaev, Baydilda Sәrsenov, Súltanbek Ysqaqov, Jalaghashtaghy Saqyp Ábjanov, Myrzaghaly Aqjolov, Myrzash IYtemgenov, Serik Qanzadaev, Gәjdenbek Quanyshev, Kommunizmdegi Myltyqbay Aqmyrzaev, Aqsudaghy Álmaghambet Ahmetov deysiz be, mine, osylar aitqan san týrli derek pen solar oryndaghan әn, kýi, maqam ýlgilerin tolyq taspagha týsirdim. Búl – tek Jalaghash audany boyynsha bala kýnimde jazyp alghandarym ghana. Keyin Qyzylorda oblysynyng qalghan 6 audany, student kezimde Qazaqstan tolayym, kórshi Qaraqalpaqstan, Ózbekstan, Týrkimenstandy aralap jeke ekspedisiya júmysyn jýrgizdim. Oghan qosa Qazaq radiosy, M. O. Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner instituty, Ortalyq Ghylymy kitaphana, Ortalyq Múraghat qorynda saqtalghan materialdardy el ishinen jinalghan múramen bettestirip, әbden elep, ekshep, keregimdi tolyq kóshirip aldym. Konservatoriyada oqyp jýrgen jyldary sonyng denin sanagha sinirip, jýrekke jazyp, jadqa alumen ainalystym. Nesin aitasyz, múra jinau, ony iske asyru onay sharua emes.

Túraq ADIYSÚLY:

– Myna әreketiniz ghajap eken. Audan, oblys, elimizding san qiyry, kórshi memleketter... Búl ne sonda, Beke, jankeshtilik pe әlde ólermendik pe?! Tandanystan tughan súraq qoy. Bir úqqanym, óner men ghylym jolynda ózinizdi ayamaghanynyzdy bildim. Áytse de, qazaqta tek degen úghym bar emes pe? Jeke basynyzdy eshkim kemite almas, degenmen týp negizinizde de ýlken qasiyet bolyp túr ghoy, sirә?

Berik JÝSIPOV:

– Atanyng qany, ananyng sýti arqyly keletin túma bastauy túnyq bolmasa, bәri beker. Sheshem Úlmeken Erkeghúlqyzy Kishkene Jolsharanyng Ashabay tarmaghynyng qyzy edi. Naghashy júrtym bәigege búqa qosyp, birinshi keltirgen Qabyl bastaghan ataqty «Segiz Qasqa». Týp naghashym Ábdijәmil Núrpeyisovtyng «Qan men ter» trilogiyasyndaghy Qalen – barymtashy Múrattyng Kóptileui hәm sol Ábenning ózi. Óz әkem Myrzalynyng eskiden habary mol boldy, әkesi Jýsip aghayynnyng dau-sharyna aralasqan, biyligine júrt jýgingen aqsaqal. Onyng әkesi Jaqyp Óteuli balasy – bәby Tileules ishan Núrseyitúlymen birge Týrkistanda pirge qol bergen sofy. Onyng әkesi Óteuli Qonyrúly – tórt týligi teng ósken, qauqarly qazaq. Asyl sýiegi Kishi Araldyng boyynda, Kókaraldyng jonynda jatyr. Sol tónirektegi ýlken qorym әz babamnyng esimimen atalady. Arghy tegim Bәiimbet Kógisúly – Shektining starshyny, Ábilhayyr hangha qyzmet jasaghan, Kishi Ordanyng elshisi Qútlymúhammed Tevkelevpen tamyr bolyp ótipti jaryq jalghanynnan. Tarihy beynesine jazushy Ábish Kekilbaev «Ýrker» romanynan oiyp oryn bergen. Júrttyng qalay qabyldaytynyn bilmedim, Allagha ayan, ózime belgili shyqqan soyymyz osy! Boyymdaghy qasiyetter jiyntyghyn izdeseniz tireletin nýkteni sol tónirekten tabasyz.

Túraq ADIYSÚLY:

– Beke, Syr boyynyng jyrshylyq, jyraulyq ónerin sizden asyryp zerttegen eshkim joq desem qatelespeymin-au. Búl jayynda monografiyanyz, birtalay zertteu, tarmaqty maqalalarynyz jaryqqa shyqqanyn bilemiz. Keyin doktorlyq dissertasiya jazdynyz. Syr boyynda qalyptasqan jyrshylyq mektepter basqa ónirden nesimen erekshelenedi? Syr boyyndaghy qazirgi jyrshylyq ónerding baghyt-baghdary, dengeyi qalay, jalpy búl salanyng kórnekti ókilderinen kimdi aitar ediniz?

Berik JÝSIPOV:

– Syr boyynda qalyptasqan jyrshylyq ónerding basqa ónirlerden aiyrym ereksheligi kóp. Týrki-monghol júrtyndaghy epik jyrshylargha tәn kýnirengen burdon dybys pen qobyz aspabynyng arasyndaghy kelisti ýilesim Syrdyng qobyz ýndi jyraularyna әser etkeni anyq. Basty erekshelikting biri – osy. Men sol qobyzdaghy burdon dybystardyng týrli baghytta shashyray taramdaluyn kómeyding qúmyghynqy ýni arqyly dýniyening jaratylu aktysyn sipattaytyn kerte retinde kórsettim.

Áriyne, búl ýlken júmystaghy shaghyn ghana mәsele. Dese de, bizge deyin әlgindey ýderisten payda bolatyn ishek terbelisine dauysyn qosqanda kenstikte shiyrshyq atyp, shashyray búralatyn alabóten negizdi, sol arqyly kórinis tabatyn qyl ishek pen kómey tilding tabighy týrde ózara kiriguinen payda bolatyn burdon fenomeni Syr boyyndaghy jyrshylyq dәstýrmen baylanysta kórsetilgen joq. Syr boyy maqamdarynyng ekining birining yrqyna kóne bermeytin ereksheligi de osynda ghoy. Olay bolsa, múny jete zerttep almayynsha, Syr boyy jyrshylyq ónerindegi geneziys, antogenez, filogenez, futurogenez degenderdi týsinu qiyn. Biz osy ýderisting Syr boyy jyrshylyq dәstýrimen qalay betpe-bet kelip, sheshim tapqanyn ajyratyp berdik.

Syr boyyndaghy býgingi jyrshylyq ónerding baghyt-baghdaryn synar auyz sózben týiip aitsaq, qazir búryn-sondy bolmaghan sony qúbylys – sahnalyq óner sherui jelken kerdi. Jyrshylyqtyng tólqújaty bolyp sanalatyn kóne jyrlardy qamtyghan bayyrghy jyrshylyq repertuar da, onyng tyndaushysy da qúrdymgha ketip bara jatyr. Men ol ýshin zamanauy jyrshylardy jazghyra almaymyn. Búl – әlemdik ýderis. Biraq tap osy kezde «bizde bәri jaqsy, jyrshylyq dәstýr damyp kele jatyr, oqu oryndarynan kafedralar ashyluda...» dep, ótirikti shynday, shyndy Qúday úrghanday etip jalghan sóileuding qajeti joq. Tiri aghza ýshin jan tapsyru onay ma? Búl – sugha ketken jannyng tal qarmauynday ghana әreket. Qazir jyr, terme ónerin, maqam ýlgilerin týrli dәrejede nasihattap jýrgen Aybek, Arnúr, Serik, Amandyq, Úljan, Aygerim, Aqmaral, Ruslan, Mayra, Biysenbek, Berik, Elimira, Marat, Kýnsúlu, Múhamedәli siyaqty sahnager ónerpazdar bar. Osylardyng ishindegi epikalyq qarymy ken, bayyrghy epikalyq jyrshylyq sanatqa tolyq jauap bere alatyny Almas Almatov. Al kónening kózinen qalyp túrghany jyrshy Bidas Rýstembekov, termeshi Júmabek Aqqúlov, әnshi Álmyrza Noghaybaev.

Qazirgi adamnyng janyn qolyna, yaghny saghatyna baylap qoyghan ghoy. Tyndaushynyng salaly jyrlardy bastan-ayaq tyndap, әngime sapyryp otyrugha uaqyty joq. Sanany da, túrmysty da tehnogendi ómirsalt jenip, kýndelikti ómirimizge ýstemdik ornatyp bolghan. Sol ýshin endigi kóp qisynnyng tizginin ghylymgha, osy sala mamandaryna ústatu kerek. Jyrshylyq kommunikasiya jýiesin jedel týrde ózgertu kerektigi jayynda eki kýnning birinde zar qaghyp aityp otyratynymyz sondyqtan. Alayda ghylymnyng sózi jangha jayly sylqyldaq jyr emes. Keyde onyng mýldem qatqyltym boluy da yqtimal. Ony júrttyng bәrine birdey mayday jaghady dep taghy da ótirikshi bola almaymyz. Sol ýshin bizding júrtqa tandau jasau qajet. Kólgir sóilep, bir-birimizdi jorta maqtap, osy barymyzdan da airylamyz ba? Joq, әlde shyndyqtyng bújyr betine tura qarau arqyly bayyrghy jyrshylyq dәstýr kelip tirelgen zamanauy mәselelerding sheshimin tauyp, kól-kósir múranyng baghyn órkeniyetke layyq ashatyn sony soqpaq izdeymiz be?

Túraq ADIYSÚLY:

– Beke, uaqyt bir ornynda túrmaydy, aldynghy buyn ketip, keyingi tolqyn jastar keledi. Biz kózimiz kórmegen últtyq ónerding qaynary bolyp sanalatyn qanshama dýldýl ómirden ótip ketti. Búrynghylar jýrip ótken jol men býgingi kýn talaby arasynda sabaqtastyq baylanys bar ma, ónerge keyin kelgen inileriniz ben qaryndastarynyz osy baylanysty qamtamasyz ete aldy ma?

Berik JÝSIPOV:

– Kózi tiri aitushylardyng ónerine qatysty tórelikti myrza uaqyt ózi bere jatar. Jýie joq jerde birdene aitudyng ózi qiyn. Al ómirden ótip ketken jyrshylardyng jayyna kelsek, onda súraghynnyng kótergen tuy býgin týspeydi, Túreke. Muzykalyq antologiya, ensiklopediya jasau tәjiriybemdegi tyrnaqaldym «Manghystaudyng muzykalyq múrasy» (96 әn, kýi, maqam) bolatyn. Sonday júmystyng kelelisi qazaq, orys, aghylshyn tilindegi Qazaqstandaghy 17 konfessiyany tútynatyn 100-den asa etnos ókilderining ónerine qatysty «Qazaqstandaghy etnostardyng muzykalyq múrasy» («Muzykalinoe nasledie etnosov Kazahstana», «The musical heritage of ethnic groups in Kazakhstan») degen enbegim 2015 jyly Qazaqstan halqy assambleyasy qoghamdyq-sayasy institutynyng qúrylghanyna 20 jyl toluyna oray Qazaqstan Ýkimetining Qaulysymen jaryq kórgenin bilesiz.

Syr ónerining janashyry, marqúm Qaharman Babaghúlovtyng qarjylyq kómegimen jaryq kórgen «Syr sýleyin súrasan» antologiyasyna Qyzylorda oblysynyng 7 audanynan (Aral, Qazaly, Qarmaqshy, Jalaghash, Syrdariya, Shiyeli, Janaqorghan) shyqqan 67 әnshi, kýishi, jyrshynyng repertuary jayynda mәlimet, 298 әn, kýi, maqam ýlgilerin toptap bergen bolatynmyn. Syr boyynda Mәdeniyet basqarmasyna basshylyq jasaghan jyldary osy júmysty kýrdelendirip, «Qaytalanbas dauystar» («Nepovtorimye golosa». Antologiya masterov Syrdariinskogo regiona) degen atpen 237 Syr sanlaghy jayynda qúndy mәlimet, jeke jinau júmysymnyng nәtiyjesinde týrli múraghat qorlarynan alyp jýielegen 523 әn, kýi, maqam ýlgileri, terme, tolghau, hat, jauaptasu, epikalyq jyr ýzindileri, sonday-aq әnshi, kýishi, jyrshy, aqyn, akter, jazushy, ghalym, qogham qayratkerlerining dauysyn toptap berdim. Solardyng arasynda men Rýstembek Jiyenbaev, Núghyman Molybaev, Rahmet Mәzqojaev, Kýndebay Aldoigharov, Ábilda Jýrgenbaev, Sýiibay Aqbaev, Balqashbay Jýsipov, Bereket Omarov, Kósheney Rýstembekov, Alshynbek Sәrsenbaev, Temirhan Erghaliyev, Bolatbek Erdәuletov, Súraghan Myrzaev sekildi dýrlerdi tyndaudan jalyqpaymyn. Áriyne, ol qalghandaryn mýldem tyndamaymyn degen sóz emes. Zamany bir aitushylar arasynda maqamdy osy jaysandar sekildi qúbyltatyn jyrshylar tym siyrek edi.

Túraq ADIYSÚLY:

– Beke, biraz uaqyt Qyzylorda oblysynyng ruhaniyatyna, mәdeniyetine qyzmet ettiniz. Ýlken salanyng basshy bolyp jýrgende qyruar júmystar atqaryldy. Ony kýnde kózinizge aityp jatpasa da, kóziqaraqty el biledi. Alghash ret «Qorqyt jәne úly dala sazy» halyqaralyq festivali ótti, әlginde óziniz aitqan «Qaytalanbas dauystar» muzykalyq antologiyasy, «Syr súluy», qaydasyn?», «Janymnyng jarty qobyzy» ýntaspasy, «Syr ónirining mәdeniyeti» tarihy anyqtamalyq alibomy, jauynger aqyndardyng hat ólenderin qúrastyryp «Maydannan hat» jinaghyn shyghardynyz. Osynyng ózi bir institut atqaratyn jýk qoy. Siz sony jalghyz jýrip-aq retke keltiripsiz.

Tap sol kezde búryn kónil bólinbegen qylqalam sheberlerining shygharmashylyghy erekshe baghalana bastady. Birneshe Respublikalyq suretshiler pleneri ótkizildi. Sonyng qorytyndysymen Ó. Mamaqovanyn, Q. Zәkirúlynyng «Qús joly», R. Shegebaevtyng «Qorqyt mening jýregimde», «Syr múrajayynyng ghajayyptary», S. Pirmahannyng «Qylqalam shertken jyr ghalam», «Tәuelsizdikting syrly boyaulary» alibomdary men talantty rejisser Á. Húseynning «Sol bir jana jyl» kitaby shyqty. Joghaldygha sanalyp jýrgen N. Kenjeghúlúlynyng «Taghaymúrat» dastany, Manap pen Múhtargha deyingi aitystyng 27 jylyn qamtityn «Syrda ótken sóz sayys», ústazyng Manap Kókenov jinaghanmen zertteusiz qalghan Q. Aldabergenovtyng «Asylmyn әli kýnge tanylmaghan», sýleyler izin jalghaghan óleng iyelerinen ekshep «Syr sanlaqtary» jinaghy, «Jyrau» ghylymiy-tanymdyq, kórkem qoyylymdy filim jasaldy. Solardy qúrastyryp, alghy sózin jazyp, jauapty redaktor, ómirbayandyq derekterin jazu júmystaryn da atqardynyz. Arasynda Astana, Almaty, Óskemende Qyzylorda oblysynyng kýnderin ótkizip jatatyn ediniz. Ol az bolsa, Qyzylorda oblysynyng biraz basqarmasynyng is-sharasyn sizding moyyngha artyp qoyatyn. Zyr qaghyp jýrip 7 audandy aralap, solardyng mәdeny júmysyna baghyt, baghdar beretinsiz. Men óz basym tang qalamyn, tipti miyma simaydy, osynyng bәrine qalay ýlgerip jýrdiniz?

Kózi qaraqty, kókiregi oyau azamattar osynshama jankeshti enbekti kórer, týbi eskerer dep oilaymyn. Bir sózben aitqanda, meninshe siz elinizge beretininizdi bir adamday-aq berdiniz, tipti sybaghaly ýlesinizdi asyryp jiberdiniz. Al endi elden ne aldynyz, sony aitynyzshy?

Berik JÝSIPOV:

– Akademik jazushy M. Áuezovtyng «Bizding Mardan bar jerde qúldyng keregi joq eken ghoy» degen sózin erekshe iltipatpen aityp jýretin, imandy bolghyr Mardeken. Sol aitqanday-aq bolghan da qoyghan eken, Túreke. Degenmen raqmet, bir adamnyng eskergeni myng adamnyng qosh kórgeni dep qabyldadym búl iltipatynyzdy. Áriyne, kezinde talay isting arqauyna múryndyq bolghan shygharmyz, kóp jaghdayda iydeya qosqan bolarmyz, retin tauyp bolar jaghyn kórsetken, oblys basshysyna týsindirip, mәdeniyetting myng san mәselesine kózin jetkizip, senim shaqyratynday etip jasandyrghan kezimiz az bolmaghan shyghar. Ony Alla biledi. Áyteuir, qansha jyl basshy bolghanda, eshkimge sóileytin sózimdi jazdyryp kórgen joqpyn, ózimiz de qaghazdyng mórine qaraudy bilmey kettik.

Basshygha sóz kelmeu jaghyn oilap, kópasa ózim jýgiretinmin. Qyzylorda qalasynyng ortasynda «Sýleyler» degen alleya bar. Sonyng iydeyasyn ghylymy negizdep, Serjan Nәmetshanyng avtorlyghyndaghy bir úshy qalam, kelesi úshy nayza tektes stellanyng mәn-maghynasyn ashyp, «Sýleyler» degen sózden bastap, jaghalay tasqa qashalghan mәtinderdi týgel ózim jazyp shyqqanmyn. Áriyne, memlekettik qyzmette jýrip, bir jaghy shygharmashylyqpen ainalysu adamdy sharshatady. Sharshaghanda da, birjola sólindi syghyp alady ghoy. Esesine, qazir qanday, kórgen adam sýisinetin eskertkish bolyp qaldy.

Dese de, sol jobanyng qúrylysy kezinde qalyp qoyghan erekshe bir detalidi keyin eshkim qolgha almady. Bir әkimning iygi júmysyn sonyng ornyna kelgen basshy jalghastyra bermeytini qasiret qoy. Negizi, «Sýleyler» alleyasynda dybys úlghaytqyshtan kýndiz-týni «Syr sýleyin súrasan» muzykalyq antologiyasyna engen, basqa da kóne әn, kýi, maqamdar aitylyp túru kerek bolatyn. Ásirese kóktem, jaz, kýz ailarynda, alleyada jýrip seruendegen Syr halqy, kelimdi-ketimdi meymandar sol kóne sazdardy tyndap, ruhany toghaysyn degen izgi oiymyz iske aspay qaldy. Kim biledi, mýmkin osy syr-súhbattan keyin ol mәseleni qaytadan qolgha aluy mýmkin ghoy. Mәdeniyet salasyna kelgen basshy Asqarbek Esjanov nemese qala әkimi Ghaniybek Qazantaev osy júmysty janghyrtsa, qúba-qúp emes pe? Eng bastysy iydeya dúrys, al ony iydeologiyagha ainaldyru basshylardyng mindeti. Osynday alleyany әr oblystyng ortalyghynan ashyp, sol aimaqqa tәn dәstýrli әn, kýi, maqamdardy kýni-týni sanqyldatyp qoysa, qanday jarasymdy bolar edi. Mәdeny nasihat pen sayasy jarnamanyng da ýlken týri osy emes pa? Eng bolmasa qazirgi әuleki әuenderden miymyz tynyghar edi. Búl asyl oiymyz ýshin patent súramaymyz, әriyne (kýldi).

Qyzylorda oblysynyng Mәdeniyet basqarmasy men Halyq shygharmashylyghyn damytu ortalyghynda, búrynghy kózkórgennen qazir kimderding qalghanyn bilmeymin, júmys jasaytyn qyzdardyng qay-qaysynyng da enbegi eren, tapqan nany adal ghoy, shirkin. Kýn, týn dep uaqytpen sanaspay, bay, bala, janúya dep alyp qashpay, janyn jaldap jýrgen jandar ghoy. Áytpese, is-shara degen kim-kimdi bolsyn sarqyp, qajytyp jiberetin nәrse. Jyl boyy halyqtan alghan batandy bir sharada mikrofon shiq ete qalsa, boldy, bәrin juyp-shayyp, kim jaman «Týgenshe onbaghan!» bolyp shygha kelesin. Men ótkizgen is-sharalardyng sheshimin kóbine ssenarist, rejisser Orynkýl Búrhanova men Ontalap Núrmahanov jasaytyn. Ózim de salagha enshili bolghan son, olarmen barynsha týsinisip baqtym. Áriyne, ekeui de minezge ken emes, mening de jibektey esilip túrghanym shamaly. Alayda, jongha salsang jýirik, jolgha salsang jorgha sol ekeuining menen qanday payda kórgenin bilmedim, óz basym osylardyng júmysynan kóp nәrse týidim.

Jasyratyny joq, Mәdeniyet ministrligi beretin salalyq «QR Mәdeniyet salasynyng ýzdigi» tósbelgisin alyp beruge josparly týrde júmys jasadyq. Salagha manday terin tógip, ghaziz ghúmyryn arnaghan jan enbegining jemisin der kezinde kórgeni iygi ghoy. Qazaq «Atymdy ata da, sybaghamdy itke tasta!» degen joq pa? Mәdeniyet basqarmasynda Sәule Kamalova, Alma Qoyshyghúlova esimdi eki qyz boldy. Ekeui de Jalaghashtyq, salagha 30–35 jyldan enbek sinirgen. Sol ekeuin ataqty etu ýshin barymdy saldym. Óitkeni, basqarmada júmys jasaytyn bir qyzmetker elenbegen. Osynday kózqarastan song olardyng ózi kimdi elegendey? Múnday «Haq jarylqap» jaghdaydan mekeme basshylary da qúr qalghan joq. Ondaghy oiym: ózinde ataq joq basshy ony ózgege de qimaydy ghoy. Ózime deyingi 10 jylgha zerdeleu jasaghanda, oblys boyynsha alghany 10-shaqty eken. Mening túsymdaghy 5 jylda 40-shaqtysyn býktedik. Az ba, kóp pe, ol jaghyn bilmedim. Men az da bolsa sharapatymdy tiygizudi ghana oiladym. Búl jayynda kezinde dosym Dýisenbek Ayashúly «Qazyghyna baylanghan qasiyet» degen maqalasynda kelimin kelistirip jazdy.

Mine, men osynday jandardyng alghysyna bólendim. Áriyne, ol tizimge de qanghalaqtaghan bir-eki kóldeneng kók atty kirip ketken boluy mýmkin. Ony jasyrmaymyn. Demek, solay boluy tiyis edi. Alghys degennen shyghady, oblystyq ardagerler kenesining tóraghasy, sheshen tildi Seyilbek Shauhamanov bizge qaratyp, «Shymshyqty da qasapshygha soydyru kerek eken ghoy» degeni bar edi. Men sol Sekenning batasyn aldym. Túnghyshymnyng ýilenu toyynda «Asyghyng alshysynan týssin!» degen suvenirdi qolyma ústatyp túryp, «Berikjan, apang ekeumiz әdeyi yrym etip alyp keldik, mening baghym júghysty bolsyn!» degeni bar edi. Ómir alda ghoy, batasyn Rabbym ózi qabyl etkey! Sheshen adam edi, men onyng qalyng topta qashan, qansha sóilegende әuelgi sózin qaytalamaytyn, kóp kiside kezdese bermeytin siyrek әdetin ýirenuge tyrystym, ózin ústaz tútyndym. Sol arqyly jazushy, «Túran-Qazaly» gazetining bas redaktory Álmәmbet Álishevpen aralastym. Keyin Álekenning 70 jyldyghynda bayandama jasap, bir mereytoyynda shygharmashylyghy jayynda ýlken maqala jazdym. Osy jiynnan keyin QR túnghysh premier ministri Úzaqbay Qaramanov aghamen qoyyn-qoltyq aralasyp, aqyrghy kýnderine deyin balasynday bolyp qyzmetin jasadym. Jaqsydan júghysty bolatyn sharapat pen shapaghat degening osy emes pe?!

Bizding elding ýlkenderi bir-bir beles qoy. Qazaqstannyng halyq әrtisi Serik Shotyqov, rejisser Ámir-Temir Húseyin, akter Baqytbek Alpysbaev, suretshi Serik Pirmahanov, jurnalist Ahat Janaev aghamyz kezdeskende «Berikjan!» dep túrushy edi. Ókinishke qaray deni kelmesting kemesine minip ketti ghoy. Oblys әkimining birinshi orynbasary Madiyar Aldongharov aghamyz ben aqyn Qadyr Myrza-Áliyding arasynda ýlken dostyq bar edi. Biraq ol kisining qyzmeti qolbaylau boldy da, Qadyr aghany kýtip alu, Syrdan qashan qaytqansha qasynda bolu, qosyn jegu, shygharyp salu baqyty aqyry bizge búiyrdy. Kókiregindegi qazynasy sarqylmay ketken, belgili oryndar tarapynan jazyp alynbaghan nar qazaqtyng biri osy. «Berikjan, belgili bir uaqyttan keyin qyzmetti tasta, shygharmashylyqqa kósh!» deumen ketti. Qadekendi tanu arqyly onyng poeziyasyn jatqa soghatyn, Syr sýleylerining sarqytynday Sәpen Ansatov aghamyzben etene bolyp kettik. Qaysy birining atyn atay bereyin, Syr boyynyng jeti audany, qalasy men dalasyndaghy ýlkenderimizding bәrimen aralasyp, qyzmet babynda jýrip tәlim aludyng ózim ýshin sony jobasyn jasap, sol dittegenimdi iske asyrghanday boldym.

Qanshama azamattarmen tanysyp, saparlas, dәmdes bolyp, tughan elding topyraghyn armansyz araladyq. Shynyn aitqanda, biz eldi bilmeydi ekenbiz. Balalyq shaq óz aldyna, al eseyip, ense tiktegende kelip, qyzmet jasap, agha-inimen aralasudyng jóni bir basqa bolady eken. Mine, sol aralas-qúralastyqtyng izi әli jalghasyp kele jatyr. Aynymas adal dos jinadyq, tasada túryp tas atatyn dúshpan da tapqan boluymyz mýmkin. Onsyz beker eken, et pen sýiekten jaralghan pendening joly taqtayday týzu bolmaytynyna, aq pen qaranyng aiqasy mәngi jýrip otyratynyna elde jýrgende kózim jete týsti. Syr boyynda myngha tarta tarihi, mәdeni, arheologiyalyq eskertkishting izi bar. Sonyng birshamasy saqtalghan. Ózime qatysty bolghan son, qyzmet jayymen jýrip solardyng tarihyn qayta tanyp, býge-shýgesin anyqtap, búryn beymәlim bolyp kelgen syrlaryn ashyp, ózimdi tarih pen arheologiyagha jektim. Elge kelip enbek etpesem, mýmkin sol qyrymyz jabuly qazan kýiinde qala bergen bolar ma edi, kim bilsin? Múny 20 jyl ótkende qayta tabysyp, ózgeshe tanysqan tughan jerden júghysty bolghan olja demegende ne deuge bolady? Búl jaghynan bizding alghanymyz shash etekten.

El bizge erekshe yqylas tanytty. Jýrgen jerimizde qoshemet, qúrmet kórsetti. Qarymtasyna, biz de bedirey bolmaugha tyrysyp baqtyq. Biraq kim biledi, qate basqan jerimiz de bar shyghar? Pendening jaza baspaytyn kezi joq qoy. Adamtanu degen arnayy ghylym salasy joq, biraq barlyq ghylym soghan kelip sýikene beredi. Abaysha aitqanda, tughan topyraq tósinen sol zahiry ghylymnyng dәmin tattyq. Biraq ol óte úzaq kóktep, tamyr alyp, býrshik atuynyng ózine jyldar jiberetin kýrdeli ýderis. Eng bastysy sanana, jýrekting týbine sonyng úryghy egilse boldy. Qay nәrsening de aqyryn tek Alla biledi. Óitkeni, adamnyng tabighaty qúbylyp túrghan saghym siyaqty. Alla jaratqan tabighatpen adam tabighatynyng arasynda sózsiz úqsastyq bar. Dese de, qatar әlipteuge kelmeytin qúbylystar.

Keyingi kezde elge jii baryp túramyn. Alayda, biren-saran iltipaty ýzilmegen, sózindi týsinetinder bolmasa, basqa eshkimning mazasyn alyp, retsiz habar salyp, búiymtaylatugha joqpyz. Kóbine Aqbasty, Bógen jaghyn ainaldyryp ketemiz. Zamanynda 17 myng qylqúiryq bitken 8 myng shanyraq Kishkenege biyligi ótken ataqty Núrbay biyding úrpaghy, aghayyngha sәulesi týsken Amanbay Erhatov esimdi qazaq bar. Sol ekeumiz etenemiz, tabighatpen betpe-bet kelip otyratyn ansaq әdetten qúr alaqan emespiz. Búl da elden enshilegen, tumasaq ta tughanday bolghanym. Orysqa qylysh kóterip, minez kórsetken qasqa shaldardyng tóbel tughan býgingi býtin túyaghy, arghy atasy Aqjayyqty jaylaghan Teke batyr, keyin eski kónining orny Oral atanghan esilderding sarqyty Jalghasqan Qúlekenov degen bauyrym bar. Mine, әueli Allanyn, sodan song elding maghan qosaqtap bergen «oljasy» osylar. Kóbining týsin týstep, atyn atay almadym, ol tarapta keyin ýlken ókpege qaluym bek mýmkin.

Túraq ADIYSÚLY:

– Beke, jas shaghynda arman quyp, Almatygha ketken aqyn-jazushylar ýlkeygesin elge oralyp jatyr. Adam pende qalay bolghanda da tughan topyraqty ansamay túrmaydy ghoy, Siz de el aghasy jasqa keldiniz, bir Syr boyy ghana emes, Qazaqstangha qajet mamansyz, elge qaytu oiynyzda joq pa?

Berik JÝSIPOV:

– Alla sәtin salyp elge baryp, azdy-kópti qyzmet jasap, aghalarmen, azattarmen syilasyp, on-solymyzdy tanyghannan keyin elde qalyp qoy kerek edi, negizi. Arghy jaghymda onday izgi oidyng bolghanyn jasyrmaymyn.  Óitkeni, osy uaqytqa deyin biz jiyp-tergen tәjiriybe men óner, ghylym, pedagogikalyq oi-tolghamdar qazaqqa, sonyng ishinde tughan topyraghym – Syr boyyna kerek ekenin jaqsy bilemin. Elge qúr qol barugha bolmaydy ghoy. Biz barsaq, ruhaniyat salasy tek oljaly bolmaq. Biraq keudesin kek kernegen Mahambetting әlgi bir aita beretin tolghauyndaghy «Lashyn qústyng tepkini» sekildi bir «ekpin» Astana arqyly bizdi Almatygha qayta alyp keldi.

Jetisugha ekinshi mәrte oralghannan útpasaq, útylghan joqpyz. Ýlken-ýlken jobalargha qatysyp, «Qazaqstandaghy etnostardyng muzykalyq múralary» atty 3 tildegi qos tomdyq Mәdeniyet ministrligi jasaghan erekshe jobalar qataryna enip, josparly týrde jaryq kórdi. Janylmasam, enbegi Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining arnayy Qaulysymen baspa betin kórgen qazaq әzirge biz shygharmyz. Sodyqtan, Qazaqstannyng qay týkpirinde jýrsek te eldi oilap, saghynyp jýretinimiz ras. Bayaghy sózi uәli Seyilbek Shauqamanov agha bergen jariya bata qate ketpese, búiyrsa biz әli Syr boyynyng kýreng topyraghynan tabylyp, elding kәdesine jarap, әdemi qarttyq ótkizuimiz kerek. Pende aldyn boljap bilgen emes, bilushi tek jalghyz Alla taghala «Al, qúlym!» degen kýni dosyndy ózing kýtip alarsyn.

Túraq ADIYSÚLY:

– Beke, býgingi әngimeni osy jerden týiindeyik. Sәtin salghan kýni әli jalghastyrarmyz. Al endi ótken jyldy qorytyp, Qúday qalasa, taghy bir jyldyng ýzengisine ayaq iliktirgeli otyrmyz. Alghan marapatynyz, kele jatqan jana jyl merekesi qútty bolsyn, amandyqta qauyshayyq!

Súhbattasqan Túraq Adiysúly,

Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi

Abai.kz